“Το Βυζάντιο και οι Γότθοι κατά τον 4ο αιώνα” (5ο) γράφει ο Αριστοτέλης Παπαγεωργίου
Ο εκχριστιανισμός των Γότθων και ο επίσκοπος Ουλφίλας
-
Τα γεγονότα μετά το διωγμό Γότθων και η συνθήκη του 376 – Η ιεραποστολή ως όργανο της διπλωματίας
Τον Ιούνιο του 363 ο Ιουλιανός τραυματίζεται θανάσιμα στο πεδίο της μάχης πολεμώντας εναντίον των Περσών. Την ίδια μόλις μέρα τον διαδέχεται στο ύπατο αξίωμα ο πριμικίριος των δομεστίκων Ιοβιανός, ο οποίος όμως θα δολοφονηθεί οκτώ μήνες μετά την ανακήρυξή του, το Φεβρουάριο του 364. Στις 28 Μαρτίου του ίδιου έτους θα τοποθετηθεί στον αυτοκρατορικό θρόνο του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους ο Βάλης (364–378).
Λίγους μήνες αργότερα, το Σεπτέμβριο του 364, ο συγγενής του Ιουλιανού Προκόπιος αυτοανακηρύσσεται πραξικοπηματικά αυτοκράτορας με την αρωγή ενός τμήματος του ρωμαϊκού στρατεύματος. Η ανάρρηση πραγματοποιείται στην Κωνσταντινούπολη, ενόσω ο Βάλης βρίσκεται στη Συρία. Το πραξικόπημα τελικά αποτυγχάνει, επειδή οι λεγεώνες που είχαν στηρίξει το σφετεριστή, επανέρχονται το 366 στη δικαιοδοσία του Βάλη. Τον Προκόπιο είχαν υποστηρίξει και οι Γότθοι, οι οποίοι τον θεώρησαν νόμιμο διάδοχο του θρόνου και δυνάμει του foedus του 332 συνέχιζαν να παρέχουν τις υπηρεσίες τους σε κάθε πολεμική επιχείρηση του αυτοκράτορα. Ο Ζώσιμος[1] επισημαίνει «…βαρβάρων αὐτῷ (ενν. Προκοπίῳ) πλῆθος προσετίθετο. Πρὸς τοῦτο δὲ ἐπεσπάσετο τῆς Ἰουλιανοῦ βασιλέως συγγενείας τὸ κλέος καὶ τὸ συνεστρατεῦσθαι καθ’ ἅπαντας τοὺς διακονηθέντας ἐκείνῳ πολέμους».
Με την αποκατάστασή του στην εξουσία, ο Βάλης αποφασίζει να τιμωρήσει τους Γότθους για την προσήλωσή τους στο σφετεριστή του θρόνου. Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος[2] διασώζει μία ενδιαφέρουσα σχετική μαρτυρία. Ο Βάλης μετά την κατάλυση του πραξικοπήματος απέστειλε εκπρόσωπό του, για να πληροφορηθεί «quam ob causam gens amica Romanis, foederibusque longe pacis obstricta, tyranno dederat adminicula, bellum principis legitimis inferenti». Οι Γότθοι επέδειξαν τότε μία επιστολή, στην οποία ο Προκόπιος τεκμηρίωνε τη συγγένειά του με τον Ιουλιανό. Συνεπώς κατοχύρωνε τη νομιμότητά του στη διαδοχή της δυναστείας του Μεγάλου Κωνσταντίνου.
Κατά το διάστημα 366–369 διεξάγεται ο πρώτος γοτθικός πόλεμος, που θα λήξει με την ταπεινωτική ήττα των Γότθων και την άνευ όρων αποχώρησή τους από το πεδίο της μάχης. Επισφραγίζεται με μία νέα συνθήκη ειρήνης, η οποία ποιοτικά είναι σαφώς διαφοροποιημένη από εκείνη του 332. Πλέον δεν πρόκειται για foedus aequum, εφόσον τους όρους υπαγορεύουν εξολοκλήρου οι Βυζαντινοί. Οι όροι της συνθήκης του 369 καθορίζουν ότι:
-
απαγορεύεται στο εξής η διάβαση του Δούναβη και η διαπεραίωση των Γότθων στη νότια όχθη του
-
το ρωμαϊκό κράτος παύει πλέον να καταβάλλει ειδικό φόρο (tributum) στους βαρβάρους
-
σταματά η χορήγηση σιτηρών στους Γότθους και
-
οι εμπορικές σχέσεις με τους Βυζαντινούς περιορίζονται αποκλειστικά σε δύο μόνο παρίστριες πόλεις.
Παράλληλα, τη χρονιά που συνάπτεται η συνθήκη ειρήνης, οργανώνεται και η πρώτη μεγάλη ιεραποστολή από τον αρειανό επίσκοπο Ευδόξιο. Μάλλον συμμετείχε ενεργά και ο Ουλφίλας, που ήδη από το 348 ήταν απομονωμένος με το ποίμνιό του στα ορεινά της Μοισίας. Ο χριστιανισμός διαδίδεται ευρέως σε όλες τις γοτθικές φυλές. Μεταξύ αυτών που προσηλυτίστηκαν υπήρξε και ο φύλαρχος Φριτιγέρνης, ο οποίος λίγο αργότερα ήρθε σε αντιπαράθεση με τον ειδωλολάτρη αρχηγό όλων των Γότθων, Αθανάριχο. Αρχίζει τότε μία σοβαρή ενδογοτθική σύρραξη, η οποία καταρχάς έχει θρησκευτικά κίνητρα αλλά σύντομα θα λάβει πολιτικές προεκτάσεις. Στην αρχική φάση της εμφύλιας σύγκρουσης ο Αθανάριχος εξαπολύει σφοδρές εκδιώξεις εναντίον των χριστιανών Βησιγότθων. Στη συνέχεια όμως ο Φριτιγέρνης υπερισχύει με τη βοήθεια του Βάλη. Τότε ακριβώς οργανώνεται συστηματικά η δεύτερη μεγάλη ιεραποστολή και ο ομαδικός εκχριστιανισμός των γοτθικών πληθυσμών της αυτοκρατορίας.
Σχετικά με το χώρο και το χρόνο της ενδογοτθικής συμπλοκής οι μαρτυρίες των πηγών παρουσιάζονται συγκεχυμένες. Άλλοι ιστορικοί και χρονογράφοι τοποθετούν την εμφύλια διαμάχη στην Υπερδουνάβια Τραϊανή Δακία πριν το 376, άλλοι μεταθέτουν το γεγονός μετά το 376 στην περιοχή της Θράκης. Τέλος, οι ειδωλολατρικές πηγές (ο Ευνάπιος από τις Σάρδεις, ο Ζώσιμος και ο Αμμιανός Μαρκελλίνος) αποσιωπούν εντελώς το γεγονός. Ο Ευάγγελος Χρυσός μετά από συγκριτική μελέτη των μαρτυριών απέδειξε ότι η σύρραξη αυτή θα πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά μεταξύ των ετών 369 και 372 και τοπικά στην ημιαυτόνομη επαρχία της Transdanubia Dacia Traiana[3].
Ακολούθως, στην περίοδο που μεσολάβησε μέχρι την εμφάνιση των Τσουγκ Νου ή Ούννων από την ανατολή και τη διαπεραίωση των Γότθων από τον κάτω ρου του Δούναβη στα βυζαντινά εδάφη, φαίνεται ότι ο δεύτερος ομαδικός εκχριστιανισμός τους πρέπει να υπήρξε ιδιαίτερα επιτυχής. Ο Βάλης, ύστερα από αίτημα των Βησιγότθων, που ήταν υπόχρεοι στον αυτοκράτορα, έστειλε ειδικευμένους ιεραποστόλους στη Γοτθία. Όταν το 376 οι Γότθοι δεν μπορούσαν πλέον να αναχαιτίσουν τους Ούννους στο Δνείστερο, ο Φριτιγέρνης ζήτησε την άδεια εγκατάστασης της φυλής του στο ρωμαϊκό έδαφος. Τότε οι Γότθοι στην πλειοψηφία τους πρέπει να ήταν Χριστιανοί. Άλλωστε υπό αυτήν την προϋπόθεση έγιναν δεκτοί εντός των ορίων της αυτοκρατορίας.
Το 376 ετέθη εκ νέου συμφωνία με τους Γότθους, εν είδει επισημοποιημένης συνθήκης, οι όροι της οποίας υπαγόρευαν:
-
την είσοδο στο κράτος μόνο των χριστιανών αρειανών Βησιγότθων. Ο Βάλης αρνήθηκε κατηγορηματικά να δεχτεί τον παγανιστή Αθανάριχο, που κατέφυγε τελικά στη Μικρά Σκυθία, όπως επίσης και τους ορθόδοξους ηγέτες των Οστρογότθων Σάφρακα και Αλάθεο, μαζί με τις φυλές τους.
-
η διαπεραίωση στο ρωμαϊκό έδαφος επιτρεπόταν, μόνο μετά τον πλήρη αφοπλισμό των βαρβαρικών στιφών.
Ο Σωζομενός[4] στην «Εκκλησιαστική Ιστορία» γράφει ενδεικτικά: «συμμάχους ἔσεσθαι τοῦ λοιποῦ σφᾶς (εννοούνται οι Βησιγότθοι), ὑπισχνουμένους καὶ δεομένους συγχωρεῖν αὐτοῖς ᾗ βούλεται κατοικεῖν». Αντιστοίχως ο Βάλης θα προσέφερε στους Βησιγότθους καλλιεργήσιμες γαίες στη Θράκη.
Είναι γεγονός ωστόσο ότι οι όροι της συνθήκης αυτής του 376 δεν τηρήθηκαν στο ακέραιο εξαιτίας της διαφθοράς των κρατικών υπαλλήλων και της ασυνειδησίας των ανώτερων αξιωματούχων του ρωμαϊκού στρατού. Σημειώθηκαν πολλές αυθαιρεσίες. Επί παραδείγματι ο κόμης της Θράκης Λουπικίνος και ο δούκας Μάξιμος ζητούσαν τόσο εξωφρενικές τιμές για τα τρόφιμα, ώστε οι εξουθενωμένοι Γότθοι αναγκάζονταν συχνά να πουλούν τα παιδιά τους ως δούλους ή να καταφεύγουν σε λεηλασίες κοντινών περιοχών, για να επιζήσουν[5]. Αποτέλεσμα αυτής της τακτικής ήταν αφενός να παραβλεφθεί ο κυριότερος όρος του αυτοκράτορα για ολικό αφοπλισμό βαρβαρικών ορδών· αφετέρου επιτρεπόταν να εισέρχονται ανεξέλεγκτα στο κράτος οι πληθυσμοί των Οστρογότθων, μολονότι υπήρχε ρητή κυβερνητική απαγόρευση. Η προκλητική αδιαφορία της ρωμαϊκής φρουράς συνέτεινε στη γενική αποδιάρθρωση. Ακόμη και η καθυστερημένη άφιξη του Βάλη από τη Συρία, δε συνέβαλε στην εξομάλυνση των ταραχών. Αντιθέτως, οι άκαιρες και σπασμωδικές του κινήσεις όξυναν την κρίση, οδήγησαν στον «πολυδάκρυτον πόλεμον» του 378 και την καταστροφή της Αδριανούπολης.
Οι πολιτικές προσδοκίες των Βυζαντινών για ασφαλή διείσδυση στο γοτθικό κόσμο έβρισκαν στέρεα ερείσματα στη χριστιανική διδασκαλία. Τα γερμανικά φύλα ελέγχονταν πλέον πιο άμεσα και αποτρεπόταν προς ώρας η απειλή νέων επιδρομών. Το status αυτόνομης υποτέλειας, που καθόριζαν οι συνθήκες ειρήνης, ήταν αποτελεσματικό. Άλλωστε ο χριστιανισμός ως προωθημένο ιδεολογικό μόρφωμα ήταν αναμενόμενο να τελεσφορήσει στον πρωτόγονο, ελάχιστα πνευματικό βίο, των βαρβάρων. Βέβαια οι οργανωμένες ιεραποστολές είχαν κυρίως πρακτικό και προπαγανδιστικό χαρακτήρα. Δε στόχευαν στη μύηση των πληθυσμών στις βαθύτερες εκφάνσεις του χριστιανικού δόγματος. Ούτε τα χρονικά περιθώρια επέτρεπαν αυτήν την επιλογή, ούτε συνέφερε το κράτος να διαφωτίσει τους προσήλυτους υπέρ το δέον[6]. Η επιρροή ενός μηχανισμού μαζικής προπαγάνδας, όπως είναι ο ομαδικός εκχριστιανισμός, συνήθως αποδεικνύεται πιο καταλυτική από μία ένοπλη εισβολή ή μία εδαφική προσάρτηση.
Ο Κωνσταντίνος Α΄ εγκαινίασε την τακτική της συγκράτησης των βαρβάρων με την πρόσδεσή τους στην αυτοκρατορία. Στόχευε στην ήπια αφομοίωση των Γότθων, την εξάλειψη της επιθετικότητάς τους δυνάμει του «εκπολιτισμού»,
καθώς και στην αξιοποίησή τους στις στρατεύσιμες δυνάμεις για την υπεράσπιση του κράτους. Ανακατηύθυνε το θεσμό των φοιδεράτων. Ο κάθε ρωμαίος αυτοκράτορας έθετε πλέον υπό την εποπτεία του τη μέριμνα οργανωμένων ιεραποστολών, ώστε «βεβαιοτέραν τὴν κοινὸν του φρονήματος εἰρήνην ἐργάσεται»[7]. Ο εκχριστιανισμός με την οργάνωση συστηματικών προσηλυτισμών υπήρξε αναμφίβολα για τους Βυζαντινούς ένα πολύτιμο διπλωματικό εργαλείο για την ευεπίφορη ρύθμιση των διακρατικών τους σχέσεων.
———————————–
Σημείωση Φαρέτρας: Το 1ο μέρος μπορείτε να το διαβάσετε ΕΔΩ.
Το 2ο μέρος μπορείτε να το διαβάσετε ΕΔΩ
Το 3ο μέρος μπορείτε να το διαβάσετε ΕΔΩ
Το 4ο μέρος μπορείτε να το διαβάσετε ΕΔΩ
Το 6ο από τα δέκα μέρη της εργασίας θα αναρτηθεί την ερχόμενη Κυριακή 30 Μαΐου.
————————
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ
ΤΩΝ ΚΥΡΙΟΤΕΡΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ
3ος αιώνας
267, 269 Επιδρομές των Γότθων ως τις επαρχίες του κυρίως ελλαδικού χώρου
270 Νίκη του Κλαυδίου Β΄ (Gothicus) στη Ναϊσσό – Εκκένωση της Υπερδουνάβιας Τραϊανής Δακίας από τον Αυρηλιανό
4ος αιώνας
313 – 337 Κωνσταντίνος Α΄ ο Μέγας
313 – 324 Συμβασιλεία Κωνσταντίνου και Λικίνιου
332 Επέλαση των Σαρματών στην ανατολική Παννονία και νικηφόρα εκστρατεία του Κωνσταντίνου εναντίον τους
323 Επιδρομή των Γότθων στις ρωμαϊκές επαρχίες της Θράκης
και της Μοισίας και απόκρουσή τους από τα στρατεύματα του
Κωνσταντίνου
324 – 337 Μονοκρατορία του Κωνσταντίνου
332 Σύναψη συνθήκης ειρήνης με τους Γότθους
337 – 361 Κωνστάντιος
341 Σύγκληση της «ἐν ἐγκαινίοις» Συνόδου στην Αντιόχεια –Χειροτονία του Ουλφίλα ως πρώτου γότθου επισκόπου των Γότθων
348 Εκδίωξη του Ουλφίλα και των οπαδών του – Εγκατάσταση του ποιμνίου του στις ορεινές περιοχές της Μοισίας
361 – 363 Ιουλιανός
363 – 364 Ιοβιανός
364 – 378 Βάλης
364 Πραξικόπημα του Προκόπιου – Υποστήριξη των Γότθων στο σφετεριστή του θρόνου
366 Κατάλυση του πραξικοπήματος – Ο Βάλης επανέρχεται στην εξουσία
366 – 369 1ος γοτθικός πόλεμος
369 Άνευ όρων αποχώρηση των Γότθων από το πεδίο της μάχης – Συνθήκη ειρήνης με τους Βυζαντινούς – Οργάνωση της πρώτης συστηματικής ιεραποστολής στη «Γοτθία»
369 – 372 Ενδογοτθική σύρραξη
369 – 372 Οργάνωση δεύτερης μεγάλης ιεραποστολής – Εμφάνιση των Ούννων – Σύναψη συνθήκης του 376 και είσοδος των Γότθων στη βυζαντινή αυτοκρατορία
378 Εξεγέρσεις των Γότθων – Κατάληψη της Αδριανούπολης
Πηγές & Βιβλιογραφία
Βραχυγραφίες
Αμμιανός Ammiani Marcellini Rerum Gestarum libri quae supersunt (1963) στο Loeb Classical Library, 300, 315, 331, London
Αυξέντιος Auxenti episcopi Dorostorensis Epistula de fide vita et obitu Wulfilae, (1939) στο Aus der Schule des Wulfila: Texte und Untersuchungen zur altgermanischen Religiongeschichte, Kauffmann, Lepzig
Clark Clark, V., (1999) Constantine the Great: the coins speak, Middle Tenessee State University, Murfreesboro, Tennesse
Χρυσός Χρυσός, Ε., (1972) Το Βυζάντιον και οι Γότθοι, Συμβολή εις την εξωτερικήν πολιτικήν του Βυζαντίου κατά τον Δ΄ αιώνα, Ινστιτούτον Μελετών Χερσοννήσου του Αίμου της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη
Ευσέβιος Eusebius, Vita Constantini, έκδ. I. A. Heikel στο Die Griechischen Christilchen Schriftsteller (GCS) 9, I–3, Berlin 1903–1909
Fowden Fowden–Αθανασιάδη, Π., Βαλεντινιανός και Βάλης, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος Ζ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα
Ζώσιμος Zosimi, Historia nova, έκδ. L. Mendelssohn, Lepzig 1887 και F. Paschoud, Βιβλία 1 & 2, Paris 1971
Θεμίστιος Themistii, Orationes quae supersunt, Τόμος 1 (orations 1–19), έκδ. H. Schenkl – G. Downey, Lepzig2 1965
Θεοδώρητος Κύρου Theodoret, Kirchengesschichte, έκδ. L. Parmentier, στο Die Griechischen Christilchen Schriftsteller (GCS) 19, Berlin 1911
Θεοφάνης Theophanis, Chronographia, εκδ. de Boor, Lipsiae 1883, (επανεκτύπωση Hildesheim 1963)
Ιορδάνης Iordanes, Getica, εκδ. Th. Mommsen στο Monumenta Germaniae Historica (MGH), AA, τόμ. V, Berlin, 1961
Κεδρηνός Georgius Cedrenus Ioannis Skylitzae ope ab I. Bekkero suppletus et emendatus, I, II, Bonn 1838–1839: Patrologia Graeca (PG) 121, 24–1165 και 122, 9–368
Musset Musset, L., (1975) The Germanic invasions. The making of Europe AD 400 – 600, Transl. by Edward and Columba James, εκδ. P. Elek, London
Ostrogorsky Ostrogorsky, G., (1978) Ιστορία του βυζαντινού κράτους, Ιστορικές εκδόσεις Στέφανος Βασιλόπουλος, Αθήνα
Πατούρα Πατούρα, Σ., (1999) Έρχονται οι Γότθοι, Εφημ. Το Βήμα 3–10– 1999, Αθήνα
Πατούρα Πατούρα, Σ., (1996) Η εγκατάσταση των Γότθων στη Θράκη και οι πρώτες στρατιωτικές αντιδράσεις, Βυζαντινά Σύμμεικτα 10, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα
Πατούρα Πατούρα, Σ., (1983) Η βυζαντινή αυτοκρατορία και οι λαοί του Κάτω Δούναβη, Συμβολή στη μελέτη των εμπορικών τους σχέσεων (4ος -6ος αιώνα), Βυζαντινά Σύμμεικτα 5, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα
Πασχάλιο Χρονικό Chronicon Paschale, εκδ. L. Dindorrf, Bonn 1832: Patrologia Graeca(PG) 67, 28–842
Πελεκίδου Πελεκίδου–Νυσταζοπούλου, Μ., (1986) Οι βαλκανικοί λαοί κατά τους μέσους χρόνους, Τυπογραφείο Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ιωάννινα
Σωζομενός Sozomenus, Kirchengesschichte, έκδ. J. Bidez–G.C. Hansen στο Die Griechischen Christilchen Schriftsteller (GCS) 50, Berlin 1960
Σωκράτης Sosratis, Historia ecclesiastica, έκδ. Bright, Oxford2 1893: Patrologia Graeca (PG) 67, 28-842
Thompson Thompson Ε. Α (1966), The Visigoths in the time of Ulfila, έκδ. Clarendon Press, Oxford
Τσιρπανλής Τσιρπανλής, Ζ., (1985) Η δυτική Ευρώπη στους μέσους χρόνους (5ος – 15ος αι.), Πουρναράς, Θεσσαλονίκη3
Φιλοστόργιος Philostorgius, Kirchengesschichte, έκδ. J. Bidez στο Die
Griechischen Christilchen Schriftsteller (GCS) 21, Berlin 191
[1] Ζώσιμος, IV, 7,1.
[2] Ammianus Marcellinus (XXVII, 5, 1). Ο Αμμιανός, που γράφει στα λατινικά, όπως και ο Ζώσιμος, είναι οι μοναδικοί ιστορικοί της ύστερης αρχαιότητας, το έργο των οποίων σώζεται σχεδόν ακέραιο.
[3] Χρυσός, ό.π (1972, 110 κε).
[4] Σωζομενός, ό.π, VΙΙ, 37.
[5] Fowden, σ. 68 κε.
[6] Το 382, επί αυτοκράτορα Θεοδοσίου, υπογράφεται νέα συνθήκη, σύμφωνα με την οποία οι Βησιγότθοι θα εγκαθίσταντο νόμιμα πλέον στη Θράκη. Ο Θεμίστιος (16, 211) σε πανηγυρικό λόγο, που απηύθυνε προς το κοινό της Κωνσταντινούπολης, κάπως προφητικά σημειώνει: «…καὶ Σκύθας ὀψόμεθα ὀλίγου χρόνου. Νῦν μὲν γὰρ ἔτι τὰ προσκρούσματα αὐτῶν νέα, ληψόμεθα δ’ οὖν οὐκ εἰς μακράν ὁμοσπόνδους, ὁμοτραπέζους, ὁμοῦ στρατευομένους, ὁμοῦ λειτουργοῦντας». Η όσμωση των δύο κόσμων προδιέγραφε τα διαπολιτισμικά συνεπόμενα.
[7] Την πεποίθηση αυτή εξέφρασε ο αρειανός επίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως Ευδόξιος. Πρβλ. σχετικά και τα όσα καταγράφει στην «Εκκλησιαστική Ιστορία» ο επίσκοπος της Κύρου Θεοδώρητος (IV, 37, 2).
