Sedat Alp και Hafiz Hüseyin Tolan
ΒΕΡΟΙΩΤΕΣ ΜΙΑΣ ΒΕΡΟΙΑΣ ΤΩΝ ΧΑΜΕΝΩΝ ΒΕΡΟΙΩΤΩΝ
ΜΠΛΑΤΣΙΩΤΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ
Ανακαλώντας τα χρόνια της παιδικής ηλικίας, θυμάμαι τη μάνα μου στο πατρικό μας να μιλά για διάφορα θέματα της καθημερινότητας και συχνά να ενσωματώνει με τα ελληνικά λέξεις διαφορετικής προέλευσης. Ήταν κάποια βλάχικα, που τα χρησιμοποιούσε κατά περίσταση, όπως το «τζιόνι’ μ» της μητρικής λατρείας ή το «νου σμπουρά» και το «τατς» της μητριαρχικής αυστηρότητας. Ήταν, όμως, και κάποιες άλλες λέξεις, που είχαν αφομοιωθεί εντελώς με τα ελληνικά, κι έπρεπε να περάσουν χρόνια μετά για να καταλάβω πως ήταν τούρκικα. Εννοώ λέξεις όπως το «ταμάμ και το «μπερεκέτ», που πάντα μονολογούσε με ικανοποίηση στο τέλος του φαγητού μας, τον «παρά» (νόμισμα) που κάθε Πρωτοχρονιά αναζητούσαμε στη βασιλόπιτα ή τους «παράδες» που κοιτούσε εάν έχει στο πορτοφόλι της, τον «νταβά» με τα κυριακάτικα φαγητά που στέλναμε στον φούρνο, τον «νταμπλά» που έλεγε ότι της ερχόταν όταν έκαμνα καμιά σκανταλιά, προειδοποιώντας μάλιστα ότι την άλλη φορά θα μου δώσει κι ένα γερό «μπερντάκι», για να συνέλθω, ή εκείνο το «μπόι», που πάντα προέβλεπε ότι θα ρίξω όταν πηγαίναμε για να μου αγοράσει ρούχα, όπως κι άλλες ακόμη λέξεις ή φράσεις, σαν εκείνο το «ο καντάρ παρά, ο καντάρ μπογιά», που τότε μηχανικά αντιλαμβανόμουν τι ήθελε να πει και πολύ αργότερα έμαθα τι ακριβώς εννοούσε.
Η αιτία αυτής της γλωσσικής ποικιλίας στην οικογένειά μου και σε πολλές ακόμη οικογένειες της Βέροιας είναι απλή. Χρησιμοποιούσαμε βλάχικες λέξεις μαζί με τα ελληνικά στον προφορικό λόγο, επειδή είμαστε βλαχόφωνοι Έλληνες με προγόνους που μετακινήθηκαν στη Βέροια κυρίως από τις αρχές ή τα μέσα του 19ου αιώνα. Γινόταν, όμως, χρήση και τούρκικων γλωσσικών δανείων, που εντάχθηκαν επίσης στον προφορικό λόγο, επειδή εκείνοι οι Βεροιώτες πρόγονοί μας, για μια μεγάλη χρονική περίοδο, συνυπήρξαν ως συμπολίτες με Τούρκους μέτοικους που εγκαταστάθηκαν στη Βέροια από τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας, στις αρχές του 15ου αιώνα. Με μια λέξη, αιτία αυτής της γλωσσικής ποικιλίας ήταν η συνύπαρξη.
Η συνύπαρξη των Ελλήνων, των Τούρκων, όπως και των Εβραίων, στη Βέροια της οθωμανικής εποχής, για μια χρονική περίοδο περίπου 500 χρόνων, είναι ένα αναπόσπαστο τμήμα της μακραίωνης ιστορίας της πόλης, που, αν το ψάξεις πραγματικά, βρίσκεις να έχει τόσο πολλές πτυχές, όπως και το πλισέ της παραδοσιακής φορεσιάς της. Χωρίς αμφιβολία, εκείνη την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας διαδραματίστηκαν τραγικές και θλιβερές στιγμές για τις οποίες έγραψαν και γράφουν ακόμη οι ιστορικοί, οι αρχαιολόγοι και άλλοι ερευνητές. Όμως, επίσης χωρίς αμφιβολία, υπήρξαν και μεγάλα χρονικά διαστήματα ειρηνικής συνύπαρξης και κοινωνικής αρμονίας μεταξύ των Ελλήνων και των Τούρκων της πόλης, με τους χριστιανούς και τους μουσουλμάνους να ζουν σε κλίμα αλληλοκατανόησης έχοντας έναν κοινό και βασικό παρονομαστή. Η Βέροια ήταν η πατρώα πόλη τους, είτε ήταν η Βέρροια των δύο «ρ» είτε η Karaferya (όπως ήταν το τούρκικο όνομα της πόλης).
Αυτός είναι κι ο λόγος που, όταν το 1923 αποφασίστηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, ήταν σαν να ήλθε η ώρα του ξεριζωμού για πάρα πολλούς Βεροιώτες τουρκικής καταγωγής και τις οικογένειές τους. Είχαν ριζώσει στη Βέροια από αιώνες, στην guzel Karaferya των προγόνων τους, είχαν προσαρμοστεί στον τόπο της, είχαν παρασυρθεί από τη γοητεία της και η πόλη αυτή ήταν το σπίτι τους. Κι αυτός είναι ο λόγος που, όταν φυτεύτηκαν ξανά σε άλλο χώμα, ποτέ δεν απαρνήθηκαν τη Βέροια και συνέχισαν να την αποκαλούν «πατρίδα» τους.
Με την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, οι τουρκικής καταγωγής πολίτες της Βέροιας μετακινήθηκαν κυρίως προς τις περιοχές της Κωνσταντινούπολης, της Σμύρνης και της Μανίσα. Πρόσφυγες ήταν κι αυτοί, μπόρεσαν όμως να ορθοποδήσουν ξανά και να προοδεύσουν. Κάποιοι, μάλιστα, διακρίθηκαν κι έφθασαν ψηλά. Όπως ο Sedat Alp, διεθνούς φήμης Τούρκος αρχαιολόγος και ιστορικός, που γεννήθηκε στη Βέροια το 1913, και ο Hafiz Hüseyin Tolan, διαπρεπής Τούρκος μουσικός και συνθέτης παραδοσιακής μουσικής αλλά και πνευματικός λειτουργός του Ισλάμ, που γεννήθηκε στη Βέροια το 1910.
———————–
Sedat Alp
Ο Sedat Alp ήταν διάσημος Τούρκος πανεπιστημιακός καθηγητής, αρχαιολόγος και ιστορικός. Γεννήθηκε στη Βέροια την Πρωτοχρονιά του 1913, ο πατέρας του ονομάζονταν Ramiz Alp (Βέροια 1887- Akhisar Τουρκίας 1938) και είχε άλλα δύο αδέλφια, τον Arif Alp και τη Zişan Alp, γεννημένα επίσης στη Βέροια το 1907 και το 1922 αντίστοιχα.
Έζησε στην πόλη μέχρι το 1923 και τη χρονιά εκείνη μετακόμισαν οικογενειακώς, εξαιτίας της ανταλλαγής των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας που προέβλεπε η Συνθήκη της Λωζάννης. Αρχικά, μετακινήθηκαν στη Σμύρνη, μετά στην Κωνσταντινούπολη και τελικά εγκαταστάθηκαν οριστικά στην πόλη Ακχισάρ (Akhisar) της επαρχίας Μανίσα (ανατολικά της Σμύρνης). Ο Sedap τέλειωσε το δημοτικό σχολείο στο Ακχισάρ και ύστερα από επιτυχείς εξετάσεις συνέχισε τις σπουδές σε γυμνάσιο της Κωνσταντινούπολης, κι από εκεί, το 1932, κέρδισε κρατική υποτροφία για να φοιτήσει στο πανεπιστήμιο της Λειψίας (Γερμανία) μέσω προγράμματος εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων που είχε την προσωπική επίβλεψη του τότε προέδρου της Τουρκίας, Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Από τη Λειψία συνέχισε στο Πανεπιστήμιο Χούμπολτ του Βερολίνου σπουδάζοντας Αρχαιολογία και Ιστορία με ειδίκευση στους πολιτισμούς των Χετταίων, των Σουμερίων και των Ασσυρίων, μελετώντας ταυτόχρονα και αρχαίες γλώσσες της Ανατολής.
Επέστρεψε το 1940 στην Τουρκία, έχοντας αποκτήσει διδακτορικό δίπλωμα από το πανεπιστήμιο του Βερολίνου και ξεκίνησε να διδάσκει στη Σχολή Γλώσσας, Ιστορίας και Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου της Άγκυρας, όπου το 1959 ανέλαβε και κοσμήτορας της σχολής. Ταυτόχρονα με την ακαδημαϊκή καριέρα ξεκίνησε και το ανασκαφικό έργο του, ερευνώντας σε περιοχές όπου προϊστορικά είχε αναπτυχθεί ο πολιτισμός των Χετταίων. Ανάμεσα στις πιο αξιοσημείωτες αρχαιολογικές επιτυχίες του περιλαμβάνεται και η ανασκαφή στην περιοχή Maşat Höyük της κεντρικής Τουρκίας, όπου έφερε στο φως ίχνη προϊστορικής πόλης των Χετταίων, με πλήθος πινακίδων σφηνοειδούς γραφής από την εποχή του Χαλκού.
Το συνολικό έργο του (μελέτες, έρευνες, ανασκαφές κ.λπ.) σχετικά με τον πολιτισμό των Χετταίων κατέταξε τον Sedat Alp σε έναν από τους κορυφαίους επιστήμονες του συγκεκριμένου κλάδου, σε διεθνές επίπεδο. Διετέλεσε πρόεδρος της Τουρκικής Ιστορικής Εταιρείας (1982-1983), διοργάνωσε διεθνή συνέδρια Ιστορίας, Αρχαιολογίας καθώς και Μελέτης της Τουρκικής Ιστορίας, ενώ συμμετείχε σε αντίστοιχα διεθνή φόρα και διάφορες επιστημονικές εκδηλώσεις. Εκτός από τις κορυφαίες διακρίσεις που έλαβε στην Τουρκία, τιμήθηκε ‒μεταξύ άλλων‒ με παράσημα και μετάλλια, από την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, από την Ιταλική Προεδρία της Δημοκρατίας κι από το Κολλέγιο της Γαλλίας.
Από το 1997 κατείχε τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα στο Πανεπιστήμιο Βίρτσμπουργκ (Würzburg) της Γερμανίας, ενώ δίδαξε και στα πανεπιστήμια του Μονάχου, της Βέρνης, της Ζυρίχης, της Παβία και στο Κολλέγιο της Γαλλίας. Το 1953 εξελέγη μέλος του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, το 1959 μέλος της Ακαδημίας Επιστημών του Μάιντζ και το 1998 ανακηρύχτηκε μέλος της Βρετανικής Ακαδημίας. Για το σπουδαίο έργο του στην ανάδειξη του πολιτισμού των Χετταίων ανακηρύχτηκε (σε μια εκδήλωση ιδιαίτερου συμβολισμού) επίτιμος δημότης της τουρκικής πόλης Çorum, που είναι κτισμένη εκεί όπου βρίσκονταν η αρχαία Χαττούσα, η πρωτεύουσα του βασιλείου των Χατταίων.
Ο Sedat Alp, κορυφαίος ιστορικός και αρχαιολόγος, Βεροιώτης τουρκικής καταγωγής, παιδί της Βέροιας και του Ακχισάρ, με τιμητικές διακρίσεις στην Τουρκία και σε Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Μ. Βρετανία, Ελβετία, πέθανε στην Άγκυρα στις 9 Οκτωβρίου 2006, σε ηλικία 93 ετών.
—————————-
Hafiz Hüseyin Tolan
Ο Hafiz Hüseyin Tolan ήταν γιος του Karanfilzâde Bekir Efendi και της Safiye Hanım, Βεροιωτών τουρκικής καταγωγής, και γεννήθηκε στη Βέροια το έτος 1910. Για τα παιδικά του χρόνια δεν αναφέρονται πληροφορίες, είναι, όμως, γνωστό ότι παρέμειναν οικογενειακώς στη Βέροια και μετά την απελευθέρωσή της από τον ελληνικό στρατό στις 16 Οκτωβρίου 1912, όπως έκανε η πλειοψηφία των τουρκικής καταγωγής κατοίκων της πόλης, αφού η ιστορική καταγραφή και οι μαρτυρίες των γεγονότων εκείνων των ημερών καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η μουσουλμανική και η χριστιανική κοινότητα των Βεροιέων είχαν αλληλοκατανόηση και αρμονική συνεργασία αποφεύγοντας να προβούν σε εκατέρωθεν ακρότητες, όπως συμβαίνει συνήθως σε τέτοιας κλίμακας αλλαγές εθνικών συνόρων. Είναι, μάλιστα, χαρακτηριστικό αυτής της αλληλοκατανόησης και η περίπτωση του τουρκικής καταγωγής Δημάρχου της πόλης, του Halil Ali Bey, που διατηρήθηκε στο αξίωμά του και μετά την απελευθέρωση της Βέροιας, μέχρι τον Αύγουστο του 1916, όταν τον έπαυσε από καθήκοντά του, η Επιτροπή Βέροιας του Κινήματος της «Εθνικής Άμυνας» του Ελευθέριου Βενιζέλου. Ο δε Halil Ali Bey, προφανώς υποστηρίζοντας την αντίπαλη πολιτική παράταξη των Βενιζελικών, το «Λαϊκό Κόμμα» και έχοντας παραμείνει στην πόλη όπως και πολλές άλλες βεροιώτικες οικογένειες τουρκικής καταγωγής, ανέλαβε ξανά καθήκοντα Δημάρχου Βέροιας στη διετία 1920-1922, διοριζόμενος από την κυβέρνησης του «Λαϊκού Κόμματος», το οποίο επικράτησε στις ελληνικές εθνικές εκλογές του 1920.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, η οικογένεια του Hafiz Hüseyin Tolan συνέχισε να ζει στη Βέροια, χωρίς να μετακινηθεί από την πόλη ούτε με το μεγάλο κύμα της ελληνοτουρκικής ανταλλαγής των πληθυσμών του 1923. Το έκανε όμως έναν χρόνο αργότερα, το 1924, όταν μετανάστευσε στην Τουρκία κι εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη, αρχικά στη συνοικία Altunizade στο Σκουτάρι και μετά στη συνοικία Karagümrük της παλιάς πόλης. Εκεί ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές σπουδές του, ενώ παράλληλα διδάχθηκε Ισλαμικές Σπουδές και εκπαιδεύτηκε στην ανάγνωση και απαγγελία του Κορανίου. Ταυτόχρονα με τις σπουδές του ξεκίνησε και μαθήματα μουσικής έχοντας σπουδαίους δασκάλους από τον χώρο της παραδοσιακής τουρκικής μουσικής και της ισλαμικής ποίησης.
Εργάστηκε για πολλά χρόνια στον κλάδο της υποδηματοποιίας (επισκευές και εμπόριο υποδημάτων) στην κεντρική αγορά της Κωνσταντινούπολης και αργότερα τοποθετήθηκε ιμάμης σε τέμενος της Πόλης (1970-1975). Απεβίωσε στις 23 Ιανουαρίου του 1976 από καρδιακή προσβολή, μέσα στο σπίτι του, σε ηλικία 66 ετών και ετάφη στο κοιμητήριο του Τοπ Καπί. Άφησε πίσω του ένα πλούσιο και εμπνευσμένο έργο λυρικής παραδοσιακής τουρκικής μουσικής και θρησκευτικών ύμνων, που ακόμη και σήμερα είναι αντικείμενο σπουδής για την αρτιότητα και το περιεχόμενό του.
Βεροιώτες μιας άλλης εποχής, όπως ο Sedat Alp και ο Hafiz Hüseyin Tolan, χωρίς κάποιον πρωταγωνιστικό ρόλο στην οθωμανική περίοδο της πόλης, δίνουν την αφορμή να αναζητηθεί μια ελάχιστα γνωστή πλευρά της. Είναι πρωταγωνιστές αυθεντικών αναμνήσεων για εκείνη τη Βέροια των χαμένων Βεροιωτών κι ανήκουν σε έναν κόσμο που υπήρξε στην πραγματικότητα αλλά τον προσπεράσαμε αδιάφορα. Ποιος, λοιπόν, θα μιλήσει και θα γράψει γι’ αυτούς, αν όχι κι εμείς οι συμπολίτες τους;
Βέροια: Σελίδες από τα “ΑποΜνημοΝεύματα της μνήμης” κάθε Κυριακή πρωί στη Φαρέτρα
