Η Απελευθέρωση της Βέροιας από τις γερμανικές δυνάμεις Κατοχής (29-10-1944) / έρευνα του Μανόλη Ξυνάδα
Και ενώ έχουμε ορίσει ως εθνική εορτή την ημέρα της κήρυξης του πολέμου, 28 Οκτωβρίου 1940 -παγκόσμια πρωτοτυπία- η πολυπόθητη ημέρα της απελευθέρωσης παραδίνεται στη λήθη. Καμιά επίσημη ανακοίνωση, καμιά ημερήσια διαταγή, κανένας σημαιοστολισμός και κατάθεση στεφάνων καμιά τιμή σ’ αυτούς που αντιστάθηκαν στους Γερμανούς κατακτητές, σ’ αυτούς που δεν πρόλαβαν να δουν την ημέρα της λευτεριάς. Απ’ ότι φαίνεται εδώ, η λήθη, γι αυτούς που έχουν τα ινία στα χέρια, μετράει, βολεύει περισσότερο απ’ τη μνήμη.
Αναφερόμαστε στην απελευθέρωση της Βέροιας από τους Γερμανούς ναζί κατακτητές. Σαν σήμερα, 29 Οκτωβρίου του 1944, ο ΕΛΑΣ μπαίνει απελευθερωτής στην πόλη. Ο κόσμος μ’ έναν παλλαϊκό ξεσηκωμό υποδέχεται τους απελευθερωτές. Ο φωτογραφικός φακός αδιάψευστος μάρτυρας. Η μνήμη κόντρα στη λήθη!
Να πώς περιγράφονται στο veriahistory.gr εκείνες οι ηρωικές στιγμές. Η έρευνα από τον Βεροιώτη Δρ. Εμμανουήλ Ξυνάδα, Επικ. Καθ. της Πατριαρχικής Ανωτάτης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Κρήτης
far
Δρ. Εμμανουήλ Γ. Ξυνάδας
Γενικότερα, το κλίμα των ημερών μπορεί να χαρακτηριστεί χαρμόσυνο. Μέσα σε αυτό, πραγματοποιήθηκαν ποικίλες εκδηλώσεις πολιτικού, θρησκευτικού, εκπαιδευτικού και πολιτιστικού περιεχομένου13. Προς το σκοπό αυτό, η πόλη άλλαξε όψη. Σύμφωνα με το δημοσίευμα, στήθηκαν αψίδες14, πληροφορία που επιβεβαιώνεται και από φωτογραφικό υλικό, αναρτήθηκαν πανό και αφίσες με πολιτικά μηνύματα, ενώ μεγάφωνα μετέδιδαν τραγούδια «επαναστατικά», καθώς και ομιλίες15.
Κεντρικό ρόλο στη διοργάνωση των εκδηλώσεων κατείχε η Ε.Π.Ο.Ν. μέλη της οποίας, με την μουσική και τη χορωδία της, συμμετείχαν σε αυτές. Οι εκδηλώσεις φαίνεται να διήρκεσαν δύο με τρεις ημέρες16.
—————
Εισαγωγικά
Η απελευθέρωση της Βέροιας από τα κατοχικά στρατεύματα είναι ένα γεγονός της νεότερης ιστορίας της πόλης, που άρχισε να απασχολεί τη δημόσια ιστορία της1 κυρίως την τελευταία δεκαπενταετία και ειδικότερα τα τελευταία χρόνια. Έρευνες τοπικών συγγραφέων και ερευνητών της δεκαετίας του ’40 άλλοτε παρουσιάζουν και μόνον το γεγονός και άλλοτε το εξετάζουν από ερευνητική σκοπιά, είτε ως το τέλος της κατοχικής περιόδου, είτε ως την αρχή της επόμενης περιόδου, για την οποία χρησιμοποιείται ο τίτλος της «Εαμοκρατίας» και η οποία ξεκινά με την εγκατάσταση των νέων αρχών διοίκησης στην πόλη, αμέσως μετά την αποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων2.
Δυστυχώς, όμως και πάλι, οι πληροφορίες για το ιστορικό γεγονός της απελευθέρωσης είναι αποσπασματικές και δεν μπορούσαν να οδηγήσουν σε συγκεκριμένα συμπεράσματα, ακόμα και για την ημερομηνία του γεγονότος. Εξαίρεση στο παραπάνω ερευνητικό σκηνικό απετέλεσε η προσπάθεια του συγγραφέα Χρήστου Σκούπρα3, ο οποίος περιέγραψε την απελευθέρωση της πόλης από τους Γερμανούς δίνοντας παράλληλα το κλίμα των ημερών και επιπλέον στοιχεία για τα όσα ακολούθησαν. Και πάλι, η ακριβής ημερομηνία απελευθέρωσης της πόλης εξακολουθούσε να «πλανάται» ακολουθώντας τις παλαιότερες προφορικές ή γραπτές μαρτυρίες μεταξύ της 27ης Οκτωβρίου4 και της 29ης Οκτωβρίου 19445.
Παρακάτω, παρουσιάζεται το ιστορικό τεκμήριο, που συνέβαλλε καθοριστικά στην ολοκλήρωση της έρευνας, η οποία απέδωσε την ακριβή ημερομηνία της απελευθέρωσης της πόλης από τους Γερμανούς κατακτητές.Πρόκειται για δημοσίευμα στην εφημερίδα «Λεύτερα Νιάτα», η οποία εκδιδόταν, ως όργανο του συμβουλίου της Ε.Π.Ο.Ν. Μακεδονίας6, στη Θεσσαλονίκη7. Το φύλλο της εφημερίδας (125), κυκλοφόρησε στις 6 Νοεμβρίου 1944 και περιλαμβάνει κείμενα που αναφέρονται στην απελευθέρωση πόλεων και περιοχών της Μακεδονίας, κυρίως όμως της Θεσσαλονίκης, της Κατερίνης και της Βέροιας8.
Η Απελευθέρωση
Σύμφωνα με το δημοσίευμα, ο συντάκτης του οποίου παραμένει άγνωστος, ο Ε.Λ.Α.Σ. εισήλθε στην πόλη ως απελευθερωτής στις 29 Οκτωβρίου, στις 2:30 το απόγευμα. Το δημοσίευμα αναφέρει συγκεκριμένα: «Στις 29 του Οκτώβρη στις 2.30 τ’ απόγευμα ὁ ἐλευθερωτής ΕΛΑΣ μπήκε μέσα τσακίζοντας Γερμανούς καὶ ἐθνοπροδότες. Ὁ λαός πανηγυρίζει ἔξαλλος. Οἱ καμπάνες χτυποῦν χαρμόσυνα για τη λευτεριά που εἶναι δική μας. Νὰ μᾶς ζήσουν τὰ παλικάρια μας, οἱ έλευθερωτές μας…». Από το παραπάνω απόσπασμα γίνεται αντιληπτό ότι ο συντάκτης επιχειρεί να μεταφέρει, τόσο κλίμα έντασης κατά την είσοδο του Ε.Λ.Α.Σ. και την αποχώρηση των Γερμανών, όσο και κλίμα χαράς και αισιοδοξίας την οποία απέπνεε το ίδιο το γεγονός της απελευθέρωσης από τις δυνάμεις Κατοχής.
Όσον αφορά στο κλίμα έντασης, αυτό δεν επιβεβαιώνεται απόλυτα9˙ αντίθετα, διάφορες προφορικές και γραπτές μαρτυρίες κάνουν λόγο για την είσοδο των δυνάμεων του Ε.Λ.Α.Σ. στην πόλη μετά την ολοκλήρωση της αποχώρησης των Γερμανών από αυτήν10. Σχετικά με το κλίμα χαράς που διακατείχε τον πληθυσμό, αυτό επιβεβαιώνεται από τις διάφορες μαρτυρίες11. Σε αυτό όμως θα πρέπει να προστεθεί και το αίσθημα της αβεβαιότητας, που διακατείχε μεγάλο μέρος των κατοίκων˙ αβεβαιότητα, η οποία βασιζόταν στην αλλαγή του καθεστώτος διοίκησης, στην «Λαοκρατία», η οποία μόλις ξεκινούσε και τα όσα επαγγέλονταν ήταν παντελώς άγνωστα σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού12.
Γενικότερα, το κλίμα των ημερών μπορεί να χαρακτηριστεί χαρμόσυνο. Μέσα σε αυτό, πραγματοποιήθηκαν ποικίλες εκδηλώσεις πολιτικού, θρησκευτικού, εκπαιδευτικού και πολιτιστικού περιεχομένου13. Προς το σκοπό αυτό, η πόλη άλλαξε όψη. Σύμφωνα με το δημοσίευμα, στήθηκαν αψίδες14, πληροφορία που επιβεβαιώνεται και από φωτογραφικό υλικό, αναρτήθηκαν πανό και αφίσες με πολιτικά μηνύματα, ενώ μεγάφωνα μετέδιδαν τραγούδια «επαναστατικά», καθώς και ομιλίες15. Κεντρικό ρόλο στη διοργάνωση των εκδηλώσεων κατείχε η Ε.Π.Ο.Ν. μέλη της οποίας, με την μουσική και τη χορωδία της, συμμετείχαν σε αυτές. Οι εκδηλώσεις φαίνεται να διήρκεσαν δύο με τρεις ημέρες16.
Την 29η Οκτωβρίου στην πόλη ξεκίνησαν να εισέρχονται στρατιωτικά τμήματα του Ε.Λ.Α.Σ,τα οποία παρήλαυναν στις κεντρικές οδούς. Τέτοιες, παρελάσεις πραγματοποιήθηκαν τόσο την 30η Οκτωβρίου, οπότε παρέλασε το 16ο Σύνταγμα Βερμίου του Ε.Λ.Α.Σ. στην πόλη, όσο και την επομένη 31η Οκτωβρίου, το απόγευμα, οπότε εισήλθε το 2ο τάγμα του 50ου Συντάγματος Πιερίων. Επίσης, κατά τη διάρκεια των ημερών που ακολούθησαν την απελευθέρωση πραγματοποιήθηκαν συγκεντρώσεις πολιτών με πολιτικές ομιλίες σχετικές με τη νέα πολιτική κατάσταση, που μόλις ξεκινούσε. Από άλλες πηγές γίνεται γνωστό ότι στις συγκεντρώσεις μίλησαν ο Καπετάν Μαύρος, ο γραμματέας του Ε.Α.Μ. και του Κ.Κ.Ε., ο γραμματέας του Ε.Σ. της Ε.Π.Ο.Ν. Βέροιας17.
Αποκορύφωμα όλων των εκδηλώσεων ήταν η μεγάλη συγκέντρωση που πραγματοποιήθηκε την 1η Νοεμβρίου 1944 στην πλατεία Ωρολογίου18. Σε αυτήν συμμετείχαν ο διοικητής της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας (Ο.Μ.Μ.) του Ε.Λ.Α.Σ. Ευριπίδης Μπακιρτζής και ο μητροπολίτης Κοζάνης Ιωακείμ Αποστολίδης, γνωστός και ως πνευματικός αρχηγός του Ε.Α.Μ. και του Ε.Λ.Α.Σ., ενώ την πόλη εκπροσώπησε ο μητροπολίτης Βεροίας και Ναούσης Αλέξανδρος Δηλανάς.
Εκτός από τα παραπάνω που αναφέρονται στις διάφορες εκδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν στην πόλη τις ημέρες της απελευθέρωσης, το δημοσίευμα μεταδίδει πληροφορίες για κλίμα αταξίας και αναταραχής, μέσα στο οποίο εντάσσεται και η δολοφονία δύο Επονιτών, οι οποίοι σκοτώθηκαν κατά την αποχώρηση των Γερμανών (sic)19. Η συγκεκριμένη πληροφορία επιβεβαιώνεται εν μέρει, καθώς σε άλλο κείμενο δίδεται η πληροφορία της ύπαρξης ενός πτώματος αντάρτη (sic), ο οποίος σκοτώθηκε από φίλια πυρά, κατά τους πανηγυρισμούς στην είσοδο των δυνάμεων του ΕΛΑΣ στην πόλη20. Ο ίδιος πληροφοριοδότης σε άλλο κείμενό του συγκλίνει περισσότερο στην πληροφορία της εφημερίδας, σημειώνοντας ότι επρόκειτο για «ελασίτη», που σκοτώθηκε ενώ καταλάμβαναν την πόλη21.
Ως εκ τούτου δεν είναι να δυνατό να αναφερθεί με βεβαιότητα το γεγονός της βιαιοπραγίας κατά την αποχώρηση των Γερμανών κατακτητών από την πόλη.
Τέλος, όσον αφορά τις εκκλησιαστικές εκδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν τις ίδιες ημέρες, το δημοσίευμα κάνει λόγο μόνο για την κηδεία των προαναφερθέντων Επονιτών, η οποία τελέστηκε την 31η Οκτωβρίου. Παράλληλα, από άλλες πηγές μαρτυρείται και η τέλεση δοξολογίας και επιμνημόσυνης δέησης για τα θύματα της κατοχικής περιόδου, χωρίς να αναφέρεται η ημερομηνία τέλεσης22. Από φωτογραφικό υλικό διαπιστώνεται η τέλεση εκκλησιαστικών ακολουθιών, αφού έξω από το ναό υπάρχουν παρατεταγμένες δυνάμεις του ΕΛΑΣ, χωρίς να γίνεται γνωστό για ποια ακριβώς τελετή πρόκειται.
Συμπερασματικά
Το τεκμήριο που παρουσιάστηκε παραπάνω επιτρέπει στην έρευνα να συμφωνήσει και να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η 29η Οκτωβρίου 1944 είναι η ακριβής ημερομηνία απελευθέρωσης της πόλης από τους Γερμανούς κατακτητές, η ημέρα κατά την οποία εισήλθαν στην πόλη οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ, οι οποίες βρισκόταν γύρω από αυτήν, ήδη από τις προηγούμενες ημέρες. Τούτο συμβαίνει διότι είναι η μοναδική γραπτή μαρτυρία, η οποία συντάχθηκε λίγες μόνο ημέρες μετά τα γεγονότα και ως εκ τούτου μπορεί να θεωρηθεί αρκετά αξιόπιστη, όσον αφορά στις πληροφορίες των ημερομηνιών και των εκδηλώσεων.
Επιπλέον, το συγκεκριμένο τεκμήριο προέρχεται από το χώρο της «Αριστεράς», καθώς, όπως αναφέρθηκε, τα «Λεύτερα Νιάτα» ήταν το επίσημο όργανο της Ε.Π.Ο.Ν. Μακεδονίας σε αντίθεση με τα υπόλοιπα ιστορικά τεκμήρια τα οποία προέρχονταν από κρατικές πηγές και υπηρεσίες. Με ταπαραπάνω δεδομένα, ταυτίζονται και επαληθεύονται οι διάφορες πληροφορίες, προφορικές και γραπτές, που διατυπώθηκαν κατά καιρούς, κατά κύριο λόγο από πρόσωπα που έζησαν τα γεγονότα, ενώ παράλληλα γίνεται αντιληπτό ότι η Βέροια απελευθερώθηκε από τις δυνάμεις του ΕΛΑΣ χωρίς κανένας άλλος (π.χ. Άγγλοι) να διεκδικήσει την απελευθέρωσή της, υπόθεση και ζήτημα το οποίο είχε τεθεί κατά την αποχώρηση των κατακτητών από άλλες πόλεις της Μακεδονίας και σχετιζόταν με το μεταπολεμικό πολιτικό καθεστώς και την επιρροή την οποία θα ασκούσε η κάθε πλευρά23.
«Η Απελευθέρωση της Βέροιας»
Στις 29 του Οκτώβρη στις 2.30 τ’ απόγευμα ὁ ἐλευθερωτής ΕΛΑΣ μπήκε μέσα τσακίζοντας Γερμανούς καὶ ἐθνοπροδότες. Ὁ λαός πανηγυρίζει ἔξαλλος. Οἱ καμπάνες χτυποῦν χαρμόσυνα. «Η λευτεριά πιὰ εἶναι δική μας. Νὰ μᾶς ζήσουν τὰ παλικάρια μας, οἱέλευθερωτές μας», ἀντάρτες ξεχύνονται, τὰ συνθήματα καὶοἱ ζητωκραυγές στοὺς δρὀμους.
Ἀψίδες στήθηκαν παντοῦ πλακάτ ἀνεβαίνουν με συνθήματα πού ξεσηκώνουν τὸ λαό. Τραγούδια ἐπαναστατικά ἀντηχούνε. Ὁ λαός καὶ ἡ Νεολαία τὴν γιορτάζει τη λευτεριά του, ἀναπνέειτὸν λεύτερο ἀγέρα. Ὄλητ ὴν νύκτα μέχρι τὸ πρωί ἡ μουσική τῆς Ε.Π.Ο.Ν. καὶ ἡ χορωδία γυρνᾶστοὺς δρόμους παίζοντας και τραγουδῶντας ἀντάρτικα τραγούδια.
Τὴν ἄλλη μέρα τὸ πρωί στὶς 10:30 γίνεται παρέλασις τοῦ ἠρωϊκού τάγματος του 16ου Συντάγματος Βερμίου τοῦ Καπετάν Μαύρου. μέσα σε πανδαιμόνιο χαρᾶς καὶ ἐνθουσιασμοῦ. Οἱ ηρωϊκοί ἄντρες περνούν τὴν ἀψίδα τῆς πόλης. «Δόξα καὶ τιμή στοὺς ἐλευθερωτές».
Τ’ ἀπόγευμα τῆς ἵδιας μέρας φτάνουν στὴν πόλη οἱ ἀντιπρόσωποι τῶν ἐθνικοαπελευθερωτικῶν ὀργανώσεων τῆς περιφέρειας τῆς Βέροιας.
Τὸ πρωί τῆς ἄλλης μέρας γίνεται ἡ κηδεία τῶν ἀδελφῶν δύο ἐπονιτῶν που σκότωσαν φεύγοντας οἱ βάρβαροι Οὔννοι. Τ’ ἀπόγευμα στις χιλιάδες τοῦ λαοῦ που μαζεύτηκε οἱ ἀντιπρόσωποι μιλᾶν. Γίνεται ἡ παρουσίασις στὸ λαό ἀπό μέρους τοῦ συναγ. Δημάρχου κι’ Επάρχου Βέροιας. Μιλάει ο γραμμ. Του Ε.Σ. ΕΠΟΝ Βέροιας.
Ακολουθῆ χορός μὲ ἐθνικές φορεσιές στὴν πλατεῖα. Σὲ λίγο μέσα σε πανδαιμόνιο πυροβολισμῶν μπαίνει στην πόλη το 2/50 των Πιερίων. Ὁ λαός με λουλούδια ὑποδέχεται τοὺς ἠρωϊκούς ἀντάρτες καὶ τοὺς ἀκολουθεῖ στὴν παρέλασή των μέσα στὴν πόλη. Ἀργά τὴ νύχτα τ’ ἀετόπουλα μὲ σημαίες καὶ ἀναμένα δαδιά τραγουδώντας κάνουν παρέλαση στους δρόμους της πόλης
Στις 31 του Οκτώβρη το πρωί μπαίνει στὴν πόλη ὁ θρυλικός στρατιωτικός Διοικητής Ὀμάδων Μεραρχιῶν στρατηγός Μπακιρτζῆς καὶ ὁ πνευματικός ἀρχηγός του ΕΑΜ Ιωακείμ Δεσπότης Κοζάνης. Με ζητωκραυγές ο Λαός ακολουθεί τοὺς ἥρωες μέχρι τὸ κατάλυμά τους. Σε λίγο ἀπ’ τὸ μπαλκόνι τῆς πλατείας ὁ στρατηγός κι’ ὁ Δεσπότης χαιρετίζουν τὸ λεύτερο λαό τῆς Βέροιας. Ἀπό μέρος τῆς πόλης τῆς Βέρροιας χαιρετίζη τοὺς ἥρωας ὁ Δεσπότης Βερροίας. Ἀκολουθοῦν ὀμιλητές τῶν ἀντιπροσώπων ΕΑΜ ΕΛΑΣ Κ.Κ.Ε. Μακεδονίας. Τ΄ ἀπόγευμα γίνεται διάλεξη ἀπ’ τὸν συναγ. Ιμβριώτην μὲ θέμα τὴν Λαϊκή Ἐκπαίδευση. Ἡ πόλη ἐξακολουθεῖ νὰ ‘χει την πανηγυρική ὄψη καὶ τὸν ἐνθουσιασμό που εἶχε τὶς πρῶτες ἡμέρες τῆς ἀπελευθέρωσής της.
Λεύτερα Νιάτα, 6-11-1944, σ.4
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Για την έννοια του όρου Δημόσια Ιστορία βλ. Χρήστος Σκούπρας, Κατοχή, Εαμική Εξουσία, Εμφύλιος στην Ημαθία. Εφημερίδες, Απελευθέρωση, Κοινωνική ζωή, Βέροια, 2016,65. Βλ. και Αντώνης Λιάκος, Δημόσια ιστορία και ανευθυνότητα», http://www.efsyn.gr/arthro/dimosia-istoria-kai-aneythynotita, 15-1-2017 και Χάγκεν Φλάισερ, «Οι πόλεμοι της μνήμης συνεχίζονταις: αναθεωρητισμός και δημόσια ιστορία», http://www.arch.uoa.gr/fileadmin/arch.uoa.gr/uploads/drast_hist/fasismos_ekpaid/flaiserhagen.pdf -15-1-2017.
2 Σκούπρας, ο.π., 70 κ.ε.
3 Σκούπρας, ο.π., 61-86.
4 Ν. Μάργαρης, Σαρἀντης Πρωτόπαπας – Κικίτσας. Χη Μεραρχία του Ε.Λ.Α.Σ., Αθήνα, 1978, 413. Με την παραπάνω άποψη συντάσσονται οι Αλέξανδρος Χατζηκώστας, ο οποίος σε άλλο σημείο του βιβλίου του παρουσιάζει και την ημερομηνία 29-10-1944, ως ημερομηνία έκδοσης του ανακοινωθέντος 79 (sic) και Γιώργος Λιόλιος. Βλ. Χατζηκώστας, Η Εθνική Αντίσταση, ο.π., 81 και 67 και Λιόλιος, ο.π., 362. Με περισσότερο κριτική διάθεση παραθέτει την ίδια ημερομηνία ο Χρήστος Σκούπρας κάνοντας ενδιαφέροντα σχόλια πάνω στην πληροφορία. Βλ. Σκούπρας, ο.π., 64-65. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Κικίτσας αναφέρεται σε είσοδο στρατευμάτων του ΕΛΑΣ στην πόλη και μεταφέρει την πληροφορία ότι η αποχώρηση των Γερμανών βρισκόταν σε εξέλιξη.
5 Στην ημερομηνία της 29ης Οκτωβρίου συγκλίνουν οι απόψεις του Γενικού Επιτελείου Στρατού, του μητροπολίτη Βεροίας και Ναούσης Αλέξανδρου, ο οποίος αναφέρεται στο γεγονός σε έκθεσή του προς τη Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, του Ταγματάρχη Μηχανικού Τρώντζου, ο οποίος αναφέρεται στο γεγονός σε κατάθεσή του προς το Φρουραρχείο Αθηνών, καθώς επίσης και Βεροιωτών, είτε σε συγγράμματά τους, είτε σε προφορικές τους μαρτυρίες. Βλ. κατά σειρά: Γ.Ε.Σ., Η Απελευθέρωσις της Ελλάδος και τα μετά ταύτην γεγονότα (Ιούλιος 1944 – Δεκέμβριος 1945), Αθήναι, 1973, 87, Τιμόθεος Χαλκιάς (Αρχιμ.), Εκκλησία και κοινωνία στη Βέροια (Ανέκδοτη Μεταπτυχιακή Εργασία), Θεσσαλονίκη, 2011, 130, Γιάννης Πριόβολος, Αντιπαραθέσεις και διαμάχες στην κατεχόμενη Μακεδονία (1941-1944). Μόνιμοι αξιωματικοί στον ΕΛΑΣ Μακεδονίας, Αθήνα, 2013, 333 και Χρήστος Σκούπρας, ο.π., 66 και Προφορική μαρτυρία Ορέστη Σιδηρόπουλου (30-9-2016).
6 Γενικές πληροφορίες για τον Τύπο της νεολαίας της κατοχικής περιόδου βλ. Οντέτ Βαρών – Βασάρ, «Ο παράνομος Τύπος των νέων στην Κατοχή (1941-1944)», Ο ελληνικός Τύπος 1784 έως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις, Αθήνα, 2005, 139-145.
7 Για τον παράνομο αντιστασιακό Τύπο της Βόρειας Ελλάδας βλ. Σπύρος Κουζινόπουλος, «Ο Τύπος της Αντίστασης στη Βόρειο Ελλάδα», Ο ελληνικός Τύπος 1784 έως σήμερα. Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις, Αθήνα, 2005,146-152. Ειδικότερα για την περίπτωση της Ημαθίας βλ. Χρήστος Σκούπρας, «Ο Τύπος της Βέροιας 1941-1944. Συνεργασία και Αντίσταση», Κατοχή, Εαμική Εξουσία, Εμφύλιος στην Ημαθία. Εφημερίδες, Απελευθέρωση, Κοινωνική ζωή, Βέροια, 2016, 31-44 και Αλέξανδρος Χατζηκώστας, Η Εθνική Αντίσταση στο Νομό Ημαθίας, Βέροια, 2003, 59-62.
8 Α.Σ.Κ.Ι., Λεύτερα Νιάτα (όργανο του Συμβουλίου Ε.Π.Ο.Ν. Περιοχής Μακεδονίας), 125 (6-11-1944), 4.
9 Βλ. παρακάτω.
10 Η διαδικασία αποχώρησης των Γερμανών από τη Βέροια, φαίνεται πως ολοκληρώνεται το βράδυ της 28ης Οκτωβρίου, καθώς το πρωί της 29ης Οκτωβρίου είχαν εγκαταλείψει το στρατόπεδό τους και δεν βρίσκονταν πια στην πόλη. Σύμφωνα με τον Τσαλέρα: οι Γερμανοί είχαν αδειάσει τη νύχτα την πόλη. Βλ. Τσαλερας, Στον καιρό των καταιγίδων, Βέροια, 2009, 195. Με την άποψη συμφωνεί και η προφορική μαρτυρία του Ορέστη Σιδηρόπουλου.
11 Τάκης Κλήμης, Αναδρομές στην Ημαθία γη, Βέροια, 2012, 58.
12 «Η απελευθέρωση», ο.π., Χαλκιάς, ο.π., 130 και Σκούπρας, ο.π., 69.
13 «Η απελευθέρωση», ο.π.
14 «Η απελευθέρωση», ο.π.
15 «Η απελευθέρωση», ο.π.
16 «Η απελευθέρωση», ο.π. και Σκούπρας, ο.π. 67-69.
17 Σκούπρας, ο.π. 68. Αξίζει να αναφερθεί ότι ό Σκούπρας προχωράει ένα βήμα παραπέρα και βάσει των πληροφοριών επιχειρεί τον συσχετισμό των γιορτών της Απελευθέρωσης με την επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης. Βλ. Σκούπρας, ο.π., 68-69.
18 Στο δημοσίευμα της εφημερίδας υπάρχει τυπογραφικό λάθος και αντί της 1ης Νοεμβρίου αναφέρεται η 31η Οκτωβρίου. Το παραπάνω γίνεται αντιληπτό από την απλή ανάγνωση του κειμένου και την ροή των γεγονότων. Βλ. και Σκούπρας, ο.π. 67.
19 «Η απελευθέρωση», ο.π.
20 Σύμφωνα με τον Τάσο Κολοκοτρώνη στη σάλα του Δημαρχείου της Βέροιας βρισκόταν το πτώμα ενός αντάρτη, ο οποίος είχε σκοτωθεί από πυρά συναγωνιστών του, στους πανηγυρισμούς κατά την είσοδό τους στην πόλη. Τάσος Κολοκοτρώνης, Αναμνήσεις και βιώματα του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου, Μελβούρνη, 2008, 54.
21 Τάσος Κολοκοτρώνης, Μια ζωή γεμάτη περιπέτειες, γκάφες, χαρές και σφάλματα, Μελβούρνη, 2009, 70.
22 Σκούπρας, ο.π. 68.
23 Βλ. Γιώργος Αναστασιάδης, Η Θεσσαλονίκη στις συμπληγάδες του 20ου αιώνα, Θεσσαλονίκη, 2005, 338, όπου και παραπομπή. Βλ. και Μάρκος Βαφειάδης, Απομνημονεύματα, τ.2, Αθήνα, 1985, 223.
* Η παρούσα εργασία του Εμμανουήλ Ξυνάδα δημοσιεύτηκε στο 30ο φύλλο (Σεπτ. – Δεκ. 2016) του περιοδικού Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας της Ε.Μ.Ι.Π.Η., σ.σ. 36-41.
