Πολυδένδρι Ημαθίας – Λαογραφικό Μουσείο: Μικρή ανεξερεύνητη κιβωτός παράδοσης

Ανεβαίνουμε στο Πολυδένδρι Ημαθίας, για να επισκεφτούμε το Λαογραφικό του Μουσείο, έργο ενός μόνου ανθρώπου, του συνταξιούχου δασκάλου από το χωριό, του Στέργιου Μπάτσιου.

Βέβαια, κάτι τέτοιο δεν θα μπορούσε να γίνει, αν το χωριό δεν συμπαραστεκόταν στο δάσκαλο και στην προσπάθειά του να σώσει από τις μυλόπετρες του χρόνου ό,τι μπορούσε να σωθεί.

Οι περισσότεροι στην Ημαθία, και ανάμεσα τους κι εμείς, δε γνωρίζαμε την ύπαρξη του Μουσείου. Οφείλουμε την ενημέρωση στον Νίκο Μαυροκεφαλίδη, που μας συνόδεψε στην ξενάγηση και τον ευχαριστούμε.

Στην πλατεία μάς περιμένει ο δάσκαλος. Η λέξη δάσκαλος του ταιριάζει, ο ίδιος καλύπτει πειστικά το περιεχόμενο και το μέγεθος της λέξης.  Έχει τη διάθεση όχι απλά να μας ξεναγήσει στο Λαογραφικό, αλλά να μας πει και δυο λόγια για το χωριό. Το δέσιμο με τον τόπο του και η αγάπη που του έχει αποδεικνύονται με κάθε τρόπο.

Μας δείχνει τη μαρμάρινη πλάκα και τη βελανιδιά που φύτεψαν στο χωριό σε ανάμνηση των Ολυμπιακών Αγώνων συμβολικά. Πιο κάτω σταματά στη βρύση της πλατείας, που το νερό της τρέχει ασταμάτητα χρόνια τώρα, ξεδιψώντας τους περαστικούς και μας δείχνει με περηφάνια το γηπεδάκι του χωριού, περιποιημένο.

Το Μουσείο στεγάζεται στο παλιό σχολείο του χωριού, που είναι φτιαγμένο από πουρόπετρα, αντέχοντας στο χρόνο. Τώρα το σχολείο είναι ορφανό από μαθητές και γι’ αυτό φιλοξενεί το όνειρο του Στέργιου Μπάτσιου να στεγαστεί εκεί η Ιστορία του χωριού αλλά κυρίως η Παράδοση, που δεν αντιπροσωπεύει μόνο το Πολυδένδρι, αλλά και όλα τα χωριά των Πιερίων και γενικότερα τον τρόπο ζωής μιας εποχής, που μόνο σε βιβλία ή αφηγήσεις συναντούμε πια.

Η ξενάγηση ξεκινά. Χαρακτηριστικό το ότι συστήνεται ήδη από την αρχή ως μέλος του πολιτιστικού συλλόγου του χωριού. Καμιά διάθεση αυτοπροβολής.

Το Σχολείο, τώρα Λαογραφικό Μουσείο, χτίστηκε τη δεκαετία του ’20 από τους παππούδες των τωρινών κατοίκων με προσωπική εργασία και μεταφορά της πέτρας με ζώα ή και στον ώμο (ζαλίκι), ακόμη κι από τις γυναίκες. Λειτούργησε μέχρι το 1985. Μετά δεν είχε πια μαθητές. Γεωργικά εργαλεία απέξω, που πια δεν χρησιμοποιούνται, πληροφορούν ήδη εν μέρει για το περιεχόμενό του.

Φυτευτική μηχανή καπνού και βαμβακιού, σιδερένιο άροτρο και δίπλα η σβάρνα για το όργωμα. Επίσης μυλόπετρες για το άλεσμα του σιταριού. Λίγο πιο πέρα κομμάτια από παλιούς στύλους του ΟΤΕ, που “πήγαιναν το… χαμπέρι στη Βέροια”, όπως μας λέει γελώντας!

Έξω από την είσοδο είναι κρεμασμένη καμπάνα, που συγκέντρωνε τους μαθητές παλιά, κρεμασμένη  τότε σε δέντρο της αυλής, υποκαθιστώντας τα ρολόγια που, βέβαια, δεν υπήρχαν στο χωριό. Πιθανότατα έλειπε το ρολόι κι από τον ίδιο το δάσκαλο της εποχής.

Στον προθάλαμο μάς υποδέχεται αρχικά το λογότυπο του Μουσείου, μεγεθυμένο και εύστοχο, και φτερωτή νερόμυλου, που υπήρχε παλιά στο χωριό, μηχανή δεσίματος του καπνού και μηχανή ξεσπυρίσματος καλαμποκιού.

Στον προθάλαμο επίσης παλιές φωτογραφίες. Με συγκίνηση μάς δείχνει τον νεκρό πατέρα του, που σκοτώθηκε, καθώς το “σάλι”, ξύλινη σχεδία, (που ήταν ο μοναδικός τρόπος να περνούν από τη μια όχθη του ποταμού Αλιάκμονα στην άλλη), αναποδογύρισε από υπερφόρτωση που προκάλεσε βαρύ ζώο το 1955 και τον έπνιξε στα νερά. Η γέφυρα εγκαινιάστηκε ένα χρόνο μετά, το 1956.

Άλλη φωτογραφία του 1929, νεονύμφων, αποκαλύπτει ήθη της εποχής. Αριστερά η νύφη, δεξιά ο γαμπρός και στη μέση ο… κουμπάρος, το πιο τιμώμενο πρόσωπο, και μάλιστα καμαρώνοντας με… τσιγάρο στο χέρι!

Στο βάθος στρίβοντας δεξιά, κρύβεται μια μικρούλα τάξη με παλιά θρανία, όσα σώθηκαν από το σχολείο που έκλεισε. Η υφαντή τσάντα των μαθητών, το κονδύλι, η πλάκα,  που πάνω της τα παιδιά… φτύνανε, για να σβήσουν κι από εκεί βγήκε το “φτου κι απ’ την αρχή!”. Κονδυλοφόροι, πένες, στυπόχαρτο, μελάνι και παλιά τετράδια καλλιγραφίας.

Στον τοίχο παλιοί χάρτες, και σε γυάλινη προθήκη μαθητικά έγγραφα, Μαθητολόγιο και ένας Γενικός Έλεγχος του 1947-’48. Απολυτήρια του Δημοτικού από το  1922 ή το 1938! Αλλά και απολυτήρια της Ιερατικής Σχολής του Μοναστηριού του Προδρόμου. Εκεί φοίτησε ο πατέρας του γνωστού σχολίατρου, του Στέργιου του Οικονόμου, που έκανε και δάσκαλος στο χωριό.

Εντύπωση προκαλεί ο μεγάλος αριθμός των μαθητών που πήγαιναν τότε στο Δημοτικό σε σχέση με την μετέπειτα συρρίκνωση. Ακόμη και το Σύνταγμα της Ελλάδας του 1864 σε προθήκη, φωτοτυπημένο, βέβαια!

Δίπλα, γραφομηχανές, μία του 1934,παλιά ραδιόφωνα, από δωρεές των κατοίκων.

Πιο πέρα εποπτικά μέσα, σημαντικά για την εποχή. Μέχρι και δόντια αγριογούρουνου ή “πουκάμισο” φιδιού σε γυάλα.

Δίπλα, γωνιά των παιδικών παιχνιδιών. Σβούρες, μπίλιες, ένα αυτοσχέδιο βούκινο, και αυτοσχέδιο ξύλινο νεροπίστολο!  Η σκλέντζα, από το “τσιλίκι”, παιχνίδι της εποχής, αλλά και το θορυβώδες σιδερένιο τσέρκι, που το παίρνει στα χέρια του ο δάσκαλος και το κυλά! Και ξυλοπόδαρα!

Εργαλεία μαραγκών, που κατασκεύαζαν μόνοι τους, για να είναι αυτάρκεις, αρίδες, ροκάνες και εργαλεία ειδικά για το πετάλωμα των αλόγων.

Άλλη γυάλινη προθήκη δεξιά με Ευαγγελιστάρι του 1785, Πεντηκοστάρι του 1881, όλα από την εκκλησία του χωριού. Έγγραφο της Κοινότητας, που φύλαξε ο Πρόεδρός της Ντόντης, Προϋπολογισμός 1941-’42, αλλά και προσωπικό έγγραφο στράτευσής του το 1922… Άλλο χειρόγραφο στην προθήκη από τον ταμία της εκκλησίας δίνει τιμές της εποχής για το 1943. Μιλά για τον πόλεμο και τους εμπολέμους και συμπληρώνει πως οι κάτοικοι του χωριού επέζησαν μόνο χάρη στα λάχανα και τις τσουκνίδες!

Δεξιά παλιά βιβλία,  σε φωτοτυπίες, από το 1891. “Τα “Ψηλά βουνά” του Παπαντωνίου, έκδοση 1919, (βιβλίο σύμβολο), κάποια γνήσια στην καθαρεύουσα, και το περίφημο βιβλίου του Ζούκη, που δίδασκε Αρχαία Ελληνικά  στα παιδιά τότε… Συγκίνηση, γιατί το προλάβαμε. “Ο φίλος τον φίλον εν κινδύνοις και πόνοις ου λείπει…” Και πιο πέρα μια χοντρή δερματόδετη, μαύρη “Άπασα ύλη”.

Φωτογραφίες και πάλι. Άντρες του χωριού φωτογραφίζονται καμαρώνοντας με τα τσαρούχια τους

“Εγκαίνια αυτής της αίθουσας που βλέπετε έγιναν το 2007 από τον Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο, γιατί ο Μητροπολίτης Νικαίας Πειραιά καταγόταν από το χωριό μας. Έγινε τότε με έξοδα του Δήμου Μακεδονίδος μετά από προτροπή του πατέρα Πορφύριου.  Αργότερα, βέβαια πάρθηκαν τα αντικείμενα του Μητροπολίτη και μεταφέρθηκαν στον Πειραιά, κι εμείς σοβατίσαμε και βάψαμε τις αίθουσες κι άρχισε να παίρνει το εσωτερικό του σχολείου τη σημερινή μορφή” εξήγησε ο κ. Μπάτσιος.

Βέβαια, η αγωνία και το αίσθημα ευθύνης που διακρίνει τον δάσκαλο, τον κάνει να αναρωτιέται αν ο τρόπος που ανέλαβε να εκθέσει όλα αυτά είναι ο καλύτερος και, φυσικά, πόσο θα ήθελε και τη γνώμη ενός ανθρώπου ειδικού πάνω στο υλικό, (ενός μουσειολόγου πάνω σε θέματα Λαογραφίας), που με τόσο μεράκι και πάθος θέλησε ο ίδιος να διασώσει.

Στη συνέχεια χαρτονομίσματα κατοχικά. Χιλιάδες, εκατομμύρια και φτάνουν μέχρι δισεκατομμύρια. “Υπάρχει και χαρτονόμισμα εκατό δισεκατομμυρίων, και ψάχνω να το βρω” προσθέτει. Πιο πέρα παλιά μεταλλικά νομίσματα ελληνικά και ξένα, προσωπική  συλλογή του.

Αλλά και φωτογραφίες κατσικιών με τα χαρακτηριστικά τους ονόματα, ανάλογα με το χρώμα και κάποιες ιδιαιτερότητες που τα διακρίνουν.

Ένα ποδήλατο του ’60 είναι του ταχυδρόμου της εποχής, που πήγαινε τα γράμματα και στα γειτονικά χωριά. Το ποδήλατό του αντικατέστησε το γαϊδουράκι με το οποίο πήγαινε τα γράμματα ο προηγούμενος ταχυδρόμο, ο πατέρας του, που τον βλέπουμε σε άλλη φωτογραφία.

Η δεύτερη αίθουσα, μπαίνοντας αριστερά, είναι αφιερωμένη στις καθημερινές ασχολίες των κατοίκων. Γεωργία. Ξύλινο αλέτρι, ζυγός, σιδερένιο άροτρο, δρεπάνι και παλαμαριά στο θερισμό, (η μάνα του κ. Στέργιου φωτογραφίζεται στο χωράφι), αλώνισμα με άλογα, λύχνισμα με το καρπολόι, τεράστιο κόσκινο για δεύτερο ξεκαθάρισμα και τρίτο ξεκαθάρισμα με πολλά κόσκινα.

Στη συνέχεια, τα εργαλεία για το ζύμωμα και το φούρνισμα, σκαφίδι και φουρνόξυλο. Γαϊδουροσάμαρο και  γουρουνοτσάρουχα δίπλα τους!

Αυτήν τη στιγμή μπαίνει ο ξάδελφος του κ. Στέργιου, ο Θωμάς Μπάτσιος, συνταξιούχος δάσκαλος κι αυτός, με την ίδια στάση απέναντι στη διάσωση της Παράδοσης. Συμμετέχει στην ξενάγηση συμπληρώνοντας κάθε τόσο.

Την κτηνοτροφική ενασχόληση των κατοίκων αποδεικνύει σειρά κρεμασμένων κουδουνιών που, καθώς τα αγγίζουν, αφήνουν ήχο μουσικό. Κάτω ψαλίδια για το κούρεμα των ζώων. Μαλλί και εργαλεία επεξεργασίας του, λανάρια, ρόκα και τσικρίκι, ανέμη, αλλά και σιδερένιες βαριές λυκοπαγίδες για την προφύλαξη των κοπαδιών.

Στο βάθος της αίθουσας ο αργαλειός με το στημόνι του, το υφάδι και τη σαΐτα. Και ρούχα κρεμασμένα σε κρεμάστρες. Βαριά σεγκούνια αλλά και μάλλινα εσώρουχα.

Και βέβαια, ο οντάς! Στο μπρούτζινο, ρώσικης κατασκευής κρεββάτι, με ημερομηνία 1917, πολύχρωμα υφαντά. Μπροστά του το ξύλινο χαμηλό τραπέζι, ο σοφράς, με παλιά ξύλινα πιάτα πάνω του. Πίσω του το τζάκι. Γκαζόλαμπες, ένα παλιό λυχνάρι και στον τοίχο το αγαπημένο όργανο των χωριών στα Πιέρια, η γκάιντα!!

Ξύλινο αμπάρι με δυνατότητα επέκτασης, όλο ξυλόκαρφα, και μια αυτοσχέδια κυψέλη φτιαγμένη από ξεραμένη κοπριά, που θυμίζει μικρό βουναλάκι!

Ραπτομηχανές παλιές δίπλα σε φωτογραφίες κι ένα παλιό στέμμα γάμου της εκκλησίας από φτηνό υλικό, που κάλυπτε τη φτώχεια των τότε κατοίκων, καθώς το στόλιζαν με λουλούδια, γυρνώντας στο χωριό από μελλόνυμφο σε μελλόνυμφο, ήταν η αυλαία για την ξενάγηση.

Ο κ. Στέργιος φαίνεται ικανοποιημένος που μας έκανε κοινωνούς των μυστικών της κιβωτού του, που με τόσο κόπο, μεράκι και ευθύνη έστησε. Πόσο θα ήθελε, μας εξομολογείται, να έβαζε ο Δήμος της Βέροιας και το δικό τους μουσείο στα αξιοθέατο του τόπου, που προτείνει  στους επισκέπτες με σχετικό διαφημιστικό φυλλάδιο… Και έχει δίκιο να το λέει.

Ρωτώντας τον τι νόημα έχει γι’ αυτόν η λέξη” Παράδοση”, απαντά:

“Η παράδοση είναι η ίδια η ζωή μας. Είναι η συνέχεια. Λαός που δεν έχει σχέση με το παρελθόν του δεν μπορεί να οικοδομήσει το μέλλον του σε σταθερά θεμέλια. Η γενιά του κινητού και του ηλεκτρονικού υπολογιστή πρέπει να γνωρίζει την παράδοση, για να συνδυάσει γόνιμα το παλιό με το καινούριο…”

Όσο για μας, μετά τη χθεσινή επίσκεψη στο Μουσείο και την με πάθος ξενάγηση από τον Στέργιο Μπάτζιο, αισθανόμαστε ευγνώμονες που μας  άνοιξε τόσο αβίαστα και απλόχερα ένα  παράθυρο στο παρελθόν του τόπου μας…

Φωτογραφίες: faretra.info