“Το ραδιόφωνο μάς αγάπησε”/ γράφει ο Αριστοτέλης Παπαγεωργίου
Σημαίνοντας στα ερτζιανά
…ό,τι έχω να σου δώσω
θέλω να στο μεταδώσω
ζωντανά[1]…
Το ραδιόφωνο είναι η …εικόνα του. Καταρχάς. Τουλάχιστον για τη δική μου τη γενιά. Αντίφαση; Όχι. Μορφή και περιεχόμενο! Με κοινό συντελεστή τη μνήμη. Στο σπίτι του παππού και της γιαγιάς. Κάτω από την επιγραφή Grundig ένας γυάλινος μακρόστενος πίνακας, φωτισμένος, όπου Istanbul, Bucuresti, Cairo… Τι είναι τούτο; Πώς μπλέκονται έτσι οι γεωγραφίες; Υπέρμετρα ζωηρός και φιλέρευνος από μικρός, όλο ρωτούσα. Μέχρις ορίων. Άντε να μου κάνεις κουμάντο.
Έπειτα. Εκείνο το κομψό έπιπλο, η ξύλινη κονσόλα με τα λεπτά πόδια, που «στέγαζε» το ραδιοπικάπ. Θαυμάσιο. Και δίπλα εκείνο το άλλο, το όρθιο λαμπατέρ δαπέδου, που άναβε από μέσα τραβώντας ένα σχοινάκι. Δημιουργούσε όμως υποβλητικό φωτισμό! Με εντυπωσίαζε. Κι ακόμη δηλαδή…
Μπορεί στις αρχές του ’70 να εισήλθε η τηλεόραση στο σπίτι, όμως το ραδιόφωνο ουδέποτε εξήλθε. Ούτε εξορίστηκε ούτε υποβαθμίστηκε ούτε μαράζωσε. Αντιθέτως. Παρέμεινε ενεργός δείκτης της καθημερινότητας, σταθερή βάση αναφοράς και επικοινωνίας με το κέντρο. Πολλά από αυτά που βλέπουμε τώρα στα «Καλύτερά μας χρόνια», το πετυχημένο σίριαλ εποχής της ΕΡΤ, μάς αφορούν άμεσα. Και πάνω κάτω μάς φωτογραφίζουν. Πολλά τα στιγμιότυπα. Οικεία στους περισσότερους, παρεμφερείς οι αναλογίες και οι συγκείμενες. Το να επεκταθείς σε λεπτομέρειες ή εξομολογήσεις είναι άσκοπο, περιττό. Δεν παρουσιάζει ενδιαφέρον. Εκτός από εκείνα που διαβάζουν την εποχή, την αποτυπώνουν με σφραγίδα ιστορίας. Όπως το δελτίο της Deutsche Welle το 1973 και το ’74… Ή, διαχρονικά, ποιος δεν εξακολουθεί να συγκινείται, όποτε ακούει «αι ημέτεραι δυνάμεις αμύνονται του πατρίου εδάφους»;
Αναζητήσεις στα βραχέα. Και ευκρινέστερα στα fm. Κατόπιν. Εδώ, στα βόρεια, υπό τη σκιά της Θεσσαλονίκης, το τρίπτυχο 88, 90, 92 παραμένει αειθαλές. Το Πρώτο, το Δεύτερο, το Τρίτο Πρόγραμμα. Αυτό δεν αλλάζει. Η ιδιωτική ραδιοφωνία υπήρξε βήμα προόδου. Το αυτό ισχύει και για τις ραδιοζεύξεις κεντρικών σταθμών στα τοπικά ραδιόφωνα, ώστε να αποκτούν πανελλήνια εμβέλεια. Ο πλουραλισμός στην ειδησεογραφία, εφόσον είναι θεμιτός και έντιμος, υποστυλώνει σταθερότερα τη δημοκρατία. Ακόμη ίσως και οι ραδιοσταθμοί με μονοσήμαντο θεματικό προσανατολισμό – συγκεκριμένα είδη μουσικής, αθλητισμός, πολιτισμική ατζέντα, ethnic ή multi culti περιεχόμενο, θρησκευτικότητα κοκ – υπηρετούν αυτή τη σκοπιμότητα. Υπό ασφαλείς προϋποθέσεις και σαφείς συνθήκες προάγουν την πολυμέρεια, ελέγχουν ή και αναιρούν τη μονομέρεια. Παρόλο που δικαίως έχουν συχνά κατηγορηθεί για έργο αμφιλεγόμενο. Για χαμηλή αισθητική ή ανεξέλεγκτους χειρισμούς. Για αναπαραγωγή της ίδιας θεματικής σε φωτοκόπια με διαφορετική ονομασία. Για στείρα επανάληψη, σχεδόν υπό τη λογική της αυτοεκπληρούμενης προφητείας. Αν μη τι άλλο, η κρατική ραδιοφωνία δύναται να απάδει μερικώς προς τη διαφημιστική συνθήκη. Πολλές οι ρωγμές. Επί παραδείγματι ποιο το νόημα ενός μουσικού ραδιοφώνου με κατευθυνόμενη track list; Χωρίς πόνο, χωρίς έμπνευση, χωρίς δημιουργική πνοή; Όλα αυτά λειτουργούν εκφυλιστικά, διαλυτικά. Επικυρώνουν το trash. Εν τέλει πλήττουν την ίδια την ακροαματικότητα.
Μπορείς να μιλήσεις για το ραδιόφωνο με πολλούς τρόπους. Ας πούμε τόσο νοσταλγικά και λυρικά, που το αποτέλεσμα να καταλήγει γλυκερό. Από τη «Θεία Λένα» και τις ραδιοφωνικές σαπουνόπερες συνέχειας σαν τον «Πύργο των καταιγίδων» ή την «Πικρή, μικρή μου αγάπη» του Βαγγέλη Γκούφα έως τις μοναχικές νύχτες στη σκοπιά με παρέα το τρανζιστοράκι, που έχεις κρύψει με μαεστρία. Και τις Κυριακές τα πρωινά μέχρι το μεσημέρι ατέλειωτες διαφημιστικές εκπομπές των δισκογραφικών εταιρειών. Τα σουξέ της εποχής σε ατέρμονο hit parade. Κατά κυριολεξία. Και μετά επιστροφή στην παράδοση, όπου την τιμητική του είχε το δημοτικό τραγούδι από όλη την Ελλάδα.
Ή τόσο βιωματικά που επαναφέρεις στη μνήμη πάλι το βράδυ, όταν ησύχαζε το σπίτι κι εσύ ως υποψήφιος των πανελλαδικών εξετάσεων μεγαλουργούσες. Έλυνες άπειρες ασκήσεις γραμματικής και συντακτικού στα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά ή έκανες εξάσκηση σε αδίδακτα θέματα και στο φόντο ακουγόταν ένας αμυδρός… απόηχος ραδιοφώνου. Σε συντρόφευε, ένιωθες μια παρέα. Πώς να το κάνουμε; Αυτά συμβαίνουν, όταν είσαι νυχτερινός τύπος.
Είναι όμως και το δελτία καιρού και θαλασσών προς τους έλληνες ναυτιλομένους. Ήταν και η εκπομπή της Διεύθυνσης Αναζητήσεων του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Τα τοπικά αλλά και τα διεθνή δίκτυα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας. Σπουδαίο το κοινωνικό έργο που επιτελείται και οι ανάγκες που καλύπτει. Και το μοναδικό Τρίτο του Μάνου Χατζιδάκι. Και η Αθηνά Σπανούδη. Όσο και εάν τα σύγχρονα ερευνητικά δεδομένα τείνουν να τον αμφισβητήσουν[2], ο Τόμας Έντισον κατέλιπε μέγιστο ευεργέτημα στην ανθρωπότητα. Η συνεισφορά του υπήρξε κεφαλαιώδης.
Προς τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1980 σημειώθηκε εντυπωσιακή αναβάθμιση του δημόσιου ραδιοφώνου. Νέοι άνθρωποι, φρέσκιες ιδέες, μια δυναμική που έκλινε προς mainstream επιλογές, χωρίς ποτέ να παραγνωρίζει το βάρος της δεδομένης ιστορικότητας. Εκεί συνέβαλε τα μέγιστα η Σοφία Μιχαλίτση, ως διευθύντρια του Δεύτερου Προγράμματος. Κέρδισε πολλούς νέους ακροατές, που παρακολουθούσαν συστηματικά. Πόσα δεν έδωσε ο Γιάννης Πετρίδης; Όλα μας τα μεσημέρια, αφιερωμένα στα πιο εξελιγμένα ροκ ακούσματα αλλά και στην τρέχουσα ποπ σκηνή. Άλλωστε ουδέποτε στάθηκε επαρκής η ραδιοπειρατεία. Ενδιαφέρουσα ίσως ερευνητικά ως ιστορικό στίγμα ή κοινωνικό μέγεθος αλλά μέχρι εκεί… Συνεχίζοντας ήταν και ο Άκης Έβενης. Και ο Σάκης Παπαδημητρίου στο χώρο της τζαζ. Θρυλικά ονόματα. Πιο πρόσφατα ο Σιδερής Πρίντεζης. Και ο Πάνος Γεραμάνης, μοναδικός αποθησαυριστής του λαϊκού τραγουδιού, που έφυγε νωρίς. Και ο Νίκος Αϊβαλής, που τον χάσαμε τελευταία, καθώς πάνω από σαράντα χρόνια υπογράμμιζε «Διακριτικές σχέσεις διεθνούς ρεπερτορίου»… Εμπειρίες συναρπαστικές.
Μια νοσταλγική, ανάλαφρη ταινία από το 1954. Πρόκειται για το «Χαρούμενο ξεκίνημα» του Ντίνου Δημόπουλου. Κυρίως ενδιαφέρει το δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης, ο προσανατολισμός της θεματικής μέσα στο κλίμα του καιρού της. Μισό αιώνα πριν. Έχει άμεση σχέση με το ραδιόφωνο του ’50 και μέρος της είναι γυρισμένο στους ραδιοθαλάμους του Ζαππείου. Τότε. Δείτε την εδώ: https://www.eltube.gr/watch.php?vid=d1fe5c6fa
Τόσα ονόματα, τόσοι τίτλοι! Ο Κώστας Ρεσβάνης και η Άννυ Βιτσέντζου, ο Χρήστος Βακαλόπουλος, η Μαριανίνα Κριεζή, η Μαριτίνα Πάσαρη, λίγο αργότερα ο Οδυσσέας Ιωάννου. Και τα «Νυχτερινά», και η «Σκάλα για τα αστέρια», και «Τι εστί λεύκωμα;» και «Μπα! Πήγε κιόλας δώδεκα;». Η προσωποποίηση της ευγένειας αλλά και της γνώσης με το «Καλησπέρα σας, κύριε Έντισον» του Γιώργου Παπαστεφάνου. Φυσικά και τα «Τραγούδια της παρέας», το στούντιο το πιο εναργές και φιλικό στο δέκτη για το έντεχνο ελληνικό τραγούδι. Με γνήσια παρεΐστικη διάθεση. Και σήμερα το «Νοτούρνο» στο Τρίτο Πρόγραμμα – λειτουργικό το sleep στα σύγχρονα μηχανήματα – και επιλεγμένες επομπές στον 9,58 της ΕΡΤ3. Και αν μιλήσουμε για το «Θέατρο στο ραδιόφωνο», τότε οι προσδοκίες αιωρούνται και αποκτούν υψηλό ανάστημα. Καθίσταται παιδευτικός πόρος. Κορυφαίοι ηθοποιοί και σκηνοθέτες απευθύνονται στο ευρύ κοινό ,το ψυχαγωγούν και το μορφώνουν. Σε εποχές χωρίς τηλεόραση, χωρίς ηλεκτρονικά περιβάλλοντα και μέσα κοινωνικής δικτύωσης… Ευτυχώς σήμερα το ραδιοφωνικό θέατρο επανέρχεται δυναμικά με τις πλέον ενδιαφέρουσες προτάσεις.
Τι μου αρέσει, τι είναι αυτό τελικά που πείθει στο Δημόσιο ραδιόφωνο; Το μέτρο. Διαθέτει τα πάντα και τα προβάλλει ισορροπημένα και έγκριτα. Σαφώς ευνοεί και ο θεματικός επιμερισμός: έμφαση στην ενημέρωση για το Πρώτο, στην ψυχαγωγία για το Δεύτερο, στην κλασική μουσική φόρμα για το Τρίτο. Η λογική των podcasts στην παρούσα φάση δείχνει ελπιδοφόρα, μοιάζει ευοίωνη. Την ενστερνίζομαι. Εντούτοις το εθνικό ραδιόφωνο, το δικό μας ραδιόφωνο, οφείλει να παραμείνει αυτό που είναι. Άλλωστε τίποτε ισχυρότερο από μια σχέσης αγάπης. Που είναι παλιά, καθώς την τρέφουν ρίζες βαθιές. Και δοκιμασμένη. Αυτό κυρίως…
[1] Λίνα Νικολακοπούλου, Σταμάτης Κραουνάκης, Ελευθερία Αρβανιτάκη «Βάλε το Δεύτερο» (1987): https://www.youtube.com/watch?v=7IJ8DcTLKyo
[2] Πρβλ. https://www.mixanitouxronou.gr/o-megalos-efevretis-tou-ilektrismou-nikola-tesla-arnithike-to-nompel-fisikis-epidi-eprepe-na-to-mirasti-me-ton-tomas-entison-gia-na-apodixi-oti-to-enallassomeno-revma-ine-akindino-egine-o-idios-pira/
