Ο Ιανουάριος μοιάζει να κοιτάζει με το ένα πρόσωπο στο παρελθόν και με το άλλο στο μέλλον σαν τον διπρόσωπο Ιανό από τον οποίο πήρε το όνομά του.
Ήταν ο θεός όλων των ενάρξεων και των μεταβάσεων. Απεικονιζόταν συνήθως σε σημεία διαβάσεων, όπως είναι οι θύρες, οι πύλες και οι γέφυρες.
Επίσης, η πρώτη ημέρα του έτους, η έναρξη της νέας χρονιάς και ο Ιανουάριος ήταν αφιερωμένος σε αυτή τη ρωμαϊκή θεότητα…
Στον ρόλο του ως Φύλακα των Εισόδων και των Εξόδων, κρύβεται ίσως το θεμέλιο της πεποίθησης ότι ο συγκεκριμένος θεός αντιπροσώπευε τις ενάρξεις…
Διαβαίνει κανείς μια πύλη, μια πόρτα ή μια γέφυρα, προκειμένου να βρεθεί σε ένα νέο τόπο, οριοθετημένο τεχνητά ή φυσικά.
Μια θύρα, μια πύλη είναι και το νέο έτος!
Στη λαϊκή γλώσσα ο Ιανουάριος παρετυμολογικά από το ρήμα γεννώ έγινε Γενάρης, επειδή λέει είναι εποχή που γεννούν τα γιδοπρόβατα.
Ο Ιανουάριος στην ποντιακή λαογραφία ονομάζεται Καλαντάρτ’ς.
Οφείλει το όνομά του στη λατινική λέξη «καλένδες» (calendae), στις πρώτες δηλαδή ημέρες των ρωμαϊκών μηνών. Περίφημες ήταν οι καλένδες του Ιανουαρίου, καθώς σηματοδοτούσαν την έναρξη του νέου έτους κατά τη διάρκεια των οποίων γίνονταν στην αρχαία Ρώμη σημαντικές γιορτές.
Τον Ιανουάριο στον Πόντο κανονίζονταν και οι περισσότεροι γάμοι καθώς τότε γύριζαν οι νέοι από την ξενιτιά.
«Καλαντάρτ’ς και νέον έτος | κόρ’, θα παίρω ’σεν οφέτος», λέει το δίστιχο.
Οι μήνες στον Πόντο έπαιρναν το όνομά τους είτε από μια μεγάλη θρησκευτική γιορτή, είτε από τη σπουδαιότερη γεωργική εργασία.
Ο Ιανουάριος λέγεται Καλαντάρτ’ς καθώς σηματοδοτεί την αρχή του νέου έτους.
Θριαμβευτικά κάλαντα και τραγούδια αναγγέλλουν τον ερχομό του καινούργιου χρόνου που ο Ιανουάριος μας τον πρωτοσυστήνει.
Θέλουν να τον καλοπιάσουν, να τον εξευμενίσουν οι άνθρωποι για να είναι γενναιόδωρος μαζί τους.
Αδύναμος ο άνθρωπος μπροστά στο αβέβαιο μέλλον φτιάχνει δοξασίες και έθιμα στη διάρκεια του Δωδεκαημέρου το οποίο συμπεριλαμβάνει και τις 7 πρώτες ημέρες του Γενάρη.
Τα έθιμα της Πρωτοχρονιάς…
Στα περισσότερα από αυτά κυριαρχεί η αρχαιότερη και πανανθρώπινη αντίληψη ότι καθετί που γίνεται στην αρχή μιας περιόδου, συνεχίζει σε όλη τη διάρκεια της.
Γι’ αυτό τα έθιμα της Πρωτοχρονιάς κινούνται ανάμεσα σε φοβισμένες προλήψεις και σε χαρούμενες μαγικές, ομοιοπαθητικές ενέργειες.
Το ποδαρικό, το γνωστό ποδαρικό που σε αρκετά μέρη παίρνει τη μορφή πραγματικής μαγικής, δεισιδαιμονικής τελετουργίας.
Όλοι σκέφτονται ποιος θα περάσει πρώτος την πόρτα τους.
Ποιος θα τους πει πρώτος τα κάλαντα.
Όλοι θέλουν να δεχτούν στο σπίτι τους πρόσωπο καλότυχο.
Ποδαρικό στα σπίτια έκαναν, στον Πόντο, τα ίδια μέλη της οικογένειας. Το βράδυ κοιμόταν σε κάποιον συγγενή ή φίλο και το πρωί περνούσαν το κατώφλι σκορπώντας καρπούς –όπως σιτάρι, καλαμπόκια, φασόλια, φουντούκια–, και λέγοντας την ευχή:
«Κάλαντα, κάλαντα,
καλώς τον Καλαντάρην.
Αγούρα, παιδία και θελυκά μουσκάρα.
Έρθεν ο νεόχρονος κι εδάβεν ο παλαιόχρονος.»
Κάθε Πρωτοχρονιά έκανε την εμφάνιση του ένα κρεμασμένο γούρι στην εξώπορτα χιλιάδων σπιτιών σε πολλά μέρη στην Ελλάδα.
Ένας ταπεινός βολβός, η αγριοκρεμμύδα ή αγιοβασιλίτσα.
Αυτό το παρακατιανό φυτό που το βρίσκουμε στις άγονες και αμμώδεις και κάπως βραχώδεις περιοχές, νότια, κοντά στη θάλασσα, ήταν το αλεξίκακο γούρι.
Είναι ένας ογκώδης βολβός διαμέτρου 10 έως 15 εκατοστών και βάρους 1,5 έως 15 κιλών.
Από τον Πυθαγόρα, που έζησε τον 6ο προ Χριστού αιώνα, μαθαίνουμε ότι η σκίλλα αναρτημένη στο πλαίσιο της πόρτας είναι φάρμακο που απωθεί την είσοδο των ασθενειών… έτσι λοιπόν αυτή η συνήθεια συνεχιζόταν μέχρι πρόσφατα, καθώς πίστευαν από την αρχαιότητα ακόμη, ότι αυτός ο βολβός απομακρύνει το κακό και έχει θεραπευτικές ιδιότητες…
Η βασιλόπιτα επίσης σύμβολο της ημέρας αυτής που με πολλές μορφές και διάφορους τρόπους φτιάχνεται , είναι παρούσα σε όλα τα σπίτια στα χωριά και στις πόλεις!
Μοιράζεται τελετουργικά και το νόμισμα ή όποιο άλλο σημάδι κρύβεται μέσα σε αυτή, θα δείξει τον τυχερό της νέας χρονιάς.
Χαρακτηριστικά και δυναμικά είναι τα έθιμα των μεταμφιέσεων, ιδιαίτερα την ημέρα των Θεοφανείων και του Αγίου Ιωάννη, αν και μεταμφιέσεις έχουμε σε όλη τη διάρκεια του Δωδεκαημέρου.
Ένα παράδειγμα αποτελούν τα Ρουγκατσάρια ή Ρογατσάρηδες.
Είναι ομάδες μεταμφιεσμένων που υποδύονται τον γαμπρό και τη νύφη και γυρίζουν στο χωριό λέγοντας τα κάλαντα και μοιράζοντας ευχές.
Επίσης μια άλλη εκδοχή είναι τα Λοκατσάρια ή Ρουγκάτσια. Φουστανελοφόροι με σπαθιά που χορεύουν με ειδικό τελετουργικό τρόπο, τραγουδώντας κάλαντα κι άλλα τραγούδια βγάζοντας συγχρόνως ιαχές, συνοδευόμενοι από διάφορα μουσικά όργανα που σηματοδοτούν τον τόπο καταγωγής τους, όπως, για παράδειγμα, γκάιντα γι αυτούς που κατάγονται από τα Πιέρια.
Στην Ημαθία κάθε χρόνο τιμούν το αντέτι αυτό με επιτυχία πολλοί σύλλογοι.
Οι μεταμφιεσμένοι του Πόντου οι γνωστοί Μωμόγεροι και
Μωμοέρια είναι μέλη αυτοσχέδιων θιάσων που δίνουν κωμικές παραστάσεις με παντομίμα, από την 1η έως τις 6 Ιανουαρίου.
Η εξελικτική πορεία αυτής της δράσης είναι το δυαδικό σχήμα ζωής – θανάτου και θανάτου – ζωής
Σε κάποια στιγμή ο πρωταγωνιστής Μωμόγερος φονεύεται δήθεν ύστερα από παρεξήγηση. Σε λίγο όμως ανασταίνεται με μαγικό τρόπο και αρχίζει χορός με πρώτο τραγούδι, αρχή κάλαντα κι αρχή του χρόνου…
Ο Δ. Παπαδόπουλος με άρθρο του στην Ποντιακή Εστία του 1953 τα αποκαλεί ποντιακό καρναβάλι, ή σατιρική κωμωδία και θεωρεί ότι η γιορτή με τις μεταμφιέσεις, τα πανηγύρια, τους χορούς και τα γλέντια είναι απομεινάρι των ρωμαϊκών καλενδών(καλάντων).
Παρέλασαν με μεγάλη επιτυχία και στη Βέροια παραμονή της Πρωτοχρονιάς!
Σε πολλές περιοχές της Θράκης και της Μακεδονίας, κυριαρχεί στις μεταμφιέσεις ο ζωομορφισμός.
Μεταμφιέσεις από ακατέργαστα δέρματα και πολλά κουδούνια που τα ζώνονται οι μεταμφιεσμένοι .
Τα κουδούνια θα διώξουν κάθε κακό που μπορεί να επηρεάσει την καινούργια χρονιά!
Όπως είναι οι Μπαμπούγεροι των Θεοφανείων σε χωριά της Δράμας,
οι Αράπηδες στη Νικήσιανη του Παγγαίου ανήμερα του Αϊ Γιαννιού,
οι Γκαμήλες, έθιμο που έφεραν οι Έλληνες από την Ανατολική Θράκη.
Έθιμα παγανιστικά που ο χριστιανισμός δεν κατάφερε να εξαφανίσει παρά τις κατά καιρούς απαγορεύσεις κι έφτασαν μέχρι τους χρόνους μας, γιατί αυτά τα έθιμα είχαν βαθιές ρίζες. Ανταποκρίνονταν σε ενδόμυχες ψυχολογικές ανάγκες, αλλά και σε αρχέγονες μεταφυσικές ανησυχίες αφού οι μεταμφιεσμένοι στην αρχική τελετουργική παρουσία τους, πιστευόταν ότι παρίσταναν προγόνους ή πνεύματα της καρποφορίας που μπορούσαν να βοηθήσουν στην ανθρώπινη προσπάθεια για την ευετηρία.( καλό έτος, καλή χρονιά, ευτυχία)
Η μεγαλύτερη γιορτή μετά την Πρωτοχρονιά του Δωδεκαήμερου που αφορά τον μήνα Ιανουάριο είναι τα Θεοφάνεια.
Θεοφάνεια ή Επιφάνεια, η γιορτή της βάπτισης του Χριστού, είναι από τις σημαντικότερες γιορτές του ορθόδοξου κόσμου.
Οι Έλληνες πίστευαν ότι τη νύχτα αυτή, της παραμονής των Φώτων δηλαδή, η θάλασσα γίνεται γλυκιά και πίνεται.
Το νερό στα ποτάμια και τις βρύσες μετατρέπεται σε κρασί.
Ανοίγουν τα ουράνια και τη στιγμή εκείνη εκπληρώνονται όλες οι ευχές…
Αναγεννιέται ο χρόνος και ο κόσμος όλος.
Γι’ αυτό σε πολλά μέρη της Ελλάδας θεωρείται η μεγαλύτερη γιορτή του χρόνου.
Τα Φώτα πρωτοφορούσαν οι άνθρωποι κάθε καινούργιο ρούχο για να φωτιστεί.
Τότε γινόταν και η έναρξη των θαλασσινών ταξιδιών.
«Τώρα αγιάζουν τα νερά και φεύγουν τα καράβια.»
Η ανανέωση του κόσμου άρχιζε από την ανανέωση των υδάτων.
Αγιάζουν με την κατάδυση του Σταυρού.
Αυτός που έβρισκε τον σταυρό ήταν ο τιμημένος του χωριού και τον περιέφερε στα σπίτια για προσκύνημα και για χρηματικές προσφορές.
Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας τον έλεγαν κουμπάρο ή νονό.
Στα Θεοφάνια, επαναλαμβάνεται η βάπτιση του Χριστού.
Τα περιστέρια γίνονται το πνεύμα του Θεού, ο Σταυρός που πέφτει στο νερό είναι ο ίδιος ο Χριστός και ο ήρωας της ημέρας γίνεται «νονός» του Χριστού αφού η παράδοση θέλει ο κάθε βαφτισμένος να έχει και τον ανάδοχο του.
Αγιάζονται τα νερά φεύγουν και οι καλικάντζαροι και ο χειμώνας τραβάει τον δρόμο του.
Είναι ο Γενάρης η καρδιά του χειμώνα όπως ακριβώς το φανερώνει και η παλιά παροιμιακή φράση:
«Ως τ’ Αϊ Γιαννιού τρυγόνα,
είναι η φούρια του χειμώνα»
Αλλά και ο μήνας με το πιο λαμπρό φεγγάρι.
«Του Γενάρη το φεγγάρι,
παρά ώρα μέρα μοιάζει»
Πράγμα που διευκολύνει και τις ερωτοτροπίες των γάτων!
Αρχίζει και το κλάδεμα των δέντρων.
«Γενάρη μήνα κλάδευε,
φεγγάρι μη γυρεύεις»
Ο Ιανουάριος είναι μήνας που φέρνει και γιορτές μεγάλων διανοητών
Αγίων.
Του Μάρκου του Ευγενικού στις 19, του Μεγάλου Ευθυμίου στις 20, του Μαξίμου του Ομολογητή στις 21.
Του Γρηγορίου του Θεολόγου στις 25 που αποτελεί έναν από τους Τρεις Ιεράρχες και μετά τη μεγάλη αυτή γιορτή των Γραμμάτων στις 30 μέρες του, κλείνει ο μήνας αυτός που αγαπά την όμορφη αλκυόνα, και της χαρίζει ημέρες ηλιόλουστες για να γεννήσει τα αυγά της, αφού… Γενάρης για!
καλή εβδομάδα με υγεία!
καλή χρονιά!
Ει. Δα.
πηγές:
1. Αρχή κάλαντα κι αρχή του χρόνου( Δρ. Γεώργιος Αικατερινίδης)
2.Τα Θεοφάνια (του Δρος Βιτάλη Ζαϊκόφσκι)
3.Ο μπάρμπα Γιάννης Ιανός του Γενάρη (του Ηλία Αναγνωστάκη)
4.Αγριοκρεμμύδα «…κατά του βασκάνου οφθαλμού»(Γιώργος Ζεβελάκης, γεωπόνος)
