Στο προηγούμενο σημείωμα γράψαμε κάποια εισαγωγικά στοιχεία, καθώς και χαρακτηριστικά του μουσικοχορευτικού ύφους των βλαχοφώνων. 
Σήμερα θα μιλήσουμε για τον Τρανό Χορό και για τις απόψεις ειδικών επάνω στο θέμα (των χορών των βλάχων).
Ο Τρανός Χορός (κόρλου μάρι)
Ο Τρανός Χορός είναι χορός τελετουργικός, αργός, απλός αλλά συνάμα μεγαλοπρεπής και περήφανος, αρχέγονα ελληνικός, κρατά άσβεστη στο χρόνο τη μνήμη, μεταφέροντας από γενιά σε γενιά, τις μνήμες της κοινότητας, τους θρύλους και τις δοξασίες, τα ήθη και τα έθιμα των ελληνοφώνων και βλαχοφώνων. Γίνεται στο «μεσοχώρι», στις αυλές των εκκλησιών, η σε άλλες επιλεγμένες τοποθεσίες. Σε αυτόν τον χώρο οι άγραφοι κανόνες καθορίζουν τα θέματα και τις διαδικασίες, σύμφωνα με τις οποίες τα άτομα εντάσσονται στο ενιαίο χορευτικό σύνολο. Θα πρέπει να τονίσουμε ότι οι άγραφοι αυτοί κανόνες τηρούνται με θρησκευτική ευλάβεια από όλους.
Στις πολλές περιοδείες που έχω κάνει τα τελευταία 35 χρόνια στα βλαχοχώρια της Πίνδου στην συνεχώς ίδια ερώτηση μου, γιατί στους τρανούς χορούς έξω από την εκκλησία στην γιορτή του Αγίου του χωριού όλα τα πλείστα των τραγουδιών είναι στην ελληνική γλώσσα, η απάντηση ήταν η ίδια: Έτσι τα βρήκαμε, έτσι τραγουδάμε και τραγουδούσανε οι πρόγονοί μας!!
Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι οτιδήποτε τελετουργικό (τρανός χορός έξω από την εκκλησία, χοροί και έθιμα στην τελετουργία του γάμου, κλπ) αντέχει στο χρόνο και δύσκολα αλλάζει σε σύγκριση με τους χορούς και τα τραγούδια του γλεντιού και του πανηγυριού (κοσμικό μέρος).
Ενθυμούμαι ένα περιστατικό στην 10ετία του ‘80 όπου είχαμε χορέψει, ως Λαογραφικός Σύλλογος Βλάχων Βέροιας, στην Σαμαρίνα τον 15Αύγουστο μετά από πρόσκληση. Καθώς δίναμε την παράστασή μας στην αυλή της εκκλησίας, χορεύοντας στο κέντρο της αυλής, μας πλησιάζει μια γερόντισσα οργισμένη με ένα μπαστούνι και μας λέει επιτακτικά να χορέψουμε γύρω-γύρω στην αυλή και όχι στο κέντρο. Εμείς συνεχίσαμε να χορεύουμε, γιατί δεν μπορούσαμε να αλλάξουμε τη ροή του προγράμματός μας. Δεν μπορούσαμε τότε να καταλάβουμε τη μεγάλη σημασία που είχε για τη γυναίκα αυτή να χορέψουμε γύρω-γύρω και ανοιχτά. Είχαμε προσβάλει τον ιερό τόπο και την λειτουργικότητά του εκείνη τη στιγμή, χωρίς να το ξέρουμε, γιατί δεν το είχαμε ζήσει στα δικά μας βλαχοχώρια του Αν. Βερμίου. Προσωπικά ζητώ, εκ των υστέρων, συγνώμη, ως χοροδιδάσκαλος και ως άνθρωπος, από την συμπαθέστατη εκείνη κυρία.
Στον Τρανό μπροστά μπαίνει πάντα η ομάδα των ηλικιωμένων με κορυφαίο το γηραιότερο. Ακολουθούν οι μεσήλικες και κατόπιν οι νεότεροι και τα παλικάρια Ακολουθούν οι γυναίκες με την ίδια αυστηρή σειρά. Έτσι σχηματίζεται ένας τεράστιος κύκλος «με μία κεφαλή». Στο μέσον του κύκλου εποπτεύει ο τελετάρχης, πρόσωπο σεβαστό και ως εκ τούτου αποδεκτό από όλη την κοινωνική ομάδα, ο οποίος συντονίζει τον χορό, δίνει τον τόνο, και ρυθμίζει κάθε λεπτομέρεια του. Το τραγούδι αρχίζει από τον κορυφαίο και επαναλαμβάνεται ρυθμικά από τις υπόλοιπες ομάδες. Τα τραγούδια ποικίλουν κατά περιοχή, μπορούν να καταταγούν σε λυρικά, ερωτικά, ιστορικά, ηρωικά και κλέφτικα .
Η σειρά του Τρανού Χορού καθορίζονταν επίσης και από την κοινωνική σύνθεση του χωριού (προφορικές μαρτυρίες από ηλικιωμένους στα βλαχοχώρια των Γρεβενών-δεκαετία του ‘90). Μπροστά χόρευε η εύπορη τάξη των εμπόρων, ακολουθούσαν οι βιοτέχνες, μετά οι κτηνοτρόφοι με τις άσπρες φουστανέλες τους και τέλος έκλειναν τον κύκλο οι αγωγιάτες με τις μαύρες τους φουστανέλες. Αυτό πρέπει να ήταν γενικό φαινόμενο στους βλαχόφωνους και στους ελληνόφωνους. Ωστόσο δεν γνωρίζουμε με σαφήνεια αν αυτή η σειρά (κοινωνική σύνθεση) είχε προηγηθεί της σειράς της ηλικίας των συμμετεχόντων στον Τρανό Χορό, που αναφέρθηκε πρώτα.
Αξίζει να επισημανθεί ότι ο Τρανός Χορός δεν μπορεί να προσεγγισθεί σαν βήματα, απλά τα βήματα ακολουθούν τον χορό. Εκείνο που μετράει είναι το συγκεκριμένο γεγονός που καθορίζει την ιστορική και πολιτισμική ταυτότητα, ενότητα, αλληλεγγύη, συνέχεια ανά τους αιώνες και δήλωση παρουσίας της κοινωνικής ομάδας. Γιατί εδώ δεν υπάρχει το ατομικό εγώ, αλλά το συλλογικό εμείς, δεν χορεύει το άτομο, αλλά ταυτίζεται χορεύοντας, ή μη, με το κυρίαρχο στοιχείο του συλλογικού εμείς της κοινότητας του. Σπουδαίοι Τρανοί χοροί που γίνονται ακόμα και σήμερα είναι το ‘Κίνικ(ι)’ στο Περιβόλι και ο ‘Τσιάτσος’ στην Σαμαρίνα.
Απόψεις επιφανών επιστημόνων
Παρακάτω παραθέτουμε απόψεις επιφανών ερευνητών, επιστημόνων και μουσικολόγων οι οποίοι μας δίνουν στοιχεία περί της ελληνικότητας χορών και τραγουδιών των βλαχοφώνων και της μεγάλης διαφοράς με τα αντίστοιχα των Ρουμάνων:
Σε ερώτηση του δημοσιογράφου τότε Γ. Έξαρχου στο Γ’ πρόγραμμα ραδιοφωνίας της ΕΡΤ το 1987 προς τον μουσικολόγο Γιώργο Παπαδάκη, όσον αφορά στη μουσική και στα τραγούδια τους, ο Γ. Παπαδάκης απάντησε ότι, από την άποψη των κλιμάκων, των τρόπων, των διαστημάτων, των μουσικών οργάνων και των ρυθμών, είναι ολόιδια με τα ελληνόφωνα τραγούδια. Η μόνη διαφορά είναι στη γλώσσα και φυσικά στον τρόπο προσαρμογής των συλλαβών στους ρυθμούς και στις μελωδίες.
Ο Tache Papahagi (γλωσσολόγος, εθνολόγος λαογράφος) στην πορεία της έρευνάς του στο βιβλίο «Poezia Lirica populara» (λυρική λαϊκή ποίηση), Βουκουρέστι 1967, παραδέχεται μεταξύ άλλων ότι:
«όταν ακούσει κανείς τις μελωδίες των αρμάνικων – βλάχικων τραγουδιών, θα οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι η αρμάνικη δημώδης ποίηση έχει προέλευση και καταγωγή ελληνική».
Επίσης, το 1923, ο ίδιος συγγραφέας στο έργο του «Ο Problema De Romanitate Sud – Ilirica (‘Ένα πρόβλημα νοτιο-Ιλλυρικού εκρωμαϊσμού’) γράφει:
«Είναι γνωστός ο χορός του Ρουμάνου χωρικού, ένας και απαράλλαχτος σε όλη τη Δακορουμανία: μια ομάδα προσώπων, που πιάνονται από το χέρι, σχηματίζει ένα κύκλο κλειστό και χορεύει στο ρυθμό ενός μέτρου 2/4».
Ο εθνομουσικολόγος G. Marcu στο έργο του ‘Folclor Muzical Aroman’ (Αρμάνικη μουσική λαογραφία), Βουκουρέστι 1977, μεταξύ άλλων, επισημαίνει ότι οι Αρμάνοι – Βλάχοι χορεύουν σε ρυθμούς η ονομασία των οποίων έχει ελληνική προέλευση (συρτός, συγκαστός, καραπατάκης, τσιάμικος).
Ο Eλβετός διάσημος εθνομουσικολόγος Samuel Baud-Bovy στο «Δοκίμιο για το ελληνικό δημοτικό τραγούδι», Αθήνα 1984, και στα «Κουτσοβλάχικα τραγούδια της Θεσσαλίας», Θεσ/νίκη 1990, συμπεραίνει ότι υπάρχει πολυφωνία στα τραγούδια των βλαχοφώνων. Επίσης, επισημαίνει το συμπέρασμα των ανθρωπολόγων ότι, στην πλειονότητα τους οι βλαχόφωνοι, οι αλβανόφωνοι και οι σλαβόφωνοι του ελληνικού χώρου είναι απόγονοι αυτόχθονου πληθυσμού.
Ο ρομανιστής και βαλκανολόγος Αχιλλέας Λαζάρου στη μελέτη του «Ο Χορός των βλαχοφώνων», Θεσ/νίκη, 1979, βγάζει τα εξής συμπεράσματα: Ο βλάχικος χορός έχει απαλές και αργές κινήσεις ενώ ο ρουμάνικος είναι γρήγορος, ορμητικός και απότομος. Ο αρμάνικος χορός εκτελείται με τραγούδι των χορευτών ενώ ο ρουμάνικος με ενόργανη μουσική. Το γεγονός, επίσης, ότι η λέξη coru = χορός των Αρμάνων- Βλάχων είναι πιο αρχαϊκή από την λέξη hora = χορός Ρουμάνων, που είναι καθαρά νεοελληνικό δάνειο, πιστοποιεί απερίφραστα ότι προηγήθηκε ο εκλατινισμός των Ελλήνων (μετέπειτα Αρμάνοι – Βλάχοι) έναντι των Δάκων (μετέπειτα Ρουμάνοι).
Οι απόψεις του πολυγραφότατου Πισοδερίτη, Σωκράτη Λιάκου, παρουσιάζουν ενδιαφέρον και αξιόλογα στοιχεία. Μας παραθέτει, λοιπόν, τους παρακάτω επτά χορούς στο βιβλίο του «Μακεδονο-Αρμάνικα», Θεσ/νίκη, 1976. Γράφουμε περιληπτικά τα όσα μας λέει:
- Αρματωλικός. Είναι πυρρίχιος χορός (Τζιένγγι) κατά τον Ρήγα Φεραίο και μάλλον πρόκειται για συνέχεια του αρχαιομακεδονικού πυρρίχιου, ο οποίος καλούνταν Τελεσίας. Ο χορός αυτός χορεύονταν με τη μουσική του σημερινού Μπεράτικου (ή Αρβανιτοβλάχικου).
- Μπάσα (μπάλος). Ο Ρήγας Φεραίος τον μνημονεύει με το σημερινό του όνομα ως συγκαθιστό. Χορεύεται κατά ζεύγη από άντρα και γυναίκα.
- Κλέφτικος. Είναι ο αποκαλούμενος «Φουρέσκου = χορός των ληστών» και είναι ακριβέστατο αντίγραφο του αρχαιομακεδονικού χορού Καρπέα. Χορεύονταν με το ρυθμό και τη μουσική του Τσιάμικου.
- Σουρουβάρικος (Ρογκατσιάρικος και Ισκινάρικος). Πρόκειται για χορό που χορεύονταν στο γνωστό έθιμο του Δωδεκαημέρου και ήταν πανομοιότυπος με το μνημονευόμενο από τους Βυζαντινούς Γοτθικό χορό, καθώς επίσης και με τον αρχαιοελληνικό χορό των Κουρητών.
- Συρτός. Τον προτιμούσαν οι γυναίκες (λέγονταν ‘σίρτου’) και ο Ρήγας Φεραίος μας λέει ότι πρόκειται για τον αρχαίο χορό ‘Γέρανο’.
- Τζιάτζιος. Είναι ο Τρανός Χορός του χωριού, που αναφέραμε προηγουμένως, στη γιορτή του Πολιούχου Αγίου. Σε αυτόν έμπαιναν επικεφαλής οι πρεσβύτεροι που στην αρχαία Λατινομακεδονική της Εγνατίας λέγονταν dza και dadza (με πρώτο συνθετικό την λέξη αυτή προέκυψαν και τα επώνυμα Τζιαβέλα, Τζιαμήτρα, Τζιαμίχα κλπ), οι zii = οι θείοι, σεβαστοί κλπ δηλαδή της Ιταλικής, άρα, οι δίοι, και της Αρχαιοελληνικής. Είναι συνεπώς ο γεροντικός, γερουσιαστικός χορός, αφού άλλωστε οι χορευτές κινούνται αργά, σοβαρά και μεγαλόπρεπα.
- Χασάπικος. Ο χορός αυτός είναι Θρακιώτικος και όχι Αρχαιομακεδονικός.
Μετά από όλα αυτά ο Σωκράτης Λιάκος, μας λέει, ότι κρίνει απαραίτητο να τονίσει ότι ‘όλοι οι χοροί των Αρμάνων είναι αρχαιολοελληνικοί’.
Από την έρευνα μας και τα στοιχεία, που αναφέρθηκαν παραπάνω, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι το μουσικοχορευτικό ύφος των Αρμάνων Ελλήνων δεν είναι τίποτε άλλο από το ύφος γηγενών και αρχέγονων πληθυσμών του ευρύτερου ελληνικού χώρου. Έτσι, και από τα πολιτιστικά στοιχεία για μια ακόμα φορά διαπιστώνουμε την ελληνικότητα του πληθυσμού αυτού, γεγονός που πάντοτε είμαστε υποχρεωμένοι να το διαλαλούμε γιατί, τα τελευταία χρόνια βρισκόμαστε εκ νέου αντιμέτωποι σε προσπάθειες δημιουργίας μειονοτήτων και περιφερειακού έθνους Βλάχων στην Βαλκανική. Αυτά δεν είναι ‘φοβίες’ και ‘αναμόχλευση του παρελθόντος’. Είναι γεγονότα. Άλλωστε, η γνώση του παρελθόντος, ιστορικού ή πολιτισμικού, είναι απαραίτητη προϋπόθεση σε ένα λαό να αποκτήσει εθνική αυτογνωσία. Αντλώντας διδάγματα από τα περασμένα, είμαστε σε θέση να αποφύγουμε τα προηγούμενα λάθη και να πορευθούμε με ασφάλεια στο μέλλον.
Σημείωση Φαρέτρας: Το 3ο από τα πέντε μέρη της εργασίας θα αναρτηθεί την ερχόμενη Κυριακή 20 Αυγούστου.
