“Από τη Σαπφώ στη Σιμόν ντε Μποβουάρ και τη Μαλάλα Γιουσαφζάι” / γράφει η Μαλβίνα Αλεξοπούλου

Η δυναμική Σαπφώ της αρχαιότητας

Από τις πλέον εμβληματικές μορφές της αρχαιότητας και τις ελάχιστες γένους θηλυκού, έζησε πολύ μπροστά από την εποχή της, έγραψε στίχους μεγαλοφυείς, ενέπνευσε συγγραφείς, ποιητές, μουσικούς, φιλοσόφους και ρήτορες, πυροδότησε πάθη και εντάσεις, αναγορεύτηκε σε φεμινιστικό και queer σύμβολο, απέκτησε ακτινοβολία διαχρονική και παγκόσμια. Ο λόγος για τη Σαπφώ. Τη δικιά μας Σαπφώ!

Όλα αυτά αν και λίγα πράγματα γνωρίζουμε για τη ζωή της κι ακόμα λιγότερα για το έργο της, από το οποίο υπολογίζεται ότι έχει διασωθεί μόλις ένα 7%, κάπου 655 στίχοι και μόλις δύο ακέραια ποιήματα, το «Ποίημα των αδελφών» και ο περίφημος «Ύμνος στην Αφροδίτη», τη θεά του Έρωτα που τόσο δόξασε. Η Σαπφώ έζησε μετά βεβαιότητας στον μάταιο αυτόν κόσμο που τόσο προσπάθησε να ομορφύνει με τους στίχους και τις διδαχές της. Η Σαπφώ γεννήθηκε στην Ερεσό ή ίσως στη Μυτιλήνη περί το 617 π.Χ. και ότι καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια.

Η ίδια συνέθεσε επίσης, μελωδίες, εφηύρε μουσικά μέτρα και όργανα, υπήρξε ξακουστή παιδαγωγός και ίδρυσε τον περίφημο «θίασό» της, ο λεγόμενος και «Μουσοπόλων Δόμος». Η σχολή της επιβίωσε και μετά τον θάνατό της πάντα με γυναίκες διευθύντριες, ενώ υπήρξε πρότυπο και για άλλους ανάλογους «θιάσους», όπως εκείνοι της Γοργώς, της Ανδρομέδας και της Μίκας, και θεωρήθηκε αργότερα λίκνο της γυναικείας αυτοσυνειδησίας αφενός, του γυναικείου ομοερωτισμού αφετέρου, και όχι άδικα, όπως συγκλίνουν οι περισσότεροι σύγχρονοι μελετητές.

Φεμινίστριες και queer θεωρητικοί μάλιστα έχουν επικρίνει τον Φουκό επειδή στην «Ιστορία της Σεξουαλικότητας», όπου αναφέρεται εκτενώς στην ομοφυλοφιλία στην αρχαία Ελλάδα, χρησιμοποιεί «μόνο ανδρικές μορφές ερωτικής πρακτικής ως πρότυπο για την αναπαραγωγή της σεξουαλικότητας στην αρχαιότητα», αγνοώντας εντελώς τη Σαπφώ. «Η Σαπφώ διαφέρει από τους άνδρες ομότεχνούς της στο ότι δεν δίνει έμφαση στον ανταγωνισμό και την κατάκτηση αλλά στις αμοιβαίες ηδονές, στην ανακάλυψη του εαυτού μας μέσα στον άλλο», γράφει η Μέριλιν Σκίνερ.

«Λέω ότι κάποιος θα μας θυμάται στο μέλλον», γράφει το σωζόμενο απόσπασμα 147 (απόδοση Σωτήρης Τσέλικας) και η σημερινή εποχή είναι ίσως η πιο δεκτική σε όσα πρέσβευε – η μελέτη της προσωπικότητας και του έργου της γνωρίζει νέα άνθηση υπό το πρίσμα των φεμινιστικών, των έμφυλων και των queer σπουδών.

«Γυναίκα δεν γεννιέσαι αλλά γίνεσαι» ή αλλιώς Σιμόν ντε Μποβουάρ

Η φράση «Γυναίκα δεν γεννιέσαι αλλά γίνεσαι» μπορεί να χρησιμοποιείται πλέον πολύ και σε μία ευρεία γκάμα περιστάσεων από φεμινιστικές δηλώσεις έως τηλεοπτικές ατάκες. Η γυναίκα όμως που πρώτη διατύπωσε αυτήν την φράση – θεωρία είχε μία πολύ συγκεκριμένη χρήση της κατά νου. Η Σιμόν ντε Μποβουάρ συνόψισε στην παραπάνω φράση την θεωρία της περί κοινωνικής κατασκευής των φύλων και έως σήμερα το όνομα της θεωρείται συνώνυμο με τον φεμινισμό.

«Γεννήθηκα στις 9 Ιανουαρίου του 1908 στις 4 το πρωί, σε ένα δωμάτιο με άσπρα λακαρισμένα έπιπλα που έβλεπε στην λεωφόρο Ρασπάιγ» γράφει η Σιμόν στο αυτοβιογραφικό έργο της «Αναμνήσεις μιας καθωσπρέπει κόρης». Επρόκειτο, να φύγει από την ζωή τον Απρίλιο του 1986. Το πλήθος που συγκεντρώθηκε τότε στο νεκροταφείο του Μονπαρνάς φώναζε το εξής σύνθημα: «Γυναίκες, της οφείλετε τα πάντα».

Η Σιμόν ντε Μποβουάρ ήταν η πρωτότοκη κόρη μιας αριστοκρατικής οικογένειας, με πατέρα δικηγόρο με αρκετά συντηρητικές απόψεις και απομακρυσμένο από την πίστη στον θεό. Στην αντίπερα όχθη, η μητέρα της ήταν καθολική, κόρη εύπορης οικογένειας και βαθύτατα ευσεβής. Αυτή η αντίθεση που καθόριζε την δυναμική της σχέσης των γονέων της, η Σιμόν υποστηρίζει ότι έμελλε να καθορίσει και την ίδια. Ως παιδί, υπήρξε βαθιά θρησκευόμενη και είχε επιχειρήσει μάλιστα να γίνει καλόγρια. Μετά την εφηβεία, η σχέση της με τον θεό άλλαξε. «Ποτέ δεν θα απαρνιόμουν πράγματα που με ευχαριστούσαν επειδή δήθεν ο θεός θα τα απαγόρευε. Άρα δε πίστευα πια σε εκείνον.» Στην πορεία μάλιστα, ο πρόωρος θάνατος της φίλης της Ελιζαμπέθ Λακουέν – στα είκοσι της χρόνια- θα ενέτεινε την πεποίθηση της για την ανυπαρξία του θεού.

Η Σιμόν γράφει για τους γονείς τις: «Στις αντιλήψεις τους το μέλλον μου ήταν σαφώς προδιαγεγραμμένο. Στα 20 μου θα παντρευόμουν, θα περνούσα μία ζωή μητέρας και κυρίας του κόσμου». Κόντρα στις προσδοκίες των γονιών της η Σιμόν ντε Μποβουάρ, σπουδάζει φιλοσοφία και μαθηματικά στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Υπήρξε από τις λίγες γυναίκες με πτυχίο από την Σορβόννη, αφού η πρόσβαση στην ανώτερη εκπαίδευση είχε πρόσφατα επιτραπεί στις γυναίκες. Μάλιστα, στην ηλικία των εικοσιενός χρόνων πέρασε με επιτυχία εξετάσεις που της επέτρεπαν να διδάξει φιλοσοφία στην δημόσια εκπαίδευση- χώρος όπου επίσης οι γυναίκες αποτελούσαν μειονότητα. Έτσι, από το 1931 έως το 1937 δίδαξε σε λύκεια στην Μασσαλία και το Ρουέν και από το 1938 έως το 1941 στο Παρίσι, ενώ υπήρξε συνάδελφος με τον διάσημο ανθρωπολόγο Κλοντ Λεβί Στρος.

Το 1929, η Σιμόν ντε Μποβουάρ γνωρίζει μέσα στον ακαδημαϊκό κύκλο τον Ζαν Πωλ Σαρτρ και γεννιέται μία σχέση αλλόκοτη και ελευθεριάκη που θα τους έδενε μέχρι το τέλος της ζωής τους. Μεταξύ τους είχαν τρία χρόνια διαφορά. Ο Σαρτρ ήταν ο μόνος που είχε αποφοιτήσει με βαθμό μεγαλύτερο από εκείνον της ντε Μποβουάρ, ενώ η καθόλου ευπαρουσίαστη εικόνα του δεν στάθηκε εμπόδιο στην σαγήνη που άσκησε στην ιέρεια του φεμινισμού. Η σχέση τους δεν υπήρξε ποτέ συμβατική και φυσικά ήταν εκτός γάμου. Είχαν ωστόσο συνάψει μεταξύ τους ένα σύμφωνο, με το οποίο συναινούσαν ότι επιτρέπονται αμφότερες οι παράλληλες σχέσεις. Εξάλλου, η μεταξύ τους επαφή ήταν πολύ πιο βαθιά. Πολλοί, μάλιστα, απορούσαν πώς ήταν εφικτό να ασκεί τόσο έντονη επιρροή ένας άνδρας σε μία δυναμική φεμινίστρια.

Παρόλα αυτά, σε όλες τις βιογραφίες είναι έντονη η προσπάθεια να παρουσιάζονται σαν συνοδοιπόροι και χωρίς ιεράρχηση. Συντάχθηκαν μαζί στο Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα -από όπου αργότερα αποχώρησαν –  ενώ το 1945 ξεκίνησαν να εκδίδουν μαζί την αριστερή επιθεώρηση «Μοντέρνοι Καιροί». Η ντε Μποβουάρ και ο Σαρτρ ήταν σύντροφοι, αυτόφωτοι και ανεξάρτητοι και η ντε Μποβουάρ δεν ήταν ποτέ η ετερόφωτη κυρία που έπαιρνε λίγη από την λάμψη του συζύγου της.

Η Σιμόν ντε Μποβουάρ χαράχθηκε στην ιστορία ως η μητέρα του φεμινισμού. Ωστόσο, η αλήθεια είναι ότι η ίδια δεν αποδέχονταν εξ αρχής αυτόν τον χαρακτηρισμό. Θεωρούσε ότι οι αγώνες της έπρεπε να τοποθετούνται σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο και να μην περιορίζονται εκ προοιμίου στις μεταξύ των γυναικών μάχες. Υπήρξε σημαντική φιλόσοφος, συγγραφέας και ακτιβίστρια. Μάλιστα, την δεκαετία του εβδομήντα πρωτοστάτησε στις διαδηλώσεις για το δικαίωμα στην νόμιμη έκτρωση και υπέγραψε μεταξύ άλλων το διάσημο κείμενο με τις 342 υπογραφές γυναικών που δήλωναν ότι είχαν προχωρήσει σε παράνομη έκτρωση.

Το συγγραφικό της έργο κέρδισε τόσο απήχηση όσο και κατακραυγή. Ανάμεσα στα σημαντικότερα έργα της συγκαταλέγονται το μυθιστόρημα «Οι μανδαρίνοι» για το οποίο της απονεμήθηκε βραβείο  Goncourt  και φυσικά το φιλοσοφικό της δοκίμιο «Το δεύτερο φύλο» . Το τελευταίο αποτελεί προϊόν των ώριμων χρόνων της, μεστής σκέψης και μελέτης. Η Σιμόν τόλμησε να αμφισβητήσει έννοιες ιερές και αναλλοίωτες, όπως η μητρότητα και ο γάμος. Το βιβλίο συγκέντρωσε πλήθος αγανακτισμένων κριτικών ενώ ταυτόχρονα οι πωλήσεις αυξάνονταν ραγδαία.

Στο «Δεύτερο φύλο» διατύπωσε την θεωρία της περί κοινωνικής κατασκευής των φύλων καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι η ύπαρξη προηγείται της ουσίας και όχι το αντίστροφο. Μπορεί οι πωλήσεις να ξεπέρασαν τις προσδοκίες, αλλά το βιβλίο μπήκε στην λίστα με τα απαγορευμένα βιβλία του Βατικανού και έβαλε την Σιμόν στο στόχαστρο από τη μία με κατηγορία τον μισανδρία και από την άλλη τον μισογυνισμό. Ο Αλμπέρ Καμύ μάλιστα σχολίασε ότι στο «Δεύτερο φύλο» η Σιμόν επιδιώκει να γελοιοποιήσει τους άνδρες της Γαλλίας.

Η Μαλάλα, το κορίτσι που νίκησε τους Ταλιμπάν

Η Μαλάλα Γιουσαφζάι είναι το νεαρότερο άτομο στο οποίο απονεμήθηκε ποτέ Νόμπελ. Πριν τρεις μέρες το θαρραλέο αυτό κορίτσι απ’ το Πακιστάν μοιράστηκε το βραβείο Ειρήνης με τον Ινδό Καϊλάς Σατιάρτι, αγωνιστή κατά της παιδικής εργασίας και δουλείας.

Η Μαλάλα γεννήθηκε το 1997 στην κοιλάδα του Σαβάτ, μια περιοχή η οποία έχει πληγεί τόσο απ’ την τρομοκρατία των Ταλιμπάν, όσο και απ’ τις φυσικές καταστροφές. Με πατέρα δάσκαλο, ποιητή και ιδιοκτήτη εκπαιδευτικού ιδρύματος, η ίδια έμαθε από πολύ νωρίς την σημασία της παιδείας. Από μικρή έδειχνε ενδιαφέρον προς την πολιτική και εξέφραζε τον δυναμικό της χαρακτήρα, τον οποίο ίσως να κληρονόμησε απ’ την ηρωίδα απ’ την οποία πήρε το όνομά της. Η Μαλάλα ήταν η Αφγανή που οργάνωσε την φυλή της και την οδήγησε να πολεμήσει κατά των Βρετανών στη μάχη του Maiwand το 1880. Έναν αιώνα μετά, μια ακόμη ηρωίδα με το ίδιο όνομα γεννιέται. Τι ήταν όμως αυτό που την έκανε να γίνει παγκόσμιο σύμβολο ειρήνης;

Το 2008 το δίκτυο BBC Urdu είχε αρχίσει την κάλυψη της αυξημένης επιρροής των ταλιμπάν στην κοιλάδα του Σαβάτ. Οι ταλιμπάν είχαν αρχίσει να τρομοκρατούν μικρά κορίτσια μέσα ή έξω απ’ τα σχολεία, με σκοπό να συμμορφωθούν στους νόμους της σαρίας που δεν επιτρέπει την μόρφωση των γυναικών. Σχολεία άρχισαν να κλείνουν και άλλα «κρυφά σχολειά» μόνο για κορίτσια άρχισαν να ανοίγουν. Οι μικρές μαθήτριες ζούσαν με τον φόβο πως κάτι κακό μπορεί να τους συμβεί απλά και μόνο επειδή έκαναν αυτό που κάθε πρωί τα περισσότερα παιδιά στον Δυτικό κόσμο παρακαλάνε να μην κάνουν.

Την ίδια χρονιά ένας δημοσιογράφος από το ίδιο ειδησεογραφικό δίκτυο ονόματι Άμερ Αχμεντ Καν είχε την ιδέα να βρεθεί μια μαθήτρια της περιοχής, η οποία θα μεταφέρει ανώνυμα τις δυσκολίες της καθημερινότητάς της μέσω ενός προσωπικού ιστολογίου. Αυτό ήταν ένα δύσκολο εγχείρημα, καθώς οι οικογένειες των περισσότερων κοριτσιών φοβούνταν πως οι ταλιμπάν θα ανακάλυπταν όποιον προάγει την εκπαίδευση των γυναικών. Τελικά, το 2009 η Μαλάλα γίνεται blogger για το BBC με το ψευδώνυμο «Gul Makai».

Τελικά οι ταλιμπάν εντόπισαν την Μαλάλα, όχι όμως μέσω του μπλογκ της. Η ίδια είχε μιλήσει σε ντοκιμαντέρ και είχε βγάλει ομιλίες σε εκπαιδευτικά ιδρύματα, προάγοντας τα δικαιώματα των γυναικών. Το 2009 ένας άνδρας εισβάλει στο λεωφορείο στο οποίο επέβαινε η ίδια φωνάζοντας: «Ποια από σας είναι η Μαλάλα Γιουσαφζάι; Εάν δεν μου απαντήσεις θα σκοτώσω όλους τους επιβάτες». Ο άνδρας αμέσως μετά την αναγνωρίζει και την πυροβολεί στο κεφάλι.

Η ίδια μεταφέρθηκε σε κρίσιμη κατάσταση σε στρατιωτικό νοσοκομείο όπου και οι γιατροί κατάφεραν να απομακρύνουν την σφαίρα από το σώμα της. Μερικές μέρες μετά μεταφέρθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο για επιπλέον νοσηλεία, καθώς η σφαίρα της είχε προκαλέσει σοβαρό τραύμα στον εγκέφαλο.

Η Μαλάλα ανάρρωσε, ξεπέρασε τον κίνδυνο και παραμένει ως σήμερα στην Αγγλία, καθώς στην πατρίδα της κινδυνεύει η ζωή της. Σαφώς, το κλίμα πίσω στο Πακιστάν δεν είναι πνιγηρό απ’ όλες τις πλευρές. Οι θαυμαστές της είναι ίσως περισσότεροι από τους εχθρούς της και τα τοπικά μέσα ενημέρωσης την αποθεώνουν στα πρωτοσέλιδα.

Παρ’ όλες τις απειλές που συνεχίζει να δέχεται, η ίδια συνεχίζει τον πολιτικό ακτιβισμό, ενώ έχει γράψει και ένα βιβλίο με την εμπειρία της. Είναι πραγματικά εκπληκτικό να βλέπεις να κρύβεται τόσο θάρρος στην καρδιά ενός μικρού κοριτσιού.

kosmodromio.gr