Στα προηγούμενα σημειώματα γράψαμε γενικά εισαγωγικά στοιχεία, αναφέραμε τα χαρακτηριστικά του μουσικοχορευτικού ύφους των βλαχοφώνων, αναλύσαμε τον Τρανό χορό, είδαμε τις απόψεις ειδικών επάνω στο θέμα, παραθέσαμε δυο άρθρα μας με τίτλο ‘Ο Πρωτοχορευτής στον πωγωνίσιο βλάχικο χορό’ και οι ‘Συγκαθιστοί χοροί’ και τελειώσαμε για την ανάλυση του κοινοτικού βλάχικου χορού ‘Κίνικ(ι)’ από το Περιβόλι Γρεβενών. 
Στο σημερινό σημείωμα ολοκληρώνουμε την εργασία με τους χορούς των Αρμάνων/Βλάχων του Ανατολικού Βερμίου.
ΜΟΥΣΙΚΟΧΟΡΕΥΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΒΛΑΧΩΝ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΒΕΡΜΙΟΥ.
Γενικά
Θα επιχειρήσουμε να διαχωρίσουμε συμβατικά την κατάσταση αυτή σε τέσσερις περιόδους:
α) Η πρώτη περίοδος είναι από την αρχική εγκατάσταση των βλαχοφώνων στο Βέρμιο μέχρι τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο περίπου, όπου αυτοί χορεύουν και τραγουδούν όπως ακριβώς τα είχαν φέρει από τα Γρεβενά. Είχαμε τους Τρανούς χορούς έξω από την εκκλησία στην γιορτή του Πολιούχου Αγίου σε μονό κύκλο με τους άντρες μπροστά και τις γυναίκες πίσω κατά ηλικία, και τους διπλούς, τριπλούς κλπ χορούς με τις γυναίκες μέσα και τους άντρες έξω στο μεσοχώρι στις διάφορες άλλες χορευτικές περιστάσεις. Οι χοροί στην περίοδο αυτή γίνονταν περισσότερο με την απουσία μουσικών οργάνων και με αντιφωνία. Βέβαια υπήρχαν και όργανα όπως η φλογέρα, το κλαρίνο αργότερα ο ταμπουράς (είδος λαούτου) το βιολί και το ντέφι.
β) Η δεύτερη περίοδος είναι ο Μεσοπόλεμος, όπου σταδιακά έρχονται τα χάλκινα. Στα πανηγύρια έρχονται κομπανίες από την Νάουσα και την Έδεσσα με χάλκινα και έτσι επηρεάζουν μουσικοχορευτικά την κατάσταση. Δεν τραγουδούν όπως πρώτα, συνεχίζουν, όμως, να χορεύουν έξω από την εκκλησία και το μεσοχώρι, όπως είπαμε προηγουμένως. Αρχίζουν και βάζουν στο μουσικοχορευτικό ρεπερτόριο χορούς και τραγούδια των ντόπιων πληθυσμών (που συνάντησαν μετά την εγκατάστασή τους) και τους αποδίδουν με το δικό τους τρόπο. Μερικές φορές μάλιστα οι γεροντότεροι νευριάζουν με τα χάλκινα, θέλουν μόνο τραγούδι προς το τέλος του γλεντιού και φωνάζουν:
‘Νάπαρτι όργανλι σ’κιντέμ”, δηλαδή = μακριά τα όργανα, να τραγουδήσουμε’.
Στους γάμους, βέβαια, κυριαρχεί ακόμα το τραγούδι.
γ) Στην τρίτη περίοδο πλέον, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, δεν έχουμε τους χορούς έξω από την εκκλησία και στο μεσοχώρι και ο κόσμος γλεντάει στο καφενείο μόνο με τα χάλκινα. Κάθε παρέα, συνήθως οικογένεια, παίρνει την σειρά της και χορεύει χωρίς καμιά ιδιαίτερη διάταξη. Ο κάθε ένας χορεύει τον χορό του και δεν επιτρέπεται σε άλλη παρέα να μπαίνει στο χορό. Βέβαια εδώ δεν έλλειπαν τα μαλώματα προς το τέλος του γλεντιού και λόγω του ποτού αλλά γιατί ήταν φυσιολογικό να μην προλάβουν όλοι να χορέψουν. Αυτήν την περίοδο την πρόλαβα κι εγώ. Αυτό συμβαίνει περίπου μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’70.
δ) Τέλος, στην τέταρτη περίοδο ο κόσμος συνεχίζει να χορεύει στα καφενεία όχι όμως με την σειρά. Όποιος θέλει μπαίνει στον χορό, οι παλιότεροι λίγο κατσουφιάζουν όμως σιγά-σιγά το δέχονται. Βέβαια, όσο πηγαίνουμε προς τις τωρινές ημέρες λείπουν οι καλοί χορευτές, μικραίνει το μουσικοχορευτικό ρεπερτόριο, αργοσβήνουν τα πανηγύρια ο κόσμος δεν πολύ-πηγαίνει στα καφενεία, ειδικά εάν κανείς πάει τώρα στο Σέλι, που είναι το μεγαλύτερο χωριό, θα νομίσει πως βρίσκεται στη Βέροια: Η νεολαία διασκεδάζει στα μπαράκια, οι μεγαλύτεροι δεν διασκεδάζουν όπως παλιότερα και γενικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι βρισκόμαστε σ’ένα εκφυλισμένο στάδιο αυτής της πλούσιας μουσικοχορευτικής παράδοσης. Μια μικρή όαση αποτελούν οι διάφοροι πολιτιστικοί σύλλογοι, που οργανώνουν χορευτικές εκδηλώσεις.
Είναι προφανέστατο ότι ο Τρανός Χορός, που συνεχίζει ακόμα αδιάλειπτα να υπάρχει (όχι αναπαράσταση) στα βλαχοχώρια των Γρεβενών, δεν υφίσταται πλέον στα βλαχοχώρια του Ανατολικού Βερμίου.
Είναι επίσης προφανές και σαφές ότι μουσικοχορευτικά οι βλαχόφωνοι του Αν. Βερμίου επηρεάστηκαν από τους ’ντόπιους’, αφού υπήρξε αλληλεξάρτηση μεταξύ των δύο αυτών συμβιωτικών ομάδων παρά την τάση διαφοροποίησής τους, στα πλαίσια μόνο της πληθυσμιακής ενότητας και όχι βέβαια εθνοτικής. Στην αρχή, δηλαδή μέχρι περίπου το 1912, ξεχωρίζανε από τις υπόλοιπες ομάδες (ντόπιοι Βέροιας, ντόπιοι Νάουσας σλαβόφωνοι περιοχής Νάουσας, Ρουμλουκιώτες, ντόπιοι Ημαθιώτικων Πιερίων), όπως ήταν φυσικό, αφού άλλωστε και οι ομάδες, που αναφέρθηκαν, ξεχωρίζανε σχετικά μεταξύ τους.
Μετά το 1912, ιδιαίτερα οι Σελιώτες (βλαχόφωνοι), ήρθαν σε επαφή στα χειμαδιά τους, με όλο τον κάμπο, μέχρι και την Θεσ/νίκη, το Κιλκίς και τη λίμνη Λαγκαδά και ήταν φυσικό η συγκατοίκηση με αυτές τις ομάδες να δημιουργήσει σχέσεις φιλίας, ‘κουμπαριών’, οικονομικές σχέσεις κλπ.
Βέβαια σε αυτό το ευρύ γεωγραφικό πλαίσιο και με το συνεχές ‘πάρε δώσε’ οι βλαχόφωνοι με τις ντόπιες ομάδες αποτέλεσαν συνιστώσες μιας γενικότερης πληθυσμιακής ενότητας. Υπήρχε όμως η αποφυγή επιγαμιών, που υποσυνείδητα λειτουργούσε ως ασπίδα προστασίας της ιδιαιτερότητάς τους (της ‘περηφάνιας’ τους, όπως οι ίδιοι έλεγαν). Αμβλυνθήκαν αρκετές διαφορές, αλλά κάποιες σαφείς και έντονες αρκετές διαχωριστικές γραμμές δεν ήταν απούσες. Αυτή η αναπόφευκτη αλληλοτροφοδότηση δεν άφησε ανεπηρέαστο και τον χορό, την μουσική και το τραγούδι. Στους χορούς, που θα αναλύσουμε παρακάτω, φαίνεται αυτή η αλληλοεπιρροή.
Παρά την επίδραση των ντόπιων, οι βλαχόφωνοι του Βερμίου κράτησαν αρκετά στοιχεία μουσικοχορευτικά από τις μητροπολιτικές τους εστίες, όπως ο ‘αυτοσχεδιασμός του πρώτου’ (στοιχείο χαρακτηριστικό των αντρών), το βαρύ πάτημα και οι αργοί τους ρυθμοί. Μερικοί χοροί και μελωδίες μάλιστα διατηρήθηκαν σχεδόν ανέπαφοι (Καραπατάκι, Λεωνίδας, Στρωτός των βλαχοχωριών των Γρεβενών). Παρουσιάστηκε επίσης το εξής φαινόμενο, όπως θα δούμε παρακάτω στην ανάλυση των χορών:
Μελωδίες ‘ντόπιων’ να χορεύονται σε βλάχικα κινητικά μοτίβα και με στίχο στο βλάχικο ιδίωμα (π.χ. Στάνκινα ->Φιάτα νίκα, Σαράντα πέντε->Τρίτε πάτε, Μαρία->Νταλιάνα, Μουσταμπέικος->Τάνα κλπ) και βλάχικες μελωδίες να χορεύονται με ‘ντόπια’ κινητικά μοτίβα (π.χ. Ζαχαρούλα-> Νιζάμικος, Παϊτούσκινο, Σίρμπα-> Ράϊκο, Ρούντο Γιάγκνε). Οι χοροί, που αποτελούν δημιούργημα των βλαχοφώνων του Βερμίου, όσον αφορά την απόδοση και τον τοπικό χαρακτήρα του, είναι η παραλλαγή του ‘Τσάμικου’ και η ‘Ζαχαρούλα’ (σαν κινητικό μοτίβο).
Στις σημερινές μας ημέρες τα πράγματα αμβλύνθηκαν σε σημαντικό αριθμό και οι επιγαμίες τους με τις ντόπιες πληθυσμιακές ομάδες, αλλά και με τις μεταγενέστερες προσφυγικές είναι πλέον γεγονός.
Ένα άλλο σημαντικό γεγονός είναι ότι με την ίδρυση των Συλλόγων και τα Ανταμώματα των Βλάχων από την 10ετία του 80 και μετά εισήλθαν στο μουσικοχορευτικό ρεπερτόριο των βλαχοφώνων του Αν. Βερμίου χοροί (π.χ. Φραγκίτσα, Συγκαθιστά) και από άλλα βλαχοχώρια και κοινότητες της ημεδαπής και της αλλοδαπής, που ήταν άγνωστα στους ηλικιωμένους της εν λόγω περιοχής. Παρατηρήθηκαν πολλά τέτοια περίεργα (αθώα και μη) φαινόμενα κατά τα τελευταία 30 έτη… Για παράδειγμα, στο χορό ‘Ζαχαρούλα’ (κινητική απόδοση βλαχοφώνων Αν. Βερμίου) χρησιμοποιείται στίχος στα βλάχικα (Τζόνι πικουράρ = λεβέντης τσομπάνος), άσχετος με το γνωστό – στα ελληνικά – ομώνυμο τραγούδι.
Κατά πόσον αυτός ο ‘νεοτερισμός’ και η ‘ομογενοποίηση’ μπορεί να θεωρηθεί αυτό που λέμε ‘Παράδοση’ είναι ένα θέμα που χρειάζεται πολλή συζήτηση. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι πρέπει να ληφθεί υπόψη των ερευνητών για την εξαγωγή στέρεων επιστημονικών συμπερασμάτων. Εκφράζοντας την προσωπική μου ταπεινή άποψη, θεωρώ ότι οι άμεσα ενδιαφερόμενοι (βλαχόφωνοι), τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, οφείλουν να είναι προσεκτικοί στη σημερινή εποχή και να προσπαθήσουν να συνεχίσουν την πλούσια τους παράδοση, έτσι όπως την κληρονόμησαν από τους προγόνους τους. Μια παράδοση, που δεν ήταν βέβαια στατική, αλλά εξελίχθηκε ομαλά μέσα σε καθαρά παραδοσιακό περιβάλλον, Αυτοί οι ‘νεοτερισμοί’, οι ‘μεταλλάξεις’ και οι ‘ομογενοποιήσεις’ τα τελευταία χρόνια, θέλω να πιστεύω ότι οφείλονται στους ξέφρενους ρυθμούς της αστικοποιημένης μας εποχής και όχι αλλού…..
Θα παρουσιάσω, βέβαια, τους χορούς και τα τραγούδια, όπως τα βρήκα και τα έζησα πριν την δεκαετία του ’80 από τους παλιότερους, οι οποίοι και αποτελούν σίγουρο σημείο αναφοράς. Η έρευνά μου στηρίχθηκε περισσότερο στον βιωματικό (εντοπιότητα μου) και λιγότερο στον επιτόπιο χαρακτήρα, που ασφαλώς και έγινε όπου υπήρχαν ελλείψεις.
ΧΟΡΟΙ
Ξηρολίβαδο (4/4). Πρόκειται για μια μελωδία, η οποία έχει μακεδονικό ύφος και αποτελεί, θα λέγαμε, τον ‘ύμνο’ των κατοίκων του Ξηρολίβαδου. Χορεύεται στα δυο ή στα τρία. Το ομώνυμο τραγούδι, στα βλάχικα, αναφέρεται σε ορισμένους κατοίκους του Ξηρολιβάδου, οι οποίοι αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στη Ρουμανία (περιοχή Δοβρουτσάς) στις αρχές του 20ου αιώνα (πολιτικο-κοινωνικοί λόγοι-Ρουμάνικη παρέμβαση κλπ)
Μωραΐτικo (7/8, 3/4). Χορός που συνδυάζει δύο ρυθμούς: συρτό καλαματιανό και τσάμικο. Στην περιοχή Κοζάνης ονομάζεται ‘Χορταράκια’. Μοιάζει με τον ‘Περατιανό’ της Ηπείρου, όχι όμως στη μελωδία. Τώρα τελευταία με κάποιες απόψεις ερευνητών στο διαδίκτυο και σε σεμινάρια υπάρχει η σκέψη ότι πιθανόν ο χορός να προέρχεται από την Πελοπόννησο (Μοριάς) γιατί εκτός από το ομώνυμό του, υπάρχει και εκεί χορός με λόγια όπου ο τίτλος του είναι ‘Χορταράκια’.
Λεωνίδας (5/4). Είναι καθαρά βλάχικος χορός και προέρχεται κατευθείαν από τα βλαχοχώρια της περιοχής των Γρεβενών. Χορεύεται περισσότερο από άντρες “στον τόπο” και απαιτεί ιδιαίτερες χορευτικές ικανότητες. Τα βασικά βήματα είναι αργά στα δυο, όμως ο πρωτοχορευτής εκτελεί ποικιλία από φιγούρες, όπως στροφές, καθίσματα, στριφογυρίσματα στο ένα πόδι, ενώ οι υπόλοιποι απλά ακολουθούν (όπως στον τσάμικο). Ο χορός πήρε την ονομασία του από τον καπετάν-Λεωνίδα Χατζημπύρο (1855 – 1880), τον μορφωμένο Σαμαριναίο κλεφταρματολό, που ήταν ο υπερασπιστής των κατοίκων της Πίνδου εκείνη την εποχή από τους Τούρκους. Έτσι χορεύεται και το ‘Καραπατάκι’ (στα δύο το βασικό κινητικό μοτίβο, με παύση).
Το 45 (7/4). Πρόκειται για παραλλαγή της μελωδίας της ‘Ζαβλιτσένας’ ή ‘Τρίτε πάτε’, ή ‘Μάσκοτο’ κλπ τη Πέλλας και του κάμπου της Νάουσας. Είναι σαφής εδώ η επιρροή των ‘ντόπιων’ με τη διαφορά ότι οι βλαχόφωνοι την χορεύουν στα δύο και όχι με τα γνωστά βήματα (του χορού Τρίτε πάτε). Συνήθως χορεύεται σε εναλλαγή αργής και γρήγορης αγωγής. Πρέπει να σημειωθεί ότι και οι ντόπιοι Ναουσαίοι ονομάζουν το χορό ‘Σαράντα πέντε’ και το χορεύουν στα δύο.
Φιάτα Νίκα (11/8 ή και 7/4) “Μικρή κόρη”. Και εδώ έχουμε επιρροή από τους ‘ντόπιους’. Πρόκειται για παραλλαγή της Στάνκινας και χορεύεται πάλι στα δύο. Ένα παλιό, λοιπόν παμβλάχικο τραγούδι ‘ταίριαξε’ με την μελωδία της Στάνκινας των ‘ντόπιων’.
Σίρμπα (4/8). Η μελωδία και ο χορός της Σίρμπας δεν έχει σχέση με τη ‘Σίρμπα’ της Βωβούσας. Είναι γυναικείος χορός και είναι σαφής η επιρροή από τους ‘ντόπιους’, τόσο στη μουσική όσο και στην κίνηση. ‘Σίρμπες και ‘Χόρες’ έχουμε στα Βαλκάνια. Πρόκειται για χορούς και μελωδίες των λαϊκών στρωμάτων αυτής της περιοχής.
Μπεράτικο (7/8). Σε αντίθεση με τους βλαχόφωνους από τα Γρεβενά, αυτοί του Αν. Βερμίου χορεύουν τα μπεράτια/μπεράτικα περισσότερο πιασμένοι στον κύκλο (συρτά) και λιγότερο συγκαθιστά (σκόρπια). Το ίδιο συμβαίνει και στα γυρίσματα (π.χ. τασιά κ.λ.π.). Βέβαια, τώρα που οι νέοι αποτελούν μέλη χορευτικών συγκροτημάτων με τα ταξίδια και τα ανταμώματα των Βλάχων, που γίνονται κατά καιρούς, υιοθέτησαν το γρεβενιώτικο ύφος (συγκαθιστά) και χορεύουν έτσι περισσότερο σκόρπια.
Συγκαθιστός (8/4 με γυρίσματα σε 7 χρόνους ή 2 χρόνους). Είναι ο γνωστός συγκαθιστός των βλαχοχωριών από τα Γρεβενά και της ευρύτερης περιοχής, ο οποίος βέβαια μπορεί να συναντηθεί σε πολλές μελωδίες. Οι παλαιότεροι βλαχόφωνοι από το Βέρμιο δεν τον γνωρίζουν, τον χορεύουν όμως οι νέοι για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως. Οι βλαχόφωνοι από το Παλαιό Σκυλίτσι Βέροιας (Περιβολιώτες) χορεύουν τον συγκαθιστό παραδοσιακά.
Ζαχαρούλα (2/4, 4/8). Είναι η γνωστή Ζαχαρούλα της Ρούμελης, της Θεσσαλίας, της Ηπείρου και της Δυτικής Μακεδονίας με τη μόνη διαφορά ότι εδώ δεν τη χορεύουν ‘στα τρία’ ή σε γύρισμα αλλά με ένα ιδιαίτερο κινητικό μοτίβο, όπου είναι εμφανής η επιρροή από τους μακεδονικούς χορούς (Νιζάμικος, Παϊτούσκινο, Ζάϊκο, Ράϊκο κλπ). Η παραλλαγή αυτή της Ζαχαρούλας προήλθε καθαρά από τους βλαχόφωνους του Αν. Βερμίου. Σήμερα, αυτή την παραλλαγή τη βλέπουμε σε πολλές περιοχές της Μακεδονίας (ελληνόφωνοι και βλαχόφωνοι), αλλά και της υπόλοιπης Ελλάδας, διότι μουσικά και κινητικά αρέσει και έτσι έχει εισέλθει στο ρεπερτόριό τους. Οφείλω να επισημάνω ότι είναι μύθος να λέγεται ότι η Ζαχαρούλα είναι βλάχικος χορός. Πράγματι η συγκεκριμένη κίνηση, που βλέπουμε, διαμορφώθηκε από τους βλαχόφωνους του Αν. Βερμίου, όμως, ως μελωδία, πολλές περιοχές της Ελλάδας την θεωρούν ‘δική τους’ και την χορεύουν, όπως αυτοί επιθυμούν και έχουν μάθει παραδοσιακά. Για παράδειγμα, έχω ακούσει – κατά τη πολύχρονή μου επαγγελματική διαβίωση στα Ημαθιώτικα Πιέρια – από ελληνόφωνους πολύ ηλικιωμένους να λένε: ‘Η Ζαχαρούλα είναι θ’κός μας χορός!’
Τσάμικος (3/4). Ο γνωστός τσάμικος σε πάρα πολλές μελωδίες. Ιδιαίτερα αγαπητή είναι η μελωδία “τα Μάγια”. Εδώ ο πρωτοχορευτής χορεύει “στον τόπο” αυτοσχεδιάζοντας, ταυτόχρονα όμως διατηρεί ένα βασικό τοπικό κινητικό μοτίβο. Ο τσάμικος ήταν ιδιαίτερα αγαπητός στο Αν. Βέρμιο στον Μεσοπόλεμο και στα χρόνια 1950-1970. Σήμερα δύσκολα μπορεί να βρει κανείς καλούς χορευτές να τον χορεύουν. Κάποιος στην εξεταζόμενη περιοχή ήταν καταξιωμένος χορευτής όταν χόρευε καλό τσάμικο. Αυτό το τοπικό τσάμικο μοιάζει κινητικά με το τοπικό τσάμικο των Πιερίων (ελληνόφωνοι).
Υπάρχουν και άλλοι χοροί που χορεύονταν και χορεύονται, όπως ο Κωσταντάκης, ο Μενούσης, το ‘Πώς στουμπίζουν το Πιπέρι’, Ηπειρώτικοι, Πανελλαδικοί χοροί κλπ, όμως, επαναλαμβάνω ότι εστίασα το ενδιαφέρον στους χορούς, που χορεύονταν στην εποχή ανάμεσα στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου και περίπου μέχρι τη δεκαετία του ‘80.
Επίσης πρέπει να σημειώσουμε ότι πολλοί χοροί δεν χορεύονται πλέον λόγω της εξέλιξης του σύγχρονου τρόπου ζωής. Οι χοροί αυτοί ήταν πολύ ζωντανοί κατά το Μεσοπόλεμο και οι περισσότεροι ήταν χοροί των ‘ντόπιων’ (προφορικές μαρτυρίες). Οι Βλάχοι του Αν. Βερμίου ήταν καλοί χορευτές και χόρευαν χορούς με το δικό τους τρόπο, όπως: ο Νιζάμικος, ο Μουσταμπέϊκος, η Πατρώνα, του Νταλαμήτρα (Καμπάνα μωρε Μήτρο), η Παϊτούσκα, η Νταλιάνα, το Καραϊσούφ, η Γκάιντα, η Χασαπιά (γρήγορη) κ.λ.π. Δυστυχώς έχουμε πάρα πολύ λίγες καταγραφές από αυθεντικούς χορευτές και αυτές είναι καταγραφές από πολύ γέροντες, οι οποίοι φυσικά αδυνατούν να μας δώσουν την πλήρη διάσταση και απεικόνιση των χορών αυτών.
Σημείωση Φαρέτρας: Την επόμενη Κυριακή 10 Σεπτεμβρίου θα αναρτηθεί ολόκληρη η εργασία “Χοροί των Αρμάνων Ελλήνων (Βλάχων)”.
