Βιβλιοκριτική: Χάρης Ναξάκης “Ο συμφεροντολόγος και ο αλτρουιστής” / γράφει ο Γιώργος Σταματόπουλος

Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί βιβλιοκριτική στο βιβλίο μου, του δημοσιογράφου της Εφημερίδας των Συντακτών Γιώργου Σταματόπουλου, μέρος της οποίας αποτελεί και πρόλογο του βιβλίου. χ.ν.

–

Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΣΤΑΜΑΤΟΠΟΥΛΟΥ

Ο ατελής, πολύπλοκος homo sapiens [και demens]

Ρώτησαν τον Δημόκριτο: Τι είναι ο άνθρωπος; Και ο Αβδηρίτης σοφός δεν δίστασε να απαντήσει : Άνθρωπος είναι αυτό που όλοι γνωρίζουμε (άνθρωπός έστιν ό πάντες ίδμεν). Η καταρχήν αυτονόητη απάντησή του επιδέχεται εντούτοις πολλές ενστάσεις αλλά και πολύ διαφορετικές ερμηνείες όταν κληθεί κάποιος να κατανοήσει εκείνο που κρύβεται μέσα στα σώματα και που ωθεί το κάθε σώμα ξεχωριστά να έχει τη δική του συμπεριφορά, τους δικούς του τρόπους κίνησης και επικοινωνίας. Τι είναι, όμως, ακριβώς, αυτό που όλοι γνωρίζουμε; Η ανθρωπολογία προσπαθεί να δώσει απαντήσεις στο ερώτημα οι οποίες απέχουν παρασάγγας μεταξύ τους, δημιουργώντας κενά και απορίες αντί να πείσουν για την ορθότητά τους ή για την αλήθεια τους. Κυριαρχούν δύο τάσεις σ’ αυτήν την επιστήμη [την επιστήμη του ανθρώπου,υποτίθεται]. Η πρώτη, την οποία ο συγγραφέας αποκαλεί αισιόδοξη, πρεσβεύει ότι ο άνθρωπος γεννήθηκε καλός αλλά η πορεία του, μέσω της εξέλιξης του πολιτισμού, τον μετέτρεψε σε αρπακτικό, υστερόβουλο ον, που αδιαφορεί για τον συνάνθρωπο και σκοπεί μόνο στην ικανοποίηση των δικών του επιθυμιών. Η ερμηνεία αυτή έχει τις ρίζες της στον Ησίοδο με τα πρώτα [καλά] γένη να εκφυλίζονται με την πάροδο του χρόνου, βρήκε όμως τον κύριο εκφραστή της στον Ρουσσώ αλλά και στον Μαρξ και σύμπασα την αριστερή διανόηση. Η δεύτερη τάση, με ισχυρό εκπρόσωπο τον Χομπς υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος γεννιέται φαύλος, εγωιστής, αρχομανής, άπληστος∙ έννοιες τις οποίες είχε αποδώσει στον άνθρωπο, αιώνες πριν, ο πολύς Θουκιδίδης. Αφού έτσι γεννιέται ο άνθρωπος πρέπει ο πολιτισμός, η διάρθρωση της κοινωνίας, οι νόμοι, η αγορά, να τον συνετίσουν, μετατρέποντάς τον σε πειθήνιο, χειραγωγούμενο ον το οποίο θα υπακούει σε μια πεφωτισμένη δήθεν εξουσία.

Ο καθηγητής Χάρης Ναξάκης ενίσταται στις δύο αυτές τάσεις, εναντιώνεται στην κατ’ αυτόν μονομέρειά τους και τέλος διαφωνεί με την προσέγγισή τους, αναπτύσσοντας μια νέα, την οποία εκδιπλώνει στις σελίδες του και την οποία αποκαλεί τραγική ανθρωπολογία, όντας πεποισμένος ότι η ανθρώπινη κατάσταση έχει τραγική υπόσταση. “Το γεγονός αυτό οφείλεται” σημειώνει ήδη στον πρόλογό του, “σε ένα διφυές χαρακτηριστικό της. Από τη μια το ανθρώπινο ον είναι ένα από τα πιο εξατομικευμένα εξαρτημένα πλάσματα της φύσης”.

Η εξατομίκευση δεν είναι φαινόμενο των νέων χρόνων, όπως προβάλλουν οι μεγάλες αφηγήσεις (φιλελευθερισμός, σοσιαλισμός). Συντελέστηκε ήδη από τον homo sapiens, την ίδια όμως στιγμή το άτομο αντιλαμβάνεται ότι ο εαυτός του είναι ένα τίποτα χωρίς τον άλλο και ότι μόνο μέσα από τον άλλο αναγνωρίζεται η ατομικότητά του. Είναι ον ανεξάρτητο και ταυτόχρονα εξαρτημένο. Η μοιραία αυτή ταυτότητα οδηγεί μεν στον ανταγωνισμό αλλά ταυτόχρονα και στην συνεργατικότητα. Ο ανταγωνισμός θα ήταν υγιής εάν δεν εκφυλιζόταν σε σφοδρή επιθυμία να κυριαρχήσει ο ένας επί του άλλου προς ίδιον όφελος. Ο εκφυλισμός αυτός θα οδηγούσε μαθηματικά στην εξαφάνιση του είδους εάν ο άνθρωπος δεν φανέρωνε το αλτρουιστικό του υπόβαθρο, που αντιστέκεται στην αρπακτικότητα και την εξουσιομανία. Ο άνθρωπος καθορίζεται [και ορίζεται] από την διττή του φύση, ο ορθός λόγος είναι ελλιπής στο να ερμηνεύσει τις ανθρώπινες πράξεις, την ανθρώπινη κατάσταση. Σε αντίθεση ο τραγικός λόγος, λέει ο συγγραφέας, “δεν περιέχει τον άγιο, αλλά την αποδοχή της ατελούς μας φύσης, δεν είναι πέραν του καλού και του κακού και ούτε οδηγεί στην αταραξία, στην ψευδαίσθηση δηλαδή ότι διαμέσου της ανώτερης γνώσης, αυτής των φιλοσόφων, θα έχουμε πρόσβαση σε ένα αδιατάρακτο χρόνο των ανώτερων ιδεών. (…) Το διαφωτιστικό δόγμα ότι οι άνθρωποι θα γίνονται καλύτεροι όσο πιο μορφωμένοι είναι είναι ανεπαρκές”. Για τον καθηγητή ο ορθός λόγος έχει “καταφέρει” γκούλαγκ και στρατόπεδα συγκέντρωσης-τι φρίκη! Σημειώνει: “Η Ευρώπη παρά τις αυταπάτες των φιλελεύθερων διαφωτιστών ότι θα γαληνέψει από τους αλλεπάλληλους πολέμους αν μετασχηματίσει τα πάθη σε αβλαβή πλεονεξία [καταναλωτισμό και πλουτισμό] σε ορθολογικό ατομισμό, μέσω της αγοράς και της οικονομίας, βίωσε την πιο βάρβαρη μορφή της εκτροπής του ορθολογισμού σε εργαλειακό με τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Ποιος είπε ότι η λογική δεν γεννάει τέρατα; Δεν αρκεί η γνώση για το χτίσιμο ενός καλύτερου κόσμου.” Γι’ αυτόν είναι εκ των ων ουκ άνευ να απαιτήσουμε την ενθάρρυνση ενός συνόλου ανθρώπινων αρετών “που δεν έχουν ευθεία σχέση με την γνώση, όπως η ευθύτητα, η τιμιότητα, η καλοσύνη, η γενναιοδωρία, η ανταπόδοση, η ανιδιοτέλεια και η αλληλεγγύη, έννοιες έμφυτες στην ανθρώπινη φύση”.

Πρόκειται για ριζοσπαστική απαίτηση, προϋποθέτει όμως μια παραίτηση από τα περιττά και μια κουλτούρα εξορίας του ωχαδερφισμού, που προκαλεί ο ηδονιστικός καταναλωτισμός∙ μια επίγνωση για περιορισμό της αχαλίνωτης ιδιοτελούς ανθρώπινης φύσης. Και αυτή η επίγνωση όμως δεν αρκεί. Εδώ ο Χάρης Ναξάκης αναπτύσσει την οιονεί κοσμοθεωρία του: “Χρειάζονται κοινωνικοί θεσμοί επιτήρησης και περιορισμού της πλεονεξίας, της βούλησης για δύναμη και ισχύ, που ενδημεί στην ανθρώπινη ύπαρξη αλλά και δομές ενθάρρυνσης της ανιδιοτελούς πλευράς της ανθρώπινης ταυτότητας. Η απληστία και η βούληση για ισχύ πρέπει να είναι κοινωνικά επιτηρούμενες και ο αλτρουισμός θεσμοποιημένος”. Και αλλού: “Αρκεί ο περιορισμός των επιθυμιών, η βούληση του ατόμου να ελέγξει τις επιθυμίες του; Όχι. Απαιτούνται και θεσμικοί μηχανισμοί επιτήρησης, χωρίς θεσμούς δεν μπορούν να ελεγχθούν τα όρια που έχουν δημοκρατικά συμφωνηθεί σε μια κοινότητα. Ο αυτοπεριορισμός του εαυτού μας δεν είναι μόνο μια πράξη ιδιωτικής παραίτησης από τις επιθυμίες αλλά και μια πράξη συλλογικής απόφασης της κοινότητας”. Στο σημείο αυτό εγείρονται ασφαλώς απορίες και ενστάσεις. Ποιος θα θεσπίζει τους θεσμικούς μηχανισμούς επιτήρησης; Υπάρχουν ακόμα κοινότητες που μπορούν να αποφασίζουν συλλογικά; Είναι δυνατή η ανάπτυξη κοινωνικών δικτύων συνεργασίας  και αλληλεγγύης τα οποία είχαν ήδη εμφανιστεί από τις αρχέγονες κοινωνίες των ανδρών-κυνηγών και των γυναικών-τροφοσυλλεκτριών; Ποιος μπορεί, εκτός από την κυβέρνηση, να καθορίσει το ελάχιστο εισόδημα αλλά και ποιος [ποια κυβέρνηση;] μπορεί να βάλει πλαφόν στα κέρδη (ανώτατο εισόδημα);

Είναι ένα “δύσκολο”, για όσους τουλάχιστον έχουν επαναπαυθεί στις βεβαιότητες και απολυτότητες των μεγάλων αφηγήσεων, και ταυτόχρονα τολμηρό βιβλίο-ξεχωριστό για τα ελληνικά δεδομένα∙ απαιτείται τουλάχιστον μια ευρεία συζήτηση ώστε να δοθούν απαντήσεις στα ανωτέρω ερωτήματα. Ο συγγραφέας, ένθερμος υποστηρικτής της πολυπλοκότητας στις ανθρώπινες σχέσεις και αρνητής της γραμμικής πορείας της εξέλιξης, χωρίς να απορρίπτει εν γένει τον διαφωτισμό, απορρίπτει εντούτοις με πειστικότητα τους διαφωτιστικούς μύθους και αυτό δεν θα περάσει απαρατήρητο. Αυτό είναι ενθαρρυντικό εντούτοις για τη σύγκρουση των ιδεών αλλά και για έναν επαναστοχασμό της ανθρώπινης φύσης και εξέλιξης. Πώς μπορούν να μιλάνε ακόμη για απεριόριστη ανάπτυξη σε έναν πεπερασμένο πλανήτη; Πότε θα πάψουμε να κρύβουμε την πραγματική [τραγική] μας φύση ώστε να απαλλαγούμε από την υποκρισία του ορθού λόγου και της φρίκης στην οποία αναπόφευκτα οδηγεί;

Σημείωση: δεν απορρίπτεται ο ορθός λόγος, αλλά η χρήση του, η εργαλειοποίησή του. Όπως επίσης το ίδιο μπορεί να συμβεί και με τα ένστικτα. Γράφει: “Όπως ο ορθολογισμός μπορεί να γίνει εργαλειακός, παραληρηματικός, να εκτρέψει το υποκείμενο στη βαρβαρότητα, όπως έγινε στη ναζιστική Γερμανία, έτσι μπορεί να γίνει και με τα συναισθήματα, τα ένστικτα.. Για παράδειγμα ένας ματαιωμένος έρωτας, μια ανεκπλήρωτη αγάπη, είναι δυνατόν να εκτρέψουν τα συναισθήματα αυτά σε παραλήρημα, σε τυφλότητα, ακόμη και στο έγκλημα”. Πώς, εντέλει, θα γίνει η αυτοθέσμιση αλτρουιστικών δομών, που για τον συγγραφέα είναι μια φιλοσοφία της πράξης και όχι της απόσυρσης και πώς θα επέλθει η ισορροπία [και όχι ταύτιση] μεταξύ ελευθερίας και ισότητας; Κι εδώ χρειάζονται απαντήσεις και διάλογος.

Είναι επιτακτικό να τονιστεί εδώ η αναζωογονητική φύση και ερμηνεία της τραγικής φύσης του ανθρώπου. Δεν είναι μια μοιρολατρική ερμηνεία αλλά αντιθέτως μια υπερβατική, αισιόδοξη∙ τέτοια που απελευθερώνει τον άνθρωπο από μονομέρειες και απόλυτες βεβαιότητες και τον ωθεί προς μια αποδοχή της πολυπλοκότητας και στην συνύπαρξη όλων του των μεγάλων αντιθέσεων. Μόνο αυτή η συνειδητοποίηση είναι ικανή να εμπλουτίσει τον ανθρώπινο νου να αντιληφθεί ότι είναι ικανός για όλα: και το γελοίο και το μεγαλείο. Κατά συνέπεια ο ίδιος καθίσταται υπεύθυνος για την πορεία του προς περαιτέρω εξανθρωπισμό και τιθάσευση του “παράλογου” που κατοικεί μέσα του.

Από τις απαρχές του το ανθρώπινο ον φανέρωσε τι είναι αυτό που το διακρίνει από τα άλλα όντα του πλανήτη. Δεν είναι μόνο η γλώσσα και η συνείδηση αλλά και μια ανεξερεύνητη περιοχή του πλαγκτού που είναι αναπόσπαστη από τις κινήσεις του σώματος και των πράξεών του και αυτή δεν είναι άλλη από τα συναισθήματα, τα οποία η λογική αδυνατεί να ερμηνεύσει, ή στέκεται αμήχανη απέναντί τους και, περαιτέρω, να τα εντάξει ανώδυνα στην καθημερινότητά του. “Ο άνθρωπος δε γεννιέται ούτε καλός ούτε κακός, το καλό και το κακό είναι εξίσου ριζικά στην ανθρώπινη φύση, είναι έμφυτα και επίκτητα. Ο άνθρωπος δεν είναι αποφυσικοποιημένος ούτε κοινωνικά κατασκευάσιμος -γράφει – είναι φύση και ιστορία”. Αντιδρά έτσι στη μεγαλοστομία του Μαρξ και λοιπών διανοητών για επιβολή και κυριαρχία του ανθρώπου στη φύση καθώς και στις αυθαιρεσίες των υποστηρικτών του γεννημένου κακού ανθρώπου [Μακιαβέλλι, Χομπς, Μάντεβιλ…], έχοντας εφόδια που έχει αντλήσει από τους τομείς της ιστορίας, της εθνολογίας, της κοινωνιολογίας, της οικολογίας, της ψυχανάλυσης, των νευροεπιστημών. Φαίνεται πολύχρονη και πολύμοχθη προσπάθεια και είναι αυτό ένα από τα ισχυρά ατού του βιβλίου, το οποίο, είναι βέβαιο, πολλές συζητήσεις θα προκαλέσει, καθώς είναι ορατή η προσπάθεια να βελτιωθεί το ανθρώπινο είδος, έξω όμως από τις παγιωμένες αντιλήψεις [εξουσιαστικής δομής και υφής], που φαίνονται σήμερα ακλόνητες∙ αλλά αυτός είναι ο στόχος της συγγραφής ενός βιβλίου, που κινείται σε βαθιά και σκοτεινά στρώματα της ανθρώπινης φύσης αλλά και σε ήπιες και ανθρώπινες εκφράσεις της κοινωνικής οργάνωσης, χωρίς υπεκφυγές και υποκρισίες.

Θαυμάσιες σελίδες για τις πρωταρχές, για την “ελευθερία” της βούλησης, την πολυπλοκότητα, για τον ορθολογικό ντετερμινισμό, για τον homo sapiens και τον homo faber [θα χωρούσε νομίζω εδώ μια παράγραφος για τον homo ludens], για την αντιστροφή του Καρτεσιανού “σκέφτομαι άρα υπάρχω” σε “υπάρχω άρα σκέφτομαι”, για τα συναισθήματα, τον χορό των γονιδίων, για τη συνείδηση, κυρίως για τον πολιτισμό των ορίων, για τον ατελή άνθρωπο. Είναι ανάγκη να τονιστεί εδώ η πολύ σημαντική παράγραφος για την οικονομία, όντας ο ίδιος καθηγητής Οικονομικών, όπου φαίνεται απλόχερα η απάτη της ελεύθερης οικονομίας που θα ρυθμίσει δήθεν την αγορά και την κοινωνική διαστρωμάτωση. Κυρίως έχει σημασία το οιονεί επίμετρο με τίτλο : “Για μια υπέρβαση των διαφωτιστικών μύθων”, όπου ο καθένας μπορεί να αναμετρηθεί με τις βεβαιότητές του αλλά και τις ίδιες του τις έως τούδε αποκτηθείσες, ή κατακτηθείσες, πεποιθήσεις.

Ίσως χρειάζεται εδώ μια παρένθεση : Έναν λαό δεν τον συνέχει το Σύνταγμά του όσο όλα εκείνα που στριφογυρίζουν, φτερουγίζουν και εκρήγνυνται στον εσωτερικό του πυρήνα και δεν είναι άλλα από τα τργούδια του, τους χορούς του, τα ήθη και έθιμα, την ανταλλαγή δώρων και ίσως σε μικρότερο βαθμό, οι ποιητές του. Ο συγγραφέας φαίνεται αποφασισμένος να συνομιλήσει με οποιονδήποτε συμφωνεί ή διαφωνεί με την τραγική του ανθρωπολογία∙ σαν έτοιμος από καιρό… Η αποδοχή της τραγικής φύσης του ανθρώπου είναι ζώπυρη και ζωογόνα δύναμη που έχει ως βάση το μέτρο και τα όρια, που εκδιώκουν την ύβριν. ‘Υβριν χρη σβεννύναι ή πυρκαϊήν έλεγε ο Ηράκλειτος, πρέπει την ύβρη [την υπερβολή] να τσακίσουμε, παρά την πυρκαγιά. Η συνειδητοποίηση της τραγικής μας φύσης είναι απελευθέρωση, η οποία με τη σειρά της οδηγεί στην δημιουργία, στην ποικιλία, στο νόημα  εντέλει.