“Εθνογραφικό Κέντρο Γιώργη Μελίκη”: Ένα συναρπαστικό μάθημα βιωματικής Λαογραφίας σε μεταπτυχιακούς φοιτητές των Ιωαννίνων
Το “Εθνογραφικό Κέντρο Γιώργη Μελίκη” επισκέφτηκαν σήμερα μεταπτυχιακοί φοιτητές του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, με τον Καθηγητή τους της Κοινωνικής Λαογραφίας, Βασίλη Νιτσιάκο.
Οι φοιτητές συγκεντρώθηκαν στον χώρο υποδοχής του Εθνογραφικού, έναν χώρο που προδιαθέτει με τον καλύτερο τρόπο και για τα εκθέματα του Κέντρου και προπαντός για τον χαρακτήρα του οικοδεσπότη του, του Γιώργη Μελίκη.
Με το παλιό τζάκι στη γωνία, με το γραφείο του στην άλλη άκρη, με χρώματα, φωτογραφίες και γωνιές που παραπέμπουν στην παράδοση, ο Γιώργης Μελίκης υποδέχτηκε τους φοιτητές και τον δάσκαλό τους μ’ εκείνο το αρχαίο πνεύμα ελληνικής φιλοξενίας, που έχει εκλείψει πια στην εποχή μας, λέγοντας:
“Είστε τυχεροί που έχετε έναν τέτοιο δάσκαλο, γιατί πέρα από την ακαδημαϊκή του κατάρτιση διαθέτει το βίωμα. Αυτό είναι ένα κοινό σημείο που με συνδέει μαζί του, γιατί κι εγώ είμαι βιωματικός. Αυτήν την κοινή μας βιωματικότητα τη βγάζουμε πολύ έντονα, όταν βρισκόμαστε μαζί και τη διαχειριζόμαστε με πολλή αγάπη”.
Ο Βασίλης Νιτσιάκος εξήγησε στους φοιτητές του, γιατί τους πρότεινε να επισκεφτούν το συγκεκριμένο Κέντρο λέγοντας:
“Παρακολουθώ την πορεία του Γιώργη Μελίκη από τα φοιτητικά μου χρόνια. Οι “Λαϊκοί Χειμώνες” του έφερναν από τότε κάτι διαφορετικό στην Παράδοση. Ο λόγος του δεν ήταν ακαδημαϊκός, ήταν βιωματικός, χωρίς όμως να στερείται της απαραίτητης θεωρίας. Προπαντός ήταν λόγος όχι λαϊκίστικος, αλλά βαθιά λαϊκός!
Το “Εθνογραφικό Κέντρο” δεν θυμίζει τα δημόσια μουσεία, είναι όμως πολύ πιο δημόσιο από τα κρατικά μουσεία, γιατί είναι ανοιχτό στην κοινωνία.
Ο Γιώργης Μελίκης είναι ένας ευπατρίδης, γιατί την προσωπική του περιουσία την μετέτρεψε σ’ αυτό το μουσείο, που το πρόσφερε στην κοινωνία. Στην τοπική κοινωνία στην αρχή, αλλά και στη συνέχεια, αυτή η προσφορά αποκτά εθνικό και οικουμενικό νόημα.
Ήθελα να επισκεφτούμε το Κέντρο όχι μόνο για να δούμε τις συλλογές του, αλλά για να δούμε από κοντά την βιωματική Λαογραφία. Ο Μελίκης, καταξιωμένος δημοσιογράφος στο επάγγελμα, έχει αφιερώσει τη ζωή του στον Λαϊκό Πολιτισμό, όχι μόνο συλλέγοντας και καταγράφοντας, αλλά και αναπαριστώντας λαϊκά δρώμενα, οπτικά και ακουστικά, και προσφέροντάς τα στην κοινωνία.
Θα δούμε, λοιπόν, πώς ο Γιώργης Μελίκης φτάνει στην Δημόσια Λαογραφία, όχι στην στατική της απλής καταγραφής, αλλά στη Λαογραφία που διαχέεται στην κοινωνία, πάντα με ποικίλους τρόπους, ΜΜΕ, πολιτιστικούς συλλόγους, βιβλία κλπ.
Και, βέβαια, θα δούμε και πώς η Λαογραφία συναντιέται με την Κοινωνική Ανθρωπολογία και την Πολιτιστική Ανθρωπολογία”.
Ο Γιώργης Μελίκης, πριν αρχίσει την ξενάγηση, έκανε μια πλατιά και ενδιαφέρουσα εισαγωγή για το “Εθνογραφικό Κέντρο”, το περιεχόμενο και τους στόχους του.
“Το Κέντρο καλύπτει έναν αύλειο και στεγασμένο χώρο 1.300 τ.μ. Διαθέτει τρεις ορόφους και το υλικό που φιλοξενεί χωρίζεται σε δύο κατηγορίες. Περιλαμβάνει στοιχεία άυλου και υλικού πολιτισμού, αν και τα όρια μεταξύ των δύο κατηγοριών είναι συγκεχυμένα.
Εδώ στο γραφείο μας είναι συγκεντρωμένο το υλικό του άυλου πολιτισμού. Υπάρχουν 15.οοο καταγραφές δημοτικών τραγουδιών, έχουμε γύρω στις 500 ώρες τηλεοπτικό υλικό εκπομπών του “Λαϊκού Χειμώνα”, που γινόταν στο Αριστοτέλειο ή στο Μέγαρο Μουσικής. Γύρω στις 6.000 άγνωστοι λαϊκοί οργανοπαίκτες και χορευτές πέρασαν από εκεί.
Χιλιάδες φωτογραφίες με περιεχόμενο λαογραφικό φιλοξενούνται επίσης σ’ αυτόν το χώρο.
Σχετικά με τον υλικό πολιτισμό σταθήκαμε πολύ τυχεροί. Στα 1914 μάς ήρθε εδώ η πρώτη συμπαθής ομάδα Θρακιωτών από το Κωστή, που υπήρξε το κέντρο του Αναστεναρισμού, φέρνοντας μαζί τους δύο κορυφαία έθιμα, τα Αναστενάρια και το έθιμο του Καλόγερου.
Ξεκινώντας από τα Ρουγκάτσια που γίνονται το 12ήμερο, περνάμε στο έθιμο του Καλόγερου, που πηγάζει από την ανάγκη του ανθρώπου να εξευμενίσει τη φύση, εξασφαλίζοντας την ευγονία. Καλόγερος είναι ο καλός γέρος, η καλή χρονιά.
Ακολουθούν τα χελιδονίσματα και οι Λαζαρίνες, που είναι καθαρά ανοιξιάτικο έθιμο. Στολίζοντας τις 14χρονες και 15χρονες κοπέλες, τις γύριζαν στα σπίτια, για να τις δουν οι γαμπροί κι οι πεθερές.
Καθώς, λοιπόν, κάποια έθιμα εξακολουθούσαν να υπάρχουν στον τόπο μας, χωρίς όμως ο κόσμος να καταλαβαίνει πώς και γιατί ξεκίνησαν, εμείς, με το Κέντρο μας, θελήσαμε να καλύψουμε αυτά τα κενά.
Στην πορεία συγκεντρώθηκε ένα υλικό από συλλογές, πού είναι μοναδικό.
Ένα υλικό είναι οι μάσκες μας, που εκτέθηκαν και στη Θεσσαλονίκη, στο Λαογραφικό Εθνογραφικό Μουσείο Μακεδονίας και Θράκης, με Πρόεδρο τότε του Μουσείου τον Βασίλη Νιτσιάκο, έκθεση που αποτυπώθηκε σε μία εξαιρετική έκδοση λευκώματος. Μάσκες που αγκαλιάζουν πάρα πολλές περιοχές της Ελλάδας, αλλά και αναζητήσεις στα Βαλκάνια.
Όσο για τ’ Αναστενάρια και τα τάματα, οι συλλογές μας έχουν μεγάλο ενδιαφέρον! Τα τάματα είναι η μεγαλύτερη συλλογή στην Ελλάδα, ξεκινώντας από την Αρχαιότητα και φτάνοντας ως και τις μέρες μας.
Το όραμα του Εθνογραφικού στην πορεία πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις, καθώς αγκαλιάστηκε από συνεργάτες και φίλους. Φίλους όχι μόνο από την περιοχή μας, αλλά και από την υπόλοιπη Ελλάδα.
Και για να καταλήξω σ’ αυτό που είπε κι ο Βασίλης Νιτσιάκος, αυτό που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι ο άνθρωπος, το υποκείμενο και όχι τα αντικείμενα. Χωρίς την παρουσία του ανθρώπου όλα αυτά, η ύλη, δεν θα είχαν καμία αξία.
Όταν όμως είσαι σε μια διαλεκτική με τα πράγματα και τους ανθρώπους, τότε αυτό είναι μια πολύ γοητευτική διαδικασία”.
Στη συνέχεια έγινε η ξενάγηση στους χώρους του Εθνογραφικού με τον Γιώργη Μελίκη να δείχνει, να αναλύει πάντα με το γνωστό του πάθος, να σχολιάζει κάποτε με το λεπτό του χιούμορ και επιπλέον να εξηγεί με τη σιγουριά της γνώσης. Η ξενάγηση άγγιζε το πανεπιστημιακό επίπεδο και ανέβαζε ακόμη περισσότερο τον πήχη της το υψηλό επίπεδο του ακροατηρίου.
Πρώτος χώρος ξενάγησης ο εφέστιος χώρος με τις εικόνες. Εκεί οδηγεί ένας μεγάλος εισαγωγικός χώρος με τάματα που εντυπωσιάζουν και με τη χρονική διάρκεια που καλύπτουν και με την ποικιλομορφία τους.
Τα τάματα από τη στιγμή που απομακρύνονται από τον θρησκευτικό τους χώρο και εκτίθενται αποκτούν έναν χαρακτήρα που αποκαλύπτει τον κοινωνικό τους ρόλο.
Κυπριακά τάματα της Αρχαιότητας από τον 3ο αιώνα, (ναός Κυβέλης), αλλά και τάματα νεότερων εποχών διαμεσολάβησης χριστιανών αγίων για απόκτηση σπιτιού, συζύγου, παιδιού, πραγματικά εντυπωσιάζουν.
Στο “κονάκι”, τον χώρο με τις εικόνες, το σεντούκι ανοίγει μια φορά το χρόνο, και ότι υπάρχει εκεί έχει σχέση με τα Αναστενάρια. Οι εικόνες του εκθεσιακού χώρου είναι φερμένες από τη Θράκη και χρονολογούνται πριν από την Άλωση.
Το 1914 οι Κωστηλήδες μεταφέρουν νοτιότερα τις εικόνες τους, τα Αναστενάρια και τον Καλόγερο και κάπου 150 οικογένειες φτάνουν και στη Μελίκη.
Όσο για τα Αναστενάρια και τις λογικές εξηγήσεις που ζητούν πάντα όλοι σχετικά με τη διενέργειά τους, ο Γιώργης Μελίκης, που δηλώνει αναστενάρης από τα 14 του χρόνια, κι αυτήν τη φορά δεν έχει εξηγήσεις για μια διαδικασία που δεν απαιτεί λογική, αλλά κάτι περισσότερο, κάτι σαν ιερή μέθεξη σε μυστήριο.
Περνώντας από τη μικρή αίθουσα, όπου εντυπωσιάζει ο Άι-Γιώργης ο “φουστανελάς” (!), και τα ξυλόγλυπτα εικονοστάσια με τον υποβλητικό εσωτερικό φωτισμό τους, οι επισκέπτες οδηγούνται στον τελευταίο όροφο, όπου οι μάσκες προκαλούν στο μισοσκόταδο, φωτισμένες υποβλητικά, διάφορα συναισθήματα.
Κάποιες είναι μάσκες από δρώμενα και άλλες ειδικά από το έθιμο του Καλόγερου. Φυσικά είναι μάσκες που βγαίνουν ορισμένες μέρες του χρόνου. Ο βασιλιάς, το βασιλόπουλο, ο σπορέας, η γριά που παίζει λύρα… Όλα έχουν σχέση με τη γονιμότητα… Αλλά ο “θίασος” του Καλόγερου έχει κι άλλα μέλη, τις νύφες, τους χωροφύλακες, τους αγροφύλακες και γενικά όλους μαζί της κοινωνίας του χωριού, αφοσιωμένους στον κοινό σκοπό, την καλή χρονιά, τη γόνιμη, που πρέπει οπωσδήποτε να έρθει.
Φυσικά δεν λείπει, σε μια φωτισμένη εσοχή, και ο ποντιακός Καλόγερος, ο αντίστοιχος Μωμόγερος.
Στο βάθος, ο “Τζαμάλαρος”, επιβλητικός, ξορκίζει το κακό και προκαλεί τον ερχομό της ευγονίας, καθώς δίπλα του ένα σχετικό με τις μάσκες βίντεο, δίνει και την ηχητική διάσταση στο δρώμενο, όπου χρησιμοποιούνται οι μάσκες, υπογραμμίζοντας με τη μουσική τον διονυσιακό χαρακτήρα του.
Η ξενάγηση τελειώνει με συζήτηση στην αίθουσα των “Φίλων του Εθνογραφικού”, για να ολοκληρωθεί η επίσκεψη με τη φωτογράφιση όλων στην αυλή του Κέντρου και κρασί από τον οικοδεσπότη.
Μια πολύ διαφορετική Τσικνοπέμπτη η σημερινή!…
Φωτογραφίες: faretra.info
