“Ο Διάλογος και οι τρεις συντεταγμένες του” / γράφει ο Ηλίας Γιαννακόπουλος

       “Ο διάλογος μεταξύ ετεροφρόνων είναι αδύνατος και μεταξύ ομοδόξων περιττός” (Παναγιώτης Κονδύλης).

Καθημερινά οι άνθρωποι μεταξύ τους ανταλλάσσοντας επικοινωνούν σκέψεις και συναισθήματα. Υπάρχουν στιγμές, όμως, που αυτή η επικοινωνία υπερβαίνει τα όρια μιας απλής “συν-ομιλίας” και καθίσταται όχημα-εργαλείο για την πειθώ και την αποκάλυψη της αλήθειας. Σε αυτήν την περίπτωση μπορούμε να μιλάμε για το διάλογο που ιστορικά αποτέλεσε το βάθρο του πολιτισμού μας. Κι αυτό γιατί ανέσυρε τον άνθρωπο από το ζωικό βασίλειο, ώθησε τις κοινωνίες σε ανώτερη σφαίρα οργάνωσης και διευκόλυνε το συγχρωτισμό  ανθρώπων και ιδεών.

Η αξιολόγηση ενός ανθρώπου, μιας κοινωνίας ή ενός πολιτισμού είναι συνάρτηση του κριτηρίου αξιολόγησης που επιλέγεται κατά περίπτωση. Ωστόσο, αποτελεί κοινή παραδοχή πως στην ομάδα των ανώτατων κριτηρίων αξιολόγησης ανήκει και η θέση-χρήση του διαλόγου. Ο τρόπος, δηλαδή, που επιλέγουν οι άνθρωποι αλλά και οι κοινωνίες στην επίλυση των διαφορών τους αλλά και στην αναζήτηση της αλήθειας. Ο διάλογος-συνομιλία προβιβάζει την έλλογη φύση του ανθρώπου, ισορροπεί τις κοινωνικές αντιθέσεις και διευκολύνει την επικοινωνία των λαών.

Η αποτελεσματικότητα και η χρησιμότητα του διαλόγου είναι συνάρτηση των προϋποθέσεων   και των  στόχων του. Σημαντική, επίσης, παράμετρος  ενός γόνιμου διαλόγου είναι και καταγραφή εκείνων των παραγόντων που τον δυσχεραίνουν ή τον αναιρούν. Από το πλήθος των προϋποθέσεων, των στόχων (αξίας) και των παραγόντων που φτωχαίνουν τον διάλογο ή τον καθιστούν μία άνευρη διαδικασία θα αναπτυχθεί ένα στοιχείο ως βασική συνιστώσα-συντεταγμένη της κορυφαίας αυτής πνευματικής λειτουργίας που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο.

“…Hγησάμενοι θηρίων μεν έργον είναι υπ αλλήλων βία κρατείσθαι, ανθρώποις δε προσήκειν νόμω μεν ορίσαι το δίκαιον, λόγω δε πείσαι…υπό νόμου μεν βασιλευομένους, υπό λόγου δε διδασκομένους” (Λυσίας, “Επιτάφιος τοις Κορινθίων βοηθοίς”,παρ.17-19 /…επειδή πίστευαν πως είναι γνώρισμα των ζώων να νικάνε το ένα το άλλο με την βία, ενώ στους ανθρώπους ταιριάζει να ορίζουν με το νόμο το δίκιο, να πείθουν με την λογική….έχοντας κυβερνήτη το νόμο και δάσκαλο τον λόγο).

Το Επιχείρημα ως αναγκαία Προϋπόθεση

Ο διάλογος ως πνευματική διαδικασία με κοινωνικές διαστάσεις στηρίζεται στην αντιπαράθεση επιχειρημάτων και όχι προσώπων και εγωισμών. Βασική αφετηριακή αρχή του είναι ότι πρέπει να γίνεται αποδεκτό το λογικά ισχυρότερο, το καλύτερα θεμελιωμένο επιχείρημα ανεξάρτητα από τον πομπό. Η θεμελίωση των επιχειρημάτων αποτελεί υποχρέωση για εκείνον που προβάλει αντίλογο. Όποιος απορρίπτει ένα επιχείρημα έχει, επίσης, την υποχρέωση να προτείνει ένα δικό του επιχείρημα- αντι-επιχείρημα, διαφορετικά διολισθαίνει στην άρνηση για την άρνηση, στοιχείο που λειτουργεί καταστροφικά για τον διάλογο.

Σημαντικό στοιχείο στην ανάπτυξη και προβολή ενός επιχειρήματος είναι και αποπροσωποποίησή του. Ένα επιχείρημα, δηλαδή, γίνεται αποδεκτό ή απορρίπτεται στο βαθμό που πείθει και όχι επειδή το λέω  “εγώ” ή “εσύ”. Κι αυτό γιατί στο διάλογο το ζητούμενο είναι η αλήθεια που αποτελεί και το δομικό του στοιχείο.

“ Μην υψώνεις την φωνή σου. Βελτίωνε τα επιχειρήματά σου”.

Το γεγονός ότι στον διάλογο γίνεται αντιπαράθεση επιχειρημάτων και διαχωρισμός των επιχειρημάτων από τα πρόσωπα έχει μια πολύ σπουδαία συνέπεια: Τα πρόσωπα μένουν άθικτα από την έκβαση του διαλόγου. Δηλαδή, όταν πέφτει το επιχείρημα δεν πέφτει και το πρόσωπο. Δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι. Μοναδικός νικητής είναι η αλήθεια και ηττημένοι αυτοί που αδυνατούν να φθάσουν στην αλήθεια ή να την αποδεχτούν, όταν αυτή ανακαλυφθεί και πιστοποιηθεί.

“ Η προπαγάνδα είναι ένας μονόλογoς που αναζητάει όχι απάντηση, αλλά ηχώ”(‘Οντεν Ον).

Με όλα τα παραπάνω αποφεύγονται οι προσωπικές αντιπαραθέσεις και διενέξεις, οι προσωπικές αντιπαλότητες και τα ψυχικά τραύματα που επωάζουν την δίψα για εκδίκηση, την επιθετικότητα και άλλα παράπλευρα τραύματα που δηλητηριάζουν την ψυχή των διαλεγομένων, αλλοιώνουν τον χαρακτήρα τους,  διασπούν την κοινωνική συνοχή και εκτρέφουν το κοινωνικό μίσος.

Ωστόσο το επιχείρημα και το αντι-επιχείρημα στον διάλογο προϋποθέτουν την πνευματική ωριμότητα των διαλεγομένων .Κι αυτό γιατί οι συμμετέχοντες στον διάλογο πρέπει να είναι ικανοί να παρακολουθούν τις πνευματικές “ακροβασίες και περιπλανήσεις” των άλλων και ταυτόχρονα να μπορούν να αναλύουν και να συνθέτουν τις αντίθετες απόψεις. Βασική αρχή-δόγμα του διαλόγου και της κριτικής είναι το :

“Καμία κριτική – θέση ( επιχείρημα / αντι- επιχείρημα) να μην γίνεται αποδεκτή αν δεν συνοδεύεται από στοιχεία θετικής αντιπροσφοράς”.

                               Διάλογος και Αξιακός κώδικας

     Η αξία του διαλόγου είναι δεδομένη κι αποδεκτή ακόμη κι από τους αρνητές του. Έστω και υποκριτικά όλοι τον επικαλούνται και διατυμπανίζουν υπέρ της αναγκαιότητάς του τόσο στην πνευματική και ηθική ανέλιξη του ατόμου όσο και στην κοινωνική συνοχή και πρόοδο. Ακόμη και οι τρόφιμοι του προσχηματικού διαλόγου ή  οι εραστές των ατέλειωτων μονολόγων προσεύχονται στο  “ιερό”  του διαλόγου.

Ο διάλογος, λοιπόν, πέραν όλων των άλλων θετικών  διαμορφώνει και τον αξιακό κώδικα του ανθρώπου και της κοινωνίας . Στο βαθμό που το άτομο και η κοινωνία χρειάζονται για την επιβίωση και ανάπτυξή τους ένα σύστημα αξιών και αρχών, συνιστά αναγκαιότητα η εξασφάλιση εκείνου του πλαισίου που επωάζει τις θετικές ατομικές και κοινωνικές αξίες. Ο διάλογος συνιστά το καταλληλότερο πλαίσιο γιατί καλλιεργεί εκείνες τις αξίες που συντείνουν στην πνευματική ωρίμαση, στην κοινωνική τελείωση και συνάμα στην ηθική του πληρότητα.

Κι αυτό γιατί ο διάλογος προϋποθέτει και συνεπάγεται μία αντίληψη ζωής, μία βιοθεωρία σύμφωνα με την οποία τίποτα να μην γίνεται δεκτό ως αξίωμα, αν δεν δοκιμαστεί στην πάλη με την αντίθετη πλευρά. Έτσι αποφεύγονται οι δογματισμοί, προάγεται ο ορθολογισμός και η ανεκτικότητα στην διαφορετική άποψη. Το άτομο, δηλαδή, προσλαμβάνει την παρουσία του στο κοινωνικό σύνολο ως συμ-παρουσία μέσα από την οποία διασώζεται η ατομικότητά του αλλά και διευκολύνεται η ειρηνική συνύπαρξη με τον πλησίον και τον “άλλο”.

Οι τρόφιμοι του διαλόγου εκπαιδεύονται στην αντίληψη πως η ομορφιά και η αρμονία επιτυγχάνονται μέσα από την αντιπαράθεση των επιχειρημάτων και όχι από την εξουσιαστική επιβολή και υποταγή στα στερεότυπα και τα αυτονόητα της ζωής μας. Άτομα και κοινωνία αντιπαλεύουν και ισορροπούν σε έναν αγώνα για την κατάκτηση της αλήθειας που δεν είναι μία και μονοφωνική. Μέσα στο διάλογο όλοι συνειδητοποιούν πως η διαλεκτική αποτελεί τον απώτατο κανόνα της ζωής και πως η εκγύμναση στο πλαίσιο που αυτή ορίζει προάγει τον σεβασμό στον πλησίον αλλά και την ανάδειξη της δύναμης της πειθούς των λόγων και της απαξίας της βίας συλλήβδην ως μεθόδου επίλυσης των διαφορών.

“ Ο πολιτισμός ξεκίνησε όταν για πρώτη φορά ένα θυμωμένο άτομο πέταξε μία λέξη αντί για πέτρα”(Φρόιντ).

Όλες οι παραπάνω, λοιπόν, λειτουργίες του διαλόγου τεκμηριώνουν την αναντίρρητη συμβολή του στην διαμόρφωση και υιοθέτηση ενός αξιακού κώδικα/συστήματος που συμφιλιώνει  άτομα και  κοινωνία με την ιδέα πως όλα στη ζωή είναι “ανοιχτά”.

Διάλογος και Ιδεολογίες

Πολλοί επισημαίνουν την απουσία διαλόγου στην εποχή μας και την κυριαρχία των απόλυτων   αληθειών και αξιωμάτων ως εργαλείων στην κατανόηση, ερμηνεία και τελικά στην αποδοχή της πραγματικότητας ως της μόνης εφικτής. Σε αυτό συμβάλλει αναντίρρητα και το πολυθρύλητο πλέον “ Τέλος των Ιδεολογιών”.

Η απουσία ιδεολογιών δρα, ως ένα σημείο,  ανασταλτικά στην καλλιέργεια του διαλόγου. Οι ιδεολογίες από την φύση τους αποτελούν μία προσπάθεια σύλληψης και ταξινομίας της πραγματικότητας. Προϋποθέτουν και συνεπάγονται την αναζήτηση και την ενδελεχή έρευνα. Συγκρούονται με το παλιό και προβάλλουν το νέο. Αυτή, όμως, η πνευματική διαπάλη ατροφεί όταν απουσιάζουν οι ιδεολογίες και κυριαρχούν οι ιδεοληψίες και τα φθηνά και άγονα ιδεολογήματα. Τα ψευδεπίγραφα αυτά των ιδεολογιών επιβάλλουν μία άκριτη προσκόλληση  στην “μοναδική αλήθεια” που προλειαίνει το έδαφος του δογματισμού και κατά συνέπεια της φανατικής συμπεριφοράς (τόσο ως πνευματικής στάσης όσο και ως συμπεριφοράς).

Έτσι μέσα από αυτήν αναδύονται η απολυτότητα και η μισαλλοδοξία που με τη σειρά τους επωάζουν την απόρριψη της διαφορετικής άποψης και θέσης. Η ανεκτικότητα ως στάση ζωής και πνευματική αρετή εξοβελίζεται και τα άτομα νομοτελειακά οδηγούνται στην αποδοχή της μιας και μοναδικής αλήθειας. Αυτό, όμως, έχει ως συνέπεια τον εξοστρακισμό της πολυφωνίας και του πλουραλισμού. Οι αντιθέσεις-διαφωνίες απουσιάζουν από τους θιασώτες της απολυτότητας κι έτσι συρρικνώνεται το πλαίσιο  μέσα στο οποίο αναζητείται η αλήθεια που από την φύση της είναι πολυεδρική.

Έτσι ο διάλογος που οξυγονώνεται και αναπνέει μέσα στο κλίμα της πολυφωνίας και των αντιθέσεων περιθωριοποιείται, γιατί αυτός ως διαδικασία και πνευματική/κοινωνική λειτουργία προϋποθέτει την ανεκτικότητα και την πνευματική διαπάλη των αντίρροπων θέσεων. Ο διάλογος απεχθάνεται την βολική μονομέρεια και ευνοεί την σύγκλιση των αντιτιθέμενων απόψεων.

Όταν, λοιπόν, απουσιάζουν οι ιδεολογίες, τότε ακινητοποιείται η σκέψη και η κριτική που τρέφουν την διαλογική συζήτηση. Γιατί οι ιδεολογίες δεν συνιστούν υποχρεωτικά ένα κλειστό σύστημα σκέψης κι ερμηνείας του κόσμου, αλλά πάντοτε αφήνουν το περιθώριο να ευδοκιμήσει η αμφισβήτηση και η άρνηση. Όλα τα παραπάνω, επομένως, επικυρώνουν και ισχυροποιούν την παραδοχή πως ο διάλογος υποχωρεί και ατροφεί όταν παρακμάζουν οι ιδεολογίες.

“ Η ιδεολογία συνηθίζει τους ανθρώπους στο να μην σκέφτονται. Είναι το όπιο του νου”( Σαρτόρι).

Ωστόσο δεν λείπουν και οι εκτιμήσεις κάποιων που διατείνονται πως οι ιδεολογίες πολλές φορές τρέφουν την μονομέρεια  και την δυσπιστία στην διαφορετική άποψη στο βαθμό που είναι κλειστά συστήματα σκέψης. Τα παραδείγματα από τις πολιτικές και κοινωνικές διενέξεις (ακόμη και στην φιλοσοφία) είναι πολλά και καταδεικνύουν τον αρνητικό ρόλο που έπαιξαν ιστορικά στην ατροφία και στον εξοβελισμό του διαλόγου

Επιμύθιον

Αν και ως λογικά όντα και ως προοδευμένη κοινωνία αντιλαμβανόμαστε τον διάλογο ως “όχημα- εργαλείο” προόδου πρέπει να εκπαιδευόμαστε σε αυτόν καθημερινά. Μία εκπαίδευση που ακουμπά και τροφοδοτεί όλες τις υποστάσεις μας.

Την πνευματική μας γιατί έτσι εθίζουμε στο επιχείρημα, την κοινωνική μας γιατί έτσι καλλιεργούμε την κοινωνικότητά μας, την ψυχοσυναισθηματική μας γιατί έτσι πραγματώνουμε την εσωτερική μας ισορροπία-εγκράτεια, την ηθική μας γιατί έτσι εξανθρωπίζουμε το “θηρίο” που κρύβουμε στα έγκατα της φύσης μας. Μόνον έτσι, λοιπόν, ο διάλογος θα καρποφορεί και θα γονιμοποιεί θετικά την ζωή ατόμων και κοινωνιών.

         Σε μία εποχή εκβαρβαρισμού των σχέσεών μας (διαπροσωπικών και κοινωνικών) επιβάλλεται να αντιτάξουμε ως άμυνα τον διάλογο. Κι αυτό γιατί η βία και ο εγωισμός δεν λύνουν προβλήματα, αλλά αποτελούν τα ίδια πρόβλημα. Μόνον ο διάλογος, ως τέχνη και τεχνική, μπορεί να δικαιώσει την λογική πορεία του κόσμου και την ηθική διαδρομή του ατόμου και ταυτόχρονα να σηματοδοτήσει μία νέα πορεία προόδου και εξέλιξης. Γιατί ο διάλογος εμπεριέχει ως έννοια και διαδικασία τον ΛΟΓΟ με όλες τις εννοιολογικές του αποχρώσεις: Λόγος-Μονόλογος-Αντίλογος-Διάλογος.

Ο μυθικός Λόγος ως απουσία λογικής ή ως λόγος “αιμύλιος”, ο Μονόλογος ως μονόδρομος, διαταγή, εξουσία, ο Αντίλογος ως αντίρρηση, διαμαρτυρία και αμφισβήτηση. Στο τέλος ο Διάλογος ως αμφίδρομη πορεία και σχέση, συνομιλία, επικοινωνία και πράξη πολιτική.

Εν αρχή, λοιπόν, ο Λόγος με την ύψιστη εκδοχή και κορύφωσή του τον  διάΛΟΓΟ.

           ————————–

   ΙΔΕΟπολις

    https://iliasgiannakopoulos.blogspot.com