Προδημοσίευση: Δανιήλ Μοσχοπολίτης “Το Τετράγλωσσον Λεξικόν” / Εισαγωγή, επιμέλεια Γιώργης Έξαρχος
Το έργο αυτό το χρωστάει η ελληνική πολιτεία στον λαό της, κι ευελπιστώ μετά την έκδοση του παρόντος, να υπάρξει και μια έκδοση της… Ακαδημίας μας (που και αυτή είναι δωρεά Μοσχοπολιτών), πλήρως σχολιασμένη από φιλολογική και γλωσσολογική άποψη. Όσο για τις «γλωσσικές» επισημάνσεις μου για τη βλάχικη, καλό θα ήταν να υπάρξουν και για τις άλλες γλώσσες. Ας πάρουν τη σκυτάλη όσοι έχουν μητρική τα «αρβανίτικα» ή τα «βουλγαρομακεδόνικα», και ιδίως οι φιλόλογοι και οι γλωσσολόγοι
ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ – ΔΑΝΙΗΛ ΜΟΣΧΟΠΟΛΙΤΗΣ – ΤΟ ΤΕΤΡΑΓΛΩΣΣΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ
Πρόκειται να κυκλοφορήσει εντός των ημερών το σημαντικό έργο του Δανιήλ Μοσχοπολίτη, γνωστού –περισσότερο– με την ονομασία ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΕΤΡΑΓΛΩΣΣΟΝ, από τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΤΑΜΟΥΛΗΣ στη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, με εισαγωγή, επιμέλεια κ.λπ. του ΓΙΩΡΓΗ ΕΞΑΡΧΟΥ. Στο σύντομο κείμενο του οπισθόφυλλου επισημαίνεται:
«Δανιήλ (Μιχάλη Αδάμη Χατζή) ο Μοσχοπολίτης: Ιερέας και λόγιος από τη Μοσχόπολη, έζησε στο β΄ μισό του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Συνέγραψε Τετράγλωσσον Λεξικόν (ρωμαίικα, βλάχικα, βουλγάρικα, αλβανιτικά), που εκδόθηκε το πρώτον στη Μοσχόπολη το 1762 (κατά Τρ. Ευαγγελίδη), ή το 1764 (κατά Λήκ), ή περί το 1770 (κατά Κοπιτάρ και πολλούς άλλους), ή το 1772 κατ’ εμάς, ή το 1794 (κατά Snegarov), και επανεκδόθηκε το 1802 στη Βενετία. Το Λεξικό της πρώτης έκδοσης ξανατυπώθηκε από τον Ληκ –με αγγλική μετάφραση– ως πεντάγλωσσο λεξικό, το 1814, στο έργο του Researches in Greece, στο Λονδίνο, και αργότερα από τον Μίκλοσιτς. Το Τετράγλωσσον Λεξικόν θεωρείται ως η δεύτερη απόπειρα εγγραμματισμού της αρμάνικης – βλάχικης γλώσσας, μετά την Πρωτοπειρία (1770) του Θεόδωρου Αναστασίου Καβαλλιώτη. Ο Δανιήλ δίδαξε στα εκπαιδευτήρια της Μοσχόπολης και εφαρμοσμένες επιστήμες –μαθηματικά και φυσική– αλλά κι επιστολογραφία, αναγκαία για τους Μοσχοπολίτες εμπόρους εκείνης της εποχής. Το Λεξικό δεν είναι το μοναδικό έργο που έγραψε, αλλά το μόνο διασωθέν!»
ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΟΝΤΑΙ ΕΔΩ ΕΚΤΕΝΗ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης (Δανιήλ Μιχάλη Αδάμη Χατζή), Αρμάνος- Bλάχος, τουτέστιν «Mοισιόδαξ» (όπως ονόμαζαν τότε τους Αρμάνους – Ελληνόβλαχους) από τη Μοσχόπολη, ήταν δάσκαλος, οικονόμος και ιεροκήρυκας. Κατά ορισμέ-νους γεννήθηκε περί το 1754 και πέθανε το 1822 ή το 1825. Όμως, ίσως να γεννήθηκε πολλά χρόνια νωρίτερα, αν θεωρήσουμε ότι η πρώτη έκδοση της Εισαγωγικής Διδασκαλίας μπορεί να έγινε πριν την Πρωτοπειρία (1770) του Καβαλλιώτη, στα έτη 1762 ή 1764! Ήταν μαθητής του Θεόδωρου Αναστασίου Καβαλλιώτη στην Ακαδημία Μοσχοπόλεως, στην οποία δίδαξε αργότερα και στην οποία ήταν διευθυντής της κατά το έτος 1802. Το μόνο έργο του που εκδόθηκε είναι η Εισαγωγική Διδασκαλία, με πλήρη τίτλο:
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ι Κ Η
Δ Ι Δ Α Σ Κ Α Λ Ι Α
Περιέχουσα Λεξικόν Τετράγλωσσον τῶν τεσσάρων
κοινῶν Διαλέκτων ἤτοι τῆς ἁπλῆς Ρωμαϊκῆς,
τῆς ἐν Μοισίᾳ Βλαχικῆς, τῆς Βουλγαρικῆς,
καί τῆς Ἀλβανιτικῆς.
Συντεθεῖσα μέν ἐν ἀρχῇ χάριν εὐμαθείας τῶν
Φιλολόγων ἀλλογλώσσων νέων παρά τοῦ
Αἰδεσιμωτάτου και Λογιωτάτου Διδασκάλου,
Οἰκονόμου και Ἱεροκήρυκος Κυρίου Δανιήλ
τοῦ ἐκ Μοσχοπόλεως.
Καλλυνθεῖσα δέ και ἐπαυξηνθεῖσα τή προσθήκη
τινῶν χρειωδῶν και περιεργείας ἀξίων
και εὐλαβῶς ἀφιερωθεῖσα τῷ Πενιερωτάτῳ και
Λογιωτάτῳ Μητροπολίτη Πελαγωνείας,
Ὑπερτίμῳ καί Ἐξάρχῳ πάσης Βουλγαρικῆς
Μακεδονίας Κυρίῳ
Κ Υ Ρ Ι Ω Ν Ε Κ Τ Α Ρ Ι Ω
Τ Ω Ε Κ Μ Ο Υ Ν Τ Α Ν Ι Ω Ν
Οὐ και τοῖς ἀναλώμασι τύποις ἐκδέδοται δι’ ὠφέλειαν
τῶν Ἐπαρχιωτῶν αὐτοῦ εὐλαβῶν Χριστιανῶν.
Ἐν ἔτει σωτηρίῳ ἀωβ΄. 1802.
Η έκδοση της Εισαγωγικής Διδασκαλίας έγινε με δαπάνη του Μητροπολίτη Πελαγονίας Νεκτάριου, και σε αυτόν αφιερώνεται κείμενο δύο σελίδων σε αρχαΐζουσα ελληνική γλώσσα που το υπογράφει ο Δανιήλ (σ. 7-8), όπως και ένα από τα τρία έμμετρα κείμενα διά χειρός Μιχαήλ Σχοινά, με τίτλο Εις τον Πανιερώτατον Άγιον Πελαγωνείας Κύριον Κύριον Νεκτάριον (σ. 3). Στη σ. 4 υπάρχει σημείωση που δηλώνει τον σκοπό της έκδοσης του λεξικού:
«Σημείωσαι, ὅτι τό παρόν τετράγλωσσον Λεξικόν συνετέθη μόνον και μόνον διά νά συνηθίσουν οἱ τῶν Μοισιοδάκων παῖδες τήν Ρωμαίϊκην γλῶσσαν, ἀφοῦ γυμνασθοῦν δί’ αὐτοῦ διακεκριμόνως τήν κάθε λέξιν. ὄθεν ἄν ἐμπεριέχηται εν αὐτῶ ἡ ἔννοια ποταπή, ἡ λέξις χαμερπής, ἄς μή ταράτεται ὁ φιλόκαλος αναγνώστης, κάθ’ ὅτι ὁ σκοπός τοῦ συγγραφέως ἦτον νά δώση μόνον εις τους ἀπειρογλώσσους νέους μίαν ἁπλήν ἰδέαν τῆς σημασίας τῶν λέξεων, και ὄχι νά κάμη διδασκαλίαν τῶν πρακτέων. Ἠμποροῦσαν δέ νά διορθωθοῦν και νά ἔμβουν εἰς ὀρθωτέραν τάξιν τά εν αὐτῶ νοήματα, ἄν εἴμεθα εἰδήμονες και τῶν ἐν αὐτῷ λοιπῶν δια-λέκτων.»
Στις σλίδες 5-6 ακολουθεί στιχούργημα με τίτλο ΣΤΙΧΟΙ ΑΠΛΟΙ ΚΑΤΑ ΑΛΦΑΒΗΤΟΝ ΑΝΕΠΙΓΡΑΦΟΙ, στο οποίο δίνει το ιδεολογικό στίγμα του Τετράγλωσσου Λεξικού, ήτοι την διάδοση της ρωμαίικης γλώσσας (νέας ελληνικής) στους λαούς της Βαλκανικής. Σχηματίζει ακροστιχίδα, από τα πρώτα γράμματα των περιττών στίχων του ελληνικού αλφάβητου.
ΕΙΣ ΤΟΝ ΠΑΝΙΕΡΩΤΑΤΟΝ ΑΓΙΟΝ ΠΕΛΑΓΩΝΕΙΑΣ
Κύριον Κύριον Νεκτάριον.
Φεγγοβολεί την κτίσιν φως το ηλιακόν,
Πλην σβένει εις την δύσιν κατά το φυσικόν.
Το ιδικόν σου όμως το Ιεραρχικόν,
Νεκτάριε αστράπτει διαφορετικόν.
Παντού το φέγγος χύνει το τελεταρχικόν.
Δεν δύνει μήτε σβένει καθώς το υλικόν.
Είν’ όλον υπέρ φύσιν, είν’ άυλος πυρσός,
Δεν πάσχει ποτέ δύσιν, μήτ’ έκλειψιν ποσώς.
Τα σκότη της αγνοίας τα πλέον θολερά,
Με τας φωτοβολίας λαμπρύνει καθαρά.
Δεχθήτε λοιπόν γένη με σέβας περισσόν,
Το φως οπού ευγαίνει απ’ τούτον τον πυρσόν.
Αυτό θα σας φωτίσει με τρόπον θαυμαστόν,
Και θα σας οδηγήσει στον λόγον τον πιστόν.
ΣΤΙΧΟΙ ΜΙΧΑΗΛ ΣΧΟΙΝΑ ΩΣ ΕΚ ΤΗΣ ΒΙΒΛΟΥ
Ήθελον να έχω γλώσσαν το τετράγλωσσον εγώ,
Για να ημπορώ καν μόνας χάριτας να ’μολογώ.
Το οποίον καθώς λέγει ένας απ’ τους παλαιούς,
Έν είναι μόνονε δείγμα κ’ εις μεγάλους,
κ’ εις μικρούς.
Διά τούτο καθώς είπον επεθύμουν να λαλώ,
Για να αποδώσω χάριν τω Δεσπότη τω καλώ.
Νεκταρίω τω Δεσπότη και ποιμένι του λαού,
Πόλεως Πελαγωνείας του θεόθεν εκλεκτού.
Αν δεν έχω τι να κάμω; σας παρακαλώ λοιπόν,
Αναγνώστε το ω άνδρες. δεηθήτε προς Θεόν,
Υπέρ του δεσπότου τούτου, οπού θέλει το καλόν,
Ως φιλογενής υπάρχων, των ομογενών υμών.
ΕΤΕΡΟΝ ΤΕΤΡΑΣΤΙΧΟΝ
Δανιήλ συνέγραψέ με, του Θεού ο Ιερεύς.
Και ο της Πελαγωνείας, τύπωσέ μ’ Αρχιερεύς.
Κ’ εις τους δύω έχω χάριν, και τους δύω ευχαριστώ,
Ο Θεός να τους δοξάζη, ως εγώ επιθυμώ.
ΣΤΙΧΟΙ ΑΠΛΟΙ ΚΑΤΑ ΑΛΦΑΒΗΤΟΝ
ΑΝΕΠΙΓΡΑΦΟΙ
Αλβανοί, Βλάχοι, Βούλγαροι, Αλλόγλωσσοι χαρήτε
Κ’ ετοιμασθήτε όλοι σας Ρωμαίοι να γενήτε,
Βαρβαρικήν αφήνοντες, γλώσσαν φωνήν και ήθη,
Οπού στους Απογόνους σας να φαίνονται
σαν μύθοι.
Γένη σας να τιμήσετε, ομού και τας Πατρίδας,
Τας Αλβανοβουλγαρικάς κάμνοντες Ελληνίδας.
Δεν είναι πλέον δύσκολον να μάθετε Ρωμαίϊκα
Και να μη βαρβαρίζετε με λέξεις πέντε δέκα.
Έχετε εις τα χέρια σας συχνά και μελετάτε,
Το νεοτύπωτον αυτό βιβλίον οπού πάτε.
Ζητήματα να εύρετε, όσα επιθυμείτε,
Την γλώσσαν την Ρωμαίϊκην καλά
να γυμνασθήτε.
Ήτον αναγκαιότατον να εκδοθή εις τύπον,
Τα γένη σας να τιμηθούν με τούτο καθώς είπον.
Θερμώς λοιπόν προσέχετε, εις την ανάγνωσίν σας,
Μη ακριβολογούμενοι για την απάντησίν σας.
Ιδέας ν’ αποκτήσετε πραγμάτων διαφόρων,
Τον νουν σας καταστήνοντες, γόνιμον καρποφόρον.
Κλέος να προξενήσετε όλοι στον εαυτόν σας,
Εν μέσω των λοιπών εθνών και των ομογενών σας.
Λαοί οι πριν αλλόγλωσσοι, αλλ’ ευσεβείς τα θεία,
Ρωμαίων ν’ αποκτήσετε γλώσσαν και ομιλίαν.
Μεγάλως ωφελούμενοι, εις το επάγγελμά σας
Κ’ εις όλα τα εμπορικά επιχειρήματά σας.
Νέοι Βουλγάρων χαίρετε, Αλβανιτών, και Βλάχων,
Διάκονοι, Πρεσβύτεροι, μεθ’ Ιερομονάχων.
Ξυπνίσατε απ’ τον βαθύν ύπνον της αμαθείας,
Ρωμαίκια γλώσσα μάθετε, Μητέρα της σοφίας.
Ο μοισιόδαξ Δανιήλ έντιμος Οικονόμος,
Την βίβλον εξεπόνησεν, ων Ιερεύς εννόμως.
Πελαγωνείας δ’ ο καλός ποιμήν και Ιεράρχης,
Τύποις αυτήν εξέδωκεν, ως θείος ποιμενάρχης.
Ρωμαίκια γλώσσα θέλωντας τους πάντας να διδάξη.
Και τα Βουλγαραλβανικά ήθη να μεταλλάξη.
Στολίζωντας τους τόπους σας, και συνιστών Σχολεία,
Και με Ρωμαίκα γράμματα γυμνάζων τα παιδία.
Τούτον λοιπόν τον ζηλωτήν καλόν Αρχιερέα,
Νεκτάριον τον Βιθυνόν μ’ ευγνωμοσύνης χρεία,
Υμείς π’ απολαμβάνετ διηνεκώς τα δώρα,
Πρέπει ναυχαριστήσετε προθύμως πάση ώρα.
Φυλάττοντες υποταγήν ει; τα προστάγματά του,
Και σέβας και ευλάβειαν εις τα εντάλματά του.
Χάριτας να γνωρίζετε εις την ποιμαντορίαν,
Που σας ηξίωσ’ ο Θεός, την όντως σεβασμίαν.
Ψυχών την σωτηρίαν σας, θεόθεν εξαιτούντες,
Και τα ευάρεστα αυτού, τω νεύματι ποιούντες.
Ωφέλειαν βιωτικήν να εύρητε μεγάλην,
Και αγαθά αιώνια εις την ζωήν την άλλην.
ΤΩ ΠΑΝΙΕΡΩΤΑΤΩ, Λογιωτατω τε,
και Σεβασμιωτάτω μοι Δεσπότη
και Μητροπολίτη Αγίω Πελαγωνείας Κυρίω Κυρίω Νεκταρίω,
την δουλικήν μεθ’ όσης αιδούς προσκύνησιν.
ΣΦΑΔΑΖΕΙΝ δ’ άρα πέφυκον, μήδ’ εφηρεμείν όλως έπεισιν, είδ’ αν είτι και γένοιτο (Σεβασμιώτατέ μοι Δέσποτα), όσοις έρως εντέτηκε, δι’ αρετής περιουσίαν, και τελειότητος υπερβολήν, ες φως αγαγείν εν τι των πονημάτων, και εν τω κοινώ τιθέναι ου μην δε, αλλά και ως ένεστιν αυτό, τοις της ποιότητος χρώμασι μάλλον, τη της ποσότητος δυνάμει, καταγλαΐζειν και φαιδρύνειν πάντα κάλων κινούσιν, ίν’ ως επεσκεμμένως (κατά τον ειπόντα ου το μέγα ευ, το δ’ ευ μέγα) το μικρόν πως μέγα τοις ευ φρονούσι γένοιτο, και το ετέρως έχον, πολλά άξιον κρίνοιτο. Εμοί γουν τουτί το φιλοπόνημα, τοις τελείοις καίτοι μηδέν ατεχνώς επαγγελλόμενον το όφελος, ως ακροαμάτων απόπειραν λαβούσι μειζόνων, αλλά γε τοις απλοίς και πρωτοπείροις, οιονεί ουδ’ άκρω δακτύλω (ο φασι) της παιδείας γευσαμένοις, ου την τυχούσαν παρε-χόμενον πρόοδον, και όσα γάλα βρέφεσι δεικνύμενον, ουδενί ετέρω προσκομίσαι τε, και αναθείναι έδοξεν, ειμή σοι τω Πανιερολογιωτάτω, και Σεβασμιωτάτω μοι Δεσπότη, ως φιλέλλην, φιλαρέτω τε, και γαληνώ λιμένι των ναυαγούντων, και μάλα εικότως. Πού γαρ αν τις έχοι ειπείν εν τοις εσχάτοις τούτοις καιροίς αναθορήσαντα των ευροούντων τοις πράγμασιν έτερον, ος παντός μεν άλλου το της αρετής πλούτον υπερηγάσατο. Το δε περί την παιδείαν αυτήν, και Εκκλησιαστικήν ευκοσμίαν φιλότιμον, ουχ ως τισίν είθισται ακροθιγώς, αλλ’ αμέσως πως και τελείως ασπασάμενος, ου τους της Πελαγωνείας γνησίους παίδας μόνον, μουσών τροφίμους άπαντας, αλλά και τους ετέρων γλωσσών όντας, των επιστημών, και άλλων τεχνών επηβόλους ουκ ες μακράν απέδειξε. Δέξαιο τοίνυν ευμενώς Πανιερώτατε Δέσποτα, και το νυν σοι προσφερόμενον. Ειδέ και της αξίας πόρρω σε αφέστηκε, μήδ’ ότι γνήσιον κύημα πέφυκε. Μη απορρίψης αυτό της ιεράς σου και φωταυγούς περιωπής δέομαι, ίνα μη πάθη δη πάντως αυτό το των Αετών παρά πάσιν αδόμονον. Είθε δε το Θείον αξιώσετε την Ελλογιμωτάτην αυτής Πανιερότητα εξ ουρίας πλέουσαν, και τα της ευδαιμονίας άκρα πατούσαν, ες λυκάβαντας ζην.
Ο υποκλινέστατος και
πιστός αυτής δούλος.
Οικονόμος και Ιεροκήρυξ Δανιήλ
Μιχάλη Αδάμη Χατζή
Ο Μοσχοπολίτης.
Στις σ. 1-36 περιλαμβάνεται το Τετράγλωσσον Λεξικόν, που είναι ένα σύνολο σύντομων φράσεων με το ελληνικό αλφάβητο σε τέσσερις κάθετες στήλες, Ρωμαίϊκα, Βλάχικα, Βουλγάρικα και Αλβανίτικα, σε κάθε σελίδα. Έτσι το κείμενο λειτουργεί ουσιαστικά ως ένα εγχειρίδιο – μέθοδος εκμάθησης αυτών των γλωσσών. Δικαιολογημένα θεωρείται ως η πρώτη μέθοδος άνευ διδασκάλου για την εκμάθηση ξένης γλώσσας.
Στις σ. 37-38 διευκρινίζονται τα υπόλοιπα μέρη του βιβλίου, όπως π.χ. στο απόσπασμα:
«Διά νά εὐκολύνω λοιπόν Φίλτατοι μοι παῖδες τόν τρόπον του νά προκόψητε εἰς τά ἐπωφελῆ μαθήματα, πρέπον ἦτον νά προσθέσω κατ’ ἀρχάς εἰς αὐτήν μου τήν παιδαγωγίαν τό ἁπλούστατον καί εἰς τάς ἰδέας σας ἀνάλογον αὐτό τετράγλωσσον, ὅπου μέ τήν χρῆσιν τῶν τετριμέννων σας ὁμιλιῶν εὐκόλως νά μάθετε τά γράμματα. και νά προχωρέσητε κατά μικρόν καί εἰς τήν Ρωμαίϊκην γλώσσαν. (…)
(…) Τώρα δέ πλέον εἶναι καιρός νά μεταβῶμεν καί εἰς μεγαλήτερα μαθήματα καί νά ἀρχίσωμεν νά σας διδάξω-μεν τά πλέον συμφέροντα εἰς τήν καλήν σας ἀνατροφήν καί παιδαγωγίαν. . . .»
Μετά το Τετράγλωσσον Λεξικόν ακολουθεί άλλη ενότητα της Εισαγωγικής Διδασκαλίας, σ. 39-53, με τίτλο «Μέρος πρώτον Διδασκαλία Χριστιανική εις την οποίαν ο Διδάσκαλος ερωτά και ο μαθητής αποκρίνεται. Διά το όνομα και σημάδι του Χριστιανού.»
Εδώ ο Δανιήλ αντιγράφει πιστά μία από τις εκδόσεις του έργου Χριστιανική Διδασκαλία, ένα σωφρονιστικό κείμενο που οπλίζει τον αναγνώστη με επιχειρήματα σχετικά με την ύπαρξη του θεού, την ορθόδοξη πίστη κλπ.
Στην επόμενη ενότητα, σ. 54-59, με τίτλο «Μέρος δεύτερον Περί στοιχειωδών αρχών της φυσικής», αναπτύσσει βασικά θέματα, όπως π.χ. «περί γης, αέρος, πυρός, ουρανού, κόσμου, σεισμού» κ.λπ., με εκλαϊκευμένο τρόπο.
Στις σ. 60-71, με τίτλο «Αρχή των επιστολικών χαρακτήρων» σειρά κειμένων είναι επιστολές, συναλλαγματική εξοφλητική, διαθήκη, προικοσύμφωνο, που «μεταχειριζόμενος ὁ μαθητής θέλει ἠμπορέση νά γράψη ἁπλῶς εἰς κάθε ὑπο-κείμενον καθώς πρέπει».
Στις σ. 72-83, με τίτλο «Μέρος τρίτον Περί των τεσσάρων ειδών της αριθμητικής», δίνονται με αναλυτικό τρόπο οι τέσσερις πράξεις της αριθμητικής (πρόσθεση, αφαίρεση, πολλαπλασιασμός, διαίρεση), η μέθοδος των τριών, των πέντε και των επτά «διά νά μάθη ὁ μαθητής νά κάμη λογαριασμόν μέ εὐκολίαν εἰς τᾶς πραγματείας του».
Στις σ. 84-92 δίνονται οι σημαντικότερες γιορτές του έτους, στοιχεία για τους μήνες, τη σελήνη, τον ήλιο, δύο ακόμα επιστολές και οι σχετικές διορθώσεις ημαρτημένων.
Το έργο του Δανιήλ αποτελεί ένα από τα πρώτα γραπτά μνημεία της βλάχικης γλώσσας με ελληνικό αλφάβητο και δίνει τη δυνατότητα –όπως και η Πρωτοπειρία του Καβαλλιώτη– να γνωρίσουμε παλιότερες μορφές της αρμάνικης-βλάχικης γλώσσας των Ελληνοβλάχων ή Μοισιοδακών (εκείνη την εποχή) και να διαπιστώσουμε τις σχέσεις της με την αρχαία και τη νέα ελληνική.
Οι ρωμαίικες λέξεις στο βλάχικο κείμενο είναι 85 σε σύνολο 884 και δίνεται μικρό δείγμα αυτών: αγρίνλλε (αγρίμια), άρχοντζλλι (άρχοντες), ασβέστε (ασβέστη), γουμάρλλη (γομάρια), ζνία (ζημία), ισουσίτλου (αρραβωνιασμένος < ισιάζω, τα σιάζω) κικασμώ (απεικασμός), κυπηρίτζου (κυπαρίσσι), λάσκκη (λάσπες), ουρσή (όρισε), ουχέληλλε (χέλια), πιδιψιάστε (παιδεύει), προσφάγιου (προσφάγιον), σπαστρίτζη (παστρικιά), τράπου (τράφος, τάφρος, ατραπός), τυννισήτου (τιμημένος), φελισέσκου (ωφελώ), φρίκα (φρίκη, φρίξ), καταλάχτου («μάνταλο πόρτας» < καταρράχτης) κ.λπ.
Από τα ελληνικά στοιχεία των Λεξικών του Καβαλλιώτη και του Δανιήλ συνάγεται ότι ο πρώτος είναι οπαδός της λόγιας νέας ελληνικής κι ότι ο δεύτερος δείχνει προτίμησή στην προφορική ελληνική (δημοτική) της εποχής.
Η Αγγελική Κωνσταντακοπούλου επιβεβαιώνει το γεγονός (το 1988), επικαλούμενη τα λόγια του Δανιήλ: «είμαι βέβαιος ότι αποκτάτε περισσοτέραν ωφέλειαν καταλαμβάνοντες εκείνο που διαβάζετε, παρά αν εδιαβάζετε πολλούς χρόνους έλληνας υψηλοτάτους (διά να μη ειπώ σκοτεινοτάτους) συγγραφείς μη καταλαμβάνοντες τα αναγιγνωσκόμενα». Εξάλλου, θεωρεί «οργισμένον» το Σχολείον «μέσα εις το οποίον εσκοτίσθη ο νους των χωρίς να ημπορέσουν να καταλάβουν τίποτα, και το χειρότερον όπου αναγκάζονται να εννοήσουν εκείνο όπου και αυτοί οι διδάσκοντες δεν έφθασαν να καταλάβουν ποτέ».
Ο Αντώνης Λιάκος είναι σαφέστερος ως προς αυτό το θέμα: «Για τον ιερέα Δανιήλ η εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας (τα “ρωμαίικα”) ήταν επαρκής προϋπόθεση για να μετατραπούν οι χριστιανικές εθνικές ομάδες της Βαλκανικής σε Έλληνες (“Ρωμαίους”, “Ρωμηούς”). Στη σκέψη του, χαρακτηριστική των μορφωμένων της εποχής, η εθνική ιδιότητα του Έλληνα δεν είχε ούτε φυλετικά ούτε εδαφικά χαρακτηριστικά, αλλά αποκλειστικά πολιτισμικά. Η έννοια του έθνους δεν είχε ακόμη “σωματοποιηθεί” και ήταν ανοικτή σε νέες εισδοχές. Μαθαίνοντας ελληνικά δεν γινόταν μόνο κανείς ένας πολιτισμένος άνθρωπος, αλλά μπορούσε να συμμετέχει στις νέες δραστηριότητες οι οποίες αργά αλλά σταθερά μεταμόρφωναν τη Βαλκανική χερσόνησο, δηλαδή στο εμπόριο, στη βιοτεχνία, στα επαγγέλματα.»
Κάποιες ακόμα παρατηρήσεις, σχετικές με το λεξιλόγιο του Δανιήλ, που ισχύουν και στο λεξιλόγιο του Καβαλλιώτη:
α) Πολλές αρμάνικες λέξεις του Λεξικού δεν χρησιμοποιούνται σήμερα από τους ομιλητές της αρμάνικης ή έχουν αντικατασταθεί από λέξεις της νεοελληνικής.
β) Πολλές αρμάνικες λέξεις του Λεξικού είναι σχεδόν ίδιες με της αλβανικής γλώσσας, και πιστοποιούν αυτό που έχει γράψει ο G. Meyer, Albanesische Studien, 1892, ότι η αλβανική περιέχει μεγάλο ποσοστό δάνειων λέξεων από την αρμάνικη – βλάχικη γλώσσα, και όχι το αντίστροφο, όπως γράφεται από πολλούς σήμερα.
γ) Πολλές αρμάνικες λέξεις του Λεξικού δεν περιέχονται στα κυκλοφορούντα Λεξικά Κουτσοβλαχικής Γλώσσας, και αναφέρομαι στα δύο πολύ γνωστά και σημαντικά λεξικά των Κ. Νικολαΐδη (1909) και Τ. Παπαχατζή (1963a, 1974b).
δ) Πολλές αρμάνικες λέξεις τις “αναγνωρίζει” κανείς σε επώνυμα νεοελλήνων, όπως λ.χ.: δόλος/δόλου/μαρδά, εκατόν/σούτa/κίνντ, ζουρλός/ζούρου/ημάρρa, κ.ά., και εν προκειμένω στα επώνυμα: Μαρδάς ή Μάρδας, Σούτας, Κιντής, Ζούρας, Πασαλάρης κ.ά.!
ε) Επισημαίνω την αρμάνικη λ. κaτζấνου: σκουτέλι (μικρή γαβάθα, τσανάκα), λέξη που δεν χρησιμοποιείται πια από τους Αρμάνους – Βλάχους και που μπορεί να βοηθήσει στη διερεύνηση της ερμηνείας του ονόματος Σαρακατσιάνος, βλαχιστί: Σâρκâτσhιάνου ή Σâρκâτζιấνου, που θα μπορούσε να προέλθει από τις αρμάνικες λέξεις: σâράκ(ου) + κaτζấνου à σâρâκâτζấνου à σâρκâτζấνου à Σaρκaτσhιάνου: φτωχοτσανάκας.
————————-
*Γιώργης Σ. Έξαρχος / Συγγραφέας – Ερευνητής / Βιογραφικό – Κάνετε κλικ
———————
Σημείωση Φαρέτρας: Όλα τα κείμενα / εργασίες του Γιώργη Έξαρχου μπορείτε να τα διαβάζετε κάνοντας κλικ στον σύνδεσμο ΕΔΩ
———————-
Ώστε, ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης είναι Μοισιόδαξ, ήτοι Βλάχος από τους της «εν Ελλάδι Βλαχίας» και όχι από τους άνωθεν του Δουνάβεως Βλάχους, όπως τον θέλουν οι νυν Ρουμάνοι, ή όπως κάποιοι Νεοέλληνες θέλουν τον Ιώσηπο Μοισιόδακα, όντας οι ίδιοι αληθινοί Γασμούλοι της νυν Γραικίας και που τον εμφανίζουν σαν εξελληνισμένο Ρουμάνο ή Βούλγαρο (!), και που λογοκρίνουν τον τίτλο του Λεξικού του Δανιήλ… κόβοντας λέξεις («πάσης Βουλγαρικής Μακεδονίας») ή παραποιούν λέξεις, αφού εκεί που ο «Μοισιόδαξ Δανιήλ έντιμος Οικονόμος» γράφει: Ρωμαίικα | Βλάχικα | Βουλγάρικα | Αλβανίτικα, αυτοί γράφουν: ελληνικά | βλάχικα | βουλγάρικα | αλβανικά!
Το Λεξικόν (Ρωμαίικα, Βλάχικα, Βουλγάρικα, Αλβανίτικα) εκδόθηκε το πρώτον το 1762 ή το 1764 ή το 1770-1772, ή κατά ορισμένους το 1794 και εκ νέου το 1802. Το έργο αποσκοπούσε «μόνον και μόνον διά να συνηθίσουν οι των Μοισιοδάκων παίδες την Ρωμαίων γλώσσαν» όπως γράφει κι όχι στον «εξελληνισμό μη ελληνόφωνων πληθυσμών των Βαλκανίων», όπως διατείνονται οι πλείστοι. Όσα αναδημοσιεύονται αναδεικνύουν το πνεύμα και τον σκοπό της συγγραφής, όπως αυτά δημοσιοποιούνται από τον ίδιο τον συγγραφέα.
Ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης ανήκει στην ίδια παράδοση με τον δάσκαλό του Θεόδωρο Καβαλλιώτη, κινήθηκε στο πνεύμα του Διαφωτισμού και συνέχισε –εάν δεν προηγήθηκε– τη λεξικογραφική προσπάθεια του δασκάλου του στο πλαίσιο της συγκριτικής γλωσσολογίας, χωρίς ωστόσο να ανήκει στη χορεία εκείνων που «εργάστηκαν προς την πλευρά της αφύπνισης της εθνικής συνείδησης των βαλκανικών λαών» κατά τον 18ο αιώνα, όπως κατ’ επανάληψιν γράφουν Ρουμάνοι και ερευνητές άλλων χωρών, και εν Ελλάδι.
Το Λεξικό του Δανιήλ επανεκδόθηκε το 1977 στη Σόφια, από τη Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών, στην «Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Σόφιας», σε κριτική έκδοση του Aleksandar Nicev. Επανεκδόθηκε και το 2002 στα Σκόπια (με λάθη στη σελιδοποίηση), από την «Unia ti cultura a Armanjlor dit Machidunii, Biblioteca Natsionala Armaneasca “Constantin Belimace”, Colectsia I. Arginteanu, No 3», ως φωτογραφική ανατύπωση της έκδοσης του 1802, με πρόλογο και επιμέλεια του Dina Cuvata.
Στην Ελλάδα, από το 1802 (έκδοση Λήκ), εκδίδεται με τον … ανά χείρας τόμο, μετά από 220 περίπου έτη, ειδικά για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό!…
Εκτός από το Λεξικό, ο Δανιήλ έγραψε και άλλα έργα αλλά δεν φαίνεται να σώζεται κάποιο από αυτά. Η Εισαγωγική Διδασκαλία δεν περιέχει μόνο το Λεξικό, αλλά –όπως ήδη αναφέραμε– και κεφάλαια σχετιζόμενα με άλλες επιστήμες όπως η αριθμητική και η φυσική, τα θρησκευτικά και η επιστολογραφία. Και ενώ για τη βλάχικη γλώσσα η Πρωτοπειρία του Καβαλλιώτη (εκδόθηκε το 1770) θεωρείται ως το πρώτο ντοκουμέντο ολοκληρωμένης βλάχικης γραφής με το ελληνικό αλφάβητο, το Λεξικό ή Εισαγωγική Διδασκαλία του Δανιήλ θεωρείται ως το πρώτο ντοκουμέντο γραφής της βουλγαρομακεδονικής ή σλαβομακεδονικής, με το ελληνικό αλφάβητο.
Ο William Martin-Leake (1777-1860), στο έργο Researches in Greece (1814) αναπαράγει αυτό το Λεξικό, της πρώτης έκδοσης του 1762 ή 1764 ή 1770-1772, διότι θεωρώ πλασματική και αβέβαιη τη χρονολογία 1794, όπως πιο κάτω θα αποδείξω. Η χρονολογία αυτή (1794) έχει προκύψει από το γεγονός ότι στην έκδοση του 1802, σε «Υποδείγματα Επιστολών» ο Δανιήλ στο κεφάλαιο «Πώς να γράφη εις Οικουμενικόν Πατριάρχην», σ. 60, έχει ημερομηνία «1794, Μαρτίου 10», και στο «Εις Μητροπολίτην», σ. 61, έχει ημερομηνία «1794, Μαρτίου 5», γεγονός που οδήγησε τους μελετητές να υποστηρίξουν ότι το Λεξικό εκδόθηκε το 1794!
Είναι, λοιπόν, ζητούμενο το πού και πότε έγινε η πρώτη έκδοση του τετράγλωσσου λεξικού, αν και οι πρώτες πληροφορίες συγκλίνουν στο ότι εκδόθηκε περί το 1772 στη Μοσχόπολη ή ενδεχομένως στη Βενετία.
Ο Βούλγαρος ιστορικός και ακαδημαϊκός Ivan Snegarov (1883 Αχρίδα – 1971 Σόφια), θεωρεί ότι η Εισαγωγική Διδασκαλία εκδόθηκε στη Βενετία το 1794, και αυτό το συμπεραίνει από το γεγονός ότι ο Δανιήλ έστειλε μια επιστολή με έναν μαθητή του, τον Δημήτριο, στον Βούλγαρο πρωτοπαπά Αχρίδος, Stefanovi (Στέφανο), τον οποίο και παρακαλεί να του μεταφράσει όσο πιο γρήγορα μπορεί –σε μια εβδομάδα– το τμήμα της βουλγάρικης γλώσσας του Λεξικού, χωρίς λάθη, ώστε να το στείλει αμέσως μετά το Πάσχα στη Βενετία για εκτύπωση.
Η επιστολή του Δανιήλ είναι ημερομηνίας 13 Απριλίου 1793, οπότε η εκτύπωση έγινε την επόμενη χρονιά, το 1794, όπως –μάλλον– θα… σημειώνεται στην πρώτη έκδοση!…
Να τι γράφει η επιστολή:
«Ιδού στέλνω με τον παρόντα Δημήτριον έν σύντομον λεξικόν διά να το μεταγλωττίσης βουλγαρικά και σε παρακαλώ να βάλης τα δεινατεία διά να τελειωθή με μίαν εβδομάδα ότι μετά το Πάσχα θέλω να το στέλλω εις Βενέτιαν διά να τυπωθή· πλην πρόσεχε καλά διά την ευωχήν των γονέων σου όπου να μη γένη κανένα λάθος. Ταύτην την χάριν την ζητώ από της λογιότητος και εγώ μένω υπόχρεος.»
Ποιος είναι ο Δημήτριος που έφερε την επιστολή του Δανιήλ στον Stefanovi, το μαθαίνουμε από άλλη επιστολή του Δανιήλ, ημερομηνίας 30 Απριλίου 1792, προς τον Stefanovi, στον οποίο γράφει τα εξής:
«Αδελφέ σακελλάριε, αν αγαπάς εμέ, τώρα οπού έφθασεν ο μαθητής μου λογιώτατος κυρ Δημήτριος του παπά Ιωάννου να γένη διδάσκαλος των παιδίων της Αχρίδος, να έχης, να τον στηρίξης εις τα πάντα και να τον έχης υπό την σκέπην των πτερύγων σου, ότι ο νεανίας είναι άξιος και σεμνός και ελπίζω να ευδοκιμήση επειδή συνέζησεν ημίν και εμιμήθη τα ήθη μας.»
Στη συνέχεια, με στοιχεία, θα αποδείξω ότι το λεξικό της έκδοσης του 1802 και αυτό της έκδοσης του Ληκ του 1814 είναι διαφορετικά, και καταδεικνύεται ότι ο Λήκ τύπωσε το Λεξικό της πρώτης έκδοσης, ενώ η έκδοση του 1802 αποτελεί διορθωμένη και επηυξημένη έκδοση της πρώτης.
Για το Λεξικό του Δανιήλ έχουν δείξει ιδιαίτερη προτίμηση οι Βούλγαροι. Το 1841 ο Βούλγαρος αρχιμανδρίτης στη Θεσσαλονίκη Χατζη-Θεοδοσίου, αφαίρεσε από το Λεξικό τη βλάχικη και την αλβανική στήλη και εισήγαγε την τουρκική, με τίτλο όμως γραμμένο με σλαβωνική γραφή, που λέει: «Βιβλίο για την εκμάθηση των τριών γλωσσών: σλαβοβουλγαρική, γραικική και τουρκική», έκδοση που στήριξαν δημόσια οι Βούλγαροι M. Drinov, I. Ivanov και M. Selisev.
Στη συνέχεια, ο V. A. Pogorelov προέβη σε καινούρια έκδοση, τo 1925, με πρώτη στήλη τη ρωμαίικη τής έκδοσης του 1802, δεύτερη στήλη τη βουλγαρική στο ιδίωμα της Αχρίδος (κατά Δανιήλ), και τρίτη στήλη πάλι τη βουλγαρική με κυριλλική γραφή της έκδοσης του 1841, και μια τέταρτη στήλη σε λογία βουλγαρική. (Βλ. Pericle N. Papahagi – Vurduna, Scriitori aromâni in secolul al XVIII [Cavalioti, Ucuta, Daniil], Inst. de arte grafice “Carol Göbl”, 1909).
*****
Παραθέτω, στη συνέχεια, τις ελάχιστες πληροφορίες των πηγών για τον Δανιήλ και την Εισαγωγική Διδασκαλία, ώστε να έχουμε ολοκληρωμένη εικόνα για τον… αποσιωπημένο ιερέα και δάσκαλο, και το σπουδαίο έργο του:
«Δανιήλ εκ Μοσχοπόλεως. Ιερεύς, Ιεροκήρυξ και Διδάσκαλος. Συνέταξε τετράγλωσσον Λεξικόν, τυπωθέν περί τας αρχάς της ενεστώσης εκατονταετηρίδος. Ίδε τον αριθμόν 338.»[1]
«(338) –Εισαγωγική Διδασκαλία περιέχουσα Λεξικόν Τετράγλωσσον των τεσσάρων κοινών διαλέκτων ήτοι της απλής Ρωμαϊκής, της εν Μοισία Βλαχικής, της Βουλγαρικής και της Αλβανιτικής, συντεθείσα μεν εν αρχή χάριν ευμαθείας των φιλολόγων αλλογλώσσων νέων παρά του Αιδεσιμωτάτου και Λογιωτάτου Διδασκάλου, Οικονόμου, και Ιεροκήρυκος Κυρίου Δανιήλ του εκ Μοσχοπόλεως, καλλυνθείσα δε και επαυξηνθείσα τη προσθήκη τινων χρειωδών και περιεργείας αξίων, και ευλαβώς αφιερωθείσα τω Πανιερωτάτω και Λογιωτάτω Μητροπολίτη Πελαγωνείας, Υπερτίμω και Εξάρχω πάσης Βουλγαρικής Μακεδονίας, Κυρίω Κυρίω Νεκταρίω τω εκ Μουντανίων, Ου και τοις αναλώμασι τύποις εκδέδοται δι’ ωφέλειαν των Επαρχιωτών αυτού ευλαβών Χριστιανών, Εν έτει σωτηρίω ,αωβ΄. Εν Βιέννη.»[2]
Οι σπουδαίοι συγγραφείς-ερευνητές Κωνσταντίνος Σάθας[3] και Ζαβίρας Γεώργιος[4] δεν κάνουν κάποια αναφορά στον Δανιήλ και στην Εισαγωγική Διδασκαλία, ενώ ο Παναγιώτης Αραβαντινός κάνει μνεία του ονόματος του Δανιήλ![5]
Ο δε πολυμαθής Τρύφων Ε. Ευαγγελίδης γράφει τα εξής:
«Τα μέγιστα εις την μεταλαμπάδευσιν της Ελληνικής παιδείας συνετέλεσεν ο Μοισιόδαξ Δανιήλ έντιμος οικονόμος. Μοσχοπολίτης ανήρ, διά του τετραγλώσσου Λεξικού αυτού: Εισαγωγική Διδασκαλία, περιέχουσα Λεξικόν τετράγλωσσον των τεσσάρω κοινών διαλέκτων ήτοι της απλής Ρωμαϊκής, της εν Μοισία Βλαχικής, της Βουλγαρικής και της Αλβανικής, Μοσχόπολις 1762 (έκδ. β’ Βενετία 1802). Εν αυτώ ο συγγραφεύς λέγει: “Αλβανοί, Βούλγαροι, ξενόγλωσσοι, χαρείτε και ετοιμαστείτε όλοι σεις Έλληνες να γίνετε. Αποβάλετε την βαρβαρική γλώσσα και τα ήθη και ύστερ’ από καιρό αυτά στη φυλή σας να μείνουν σαν παραμυθένια… Δεν είναι πια δύσκολο να μάθετε ελληνικά… έχετε πια στα χέρια σας το νέο αυτό βιβλίο, όπου πάτε, μάθετέ το σιγά σιγά”. Έπειτα, χωρίς τινά προπαγανδιστικόν σκοπόν, ο Δανιήλ συνιστά απλώς να μάθωσιν την νεοελληνικήν χάριν εμπορικών σχέσεων προς το συμφέρον αυτών. Περαιτέρω αναφέρει, ότι ο μητροπολίτης Νεκτάριος ο Πελαγονίας (1772-1803)[6] ο εκ Βιθυνίας καταγόμενος “επιθυμεί να διδάξη σ’ όλους την ελληνική γλώσσα και να μεταβάλη τα Βουλγαροαλβανικά ήθη, λαμπρύνοντας τα μέρη σας ιδρύοντας σχολεία, διδάσκει τα παιδιά με βιβλία ελληνικά”…»[7]
Έγινε το 1762, η πρώτη έκδοση του Τετράγλωσσου Λεξικού, όπως λέει ο Τρ. Ευαγγελίδης; Ή το 1764, όπως λέει ο Λήκ; Μήπως έγινε το 1772, δηλαδή δύο έτη μετά την έκδοση της Πρωτοπειρίας του Καβαλλιώτη, το 1770; Με την ανάληψη των επισκοπικών καθηκόντων από τον Νεκτάριο, το 1772, στην Πελαγονία; Αυτή τη χρονολογία (1772) πιθανολογώ ως την πιο ακριβή, της α’ έκδοσης της Εισαγωγικής Διδασκαλίας και του Τετράγλωσσου Λεξικού του Δανιήλ, μιας και αυτή αναφέρεται ήδη το 1829 από τον Κοπιτάρ, «περί το 1770», και κατόπιν και από άλλους συγγραφείς.
Η πολιτεία Μοσχόπολις ή Βοσκόπολις, τι ήταν;
«Μοσχοπόλεως [Σχολή]· συνέστη κατά τα τέλη του ΙΖ΄ αι-ώνος διά την ακμήν της πόλεως· το καταστατικόν της κοινότητος τω 1713 υπογράφουσι 63 ιερείς· αύτη και τυπογραφείον ίδρυσεν τω 1734, εξ ου ικανά και σπουδαία, δυσεύρετα νυν, εξετυπώθησαν βιβλία υπό των λογίων ανδρών. Ούτω τω 1700 εδίδασκεν εν αυτή ο Χρύσανθος (+1713 εν Άρτη) ο Ηπειρώτης, – τω 1724 ο Νικόλαος Στυγνής εξ Ιωαννίνων, γράψας επίγραμμα εις το εν Βενετία τω 1744 εκδοθέν Αντιδοτάριον Σταύρου Μουλαΐμη, τω 1734 ο Ιωάννης Χαλκεύς πρώην διδάσκαλος εν Βενετία. Ούτος ιερεύς ων και Μοσχοπολίτης εδίδασκεν εν τω Φλαγγινιανώ φροντιστηρίω. Εμαθήτευσε δε παρ’ αυτώ ο Θεοδόσιος Αναστασίου Καβαλλιώτης και είτα παρά τω Σεβαστώ Λεοντιάδι εν Καστορία τω 1774 (ΝΕ. Ζ΄ 383 εξ.) και υπηρέτησε και ως διδάσκαλος εν Μοσχοπόλει (+1786). Συν τω χρόνω προαγομένη μετωνομάσθη Ακαδημία Νέα και εδίδαξεν εν αυτή τω 1744 ο Σεβαστός Λεοντιάδης εκ Καστορίας μετά του εντοπίου υποδιδασκάλου Γρηγορίου του Αργυροκαστρίτου (ιδέ Ευλογίου Κουρίλα εν ‘Θεολογία’ 1930 σ. 124 εξ. και 253 εξ., 1934 σ. 69, 79, 320). Ούτος ήτο συγγραφεύς και τυπογράφος, το δε τυπογραφείον του ανέθηκε τη ιερά Μονή του Οσίου Ναούμ ίνα επιδοθή τω 1745 εις την διδασκαλίαν ως βοηθός του σχολάρχου Σεβαστού Λεοντιάδου. Κατά τον Hahn, Albanesische Studien, Jena 1854 Α΄ 266, εν Μοσχοπόλει είχον εγκατασταθεί Βυζαντιναί οικογένειαι. Τω 1760-1769 εδίδασκεν ο εντόπιος ιερομόναχος Κωνσταντίνος, μαθητής της Αθωνιάδος Ακαδημίας. Αλλά επ’ αυτού καταστραφείσα τω 1769 μετά του Λινοτοπίου και Νικολίτσης υπό των Αλβανών η σχολή αναφαίνεται τω 1802· προΐστατο δ’ αυτής ο εντόπιος Δανιήλ. Αλλ’ η πόλις μετά την καταστροφήν αυτής εχούσης το 1750 κατοίκους 60.000 ήδη ήτο χωρίον, οι διασπαρέντες όμως εις Κορυτσάν, Μοναστήριον, Αίγυπτον και Εσπερίαν Μοσχοπολίται ξενιτευθέντες απέβησαν πλουσιώτατοι και ανήχθησαν εις υψηλά στρώματα, εν οις ο βαθύπλουτος εν Βιέννη βαρώνος Σίμων Γεωργίου Σίνας, ο στρατηγός Κωνσταντίνος Σμολένσκης και είτις άλλος, οίτινες προικοδοτήσαν-τες τω 1840 την σχολήν έδωκαν νέαν ώθησιν. Και αύτη υπείχθη υπό την Αλβανίαν δυστυχώς ως η Κορυτσά και η Δάρδα. Πράγματι τα εκ του τυπογραφείου Μοσχοπόλεως προελθόντα βιβλία είναι σπανιώτατα και πολυτιμότατα. Ποία βιβλία ετυπώθησαν αναγράφει ο Ηλ. Δασσαρήτης και ο Ευλόγιος Κουρίλας ένθ’ ανωτέρω.»[8]
Τα περισσότερα και πιο σημαντικά στοιχεία για τη ζωή του Δανιήλ τα δίνει ο Ευλόγιος Κουρίλας:
«Ο επιδιωκόμενος υπό της Νέας Ακαδημείας αμεσώτερος σκοπός αποσαφηνίζεται εν τη εκδόσει του τετράγλωσσου Βαλκανικού Λεξικού. Η αναγραφή γλώσσης εν Λεξικοίς σημαίνει κωδικοποίησιν της γλώσσης ταύτης και αφετηρίαν της περαιτέρω καλλιεργείας και αναπτύξεως αυτής. Η γερμανική κατέστη αληθής εθνική γλώσσα από της υπό του Λουθήρου μεταφράσεως της αγίας Γραφής, και η Αλβανική έλαβεν ύπαρξιν από της μεταφράσεως του Γρηγορίου. Αλλ’ η γραμματεία αυτής έσχε σάρκα και οστέα από της Λεξικογραφίας. Η δημώδης νεοελληνική ηξιώθη προσοχής αφ’ ότου ο Meursius εδημοσίευσε το Glossarium Grecobarbarum (1610), ο Du Gange το Glossarium mediae et infimae graeci-tatis (1688), ο Somavera το Tesoro della lingua greca volgare et Italiana (1701) και ο Βυζάντιος το Λεξικόν της καθ’ ημάς διαλέκτου (1835), έκτοτε συνεγράφησαν γραμματικά και λογοτεχνικά έργα. Ούτω ό τε ημέτερος Γρηγόριος και ο Χριστοφορίδης πάνυ θα εδυσχέραινον κατά την μετάφρασιν, ει μη εβοηθούντο υπό Λεξικού. Αμφότερα λοιπόν τα Λεξικά του Καβαλλιώτου και του Δανιήλ Μοσχοπολίτου εχρησιμοποίησαν ασφαλώς. Είναι δε μοναδικόν νυν φαινόμενον η σπανιότης των βιβλίων τούτων, όπερ παρατηρείται μόνον εις τα υπαγόμενα εις το Index του Βατικανού, και του μεν Δανιήλ το Λεξικόν ο Legrand περιέγραψεν (αρ. 121) εκ της βιβλιοθήκης του Βρεττ. Μουσείου, αλλ’ εύρηται και έτερον αντίτυπον εν τη Βιβλιοθήκη της Βιέννης. Του δε Καβαλλιώτου έν μόνον αντίτυπον υπάρχει γνωστόν, όπερ εσχάτως ανεκάλυψεν ο Meyer. Ο γνωστός της Ελλάδος Άγγλος περιηγητής William Leake [Ληκ] εκέκτητο αντίτυπον άνευ χρονολογίας, όθεν το 1814 ήντλησε το εν τω Researches in Greece Λεξικόν αυτού. Εκ της υπό του Thunmann ανατυπώσεως, ήτις βρίθει σφαλμάτων και παρερμηνειών, προέρχεται παν ό,τι γνωρίζουσι οι Ρουμανολόγοι και Αλβανολόγοι μέχρι της υπό του Meyer επαναλήψεως αυτού.»[9]
«Το λεξικογραφικόν του Καβαλλιώτου έργον[10] εύρε και μιμητάς, μαθητήν αυτού. Αλλά το νέον Λεξικόν, ούτινος αναφέρεται και προηγουμένη έκδοσις εν Μοσχοπόλει, δεν ήτο πλέον απλή παράθεσις λέξεων, αλλ’, ως δεικνύει και ο τίτλος, μέθοδος προς εκμάθησιν της ελλην. γλώσσης.
Ως δευτέραν λοιπόν έκδοσιν, συνέχειαν και συμπλήρωσιν του Λεξικού του Καβαλλιώτου, θεωρούμεν την του Δανιήλ ιερομονάχου Μοσχοπολίτου γενομένην τω 1802 υπό τον τίτλον:
Εισαγωγική Διδασκαλία περιέχουσα Λεξικόν Τετράγλωσσον των τεσσάρων κοινών διαλέκτων, ήτοι της απλής Ρωμαϊκής, της εν Μοισία Βλαχικής, της Βουλγαρικής και της Αλβανιτικής, συντεθείσα μεν εν αρχή χάριν ευμαθείας των φιλολόγων αλλογλώσσων νέων παρά του Αιδεσιμωτάτου και Λογιωτάτου Διδασκάλου, Οικονόμου, και Ιεροκήρυκος Κυρίου Δανιήλ του εκ Μοσχοπόλεως, καλλυνθείσα δε και επαυξη-θείσα τη προσθήκη τινων χρειωδών και περιεργείας αξίων κτλ.[11]
Εν αρχή υπάρχουσι: Στίχοι Μιχαήλ Σχοινά εκ της βί-βλου. Στίχοι απλοί κατ’ αλφάβητον ανεπίγραφοι: Αλβανοί, Βλάχοι, Βούλγαροι αλλόγλωσσοι χαρήτε κτλ.
Έτερον τετράστιχον (ως εκ μέρους της βίβλου).
Εις τον πανιερώτατον άγιον Πελαγωνείας κ.κ. Νεκτάριον … αφιερωτική επιστολή.
Το λεξικόν καταλαμβάνει τας 36 σελίδας (όσας περίπου και το του Καβαλλιώτου, εις τας υπολοίπους περιέχονται:
σ. 37-39 Συμβουλαί προς τέκνα των Χριστιανών. σ. 40-43 “Διά να διευκολύνω λοιπόν, φίλτατοί μου παίδες, τον τρόπον του να προκόψητε εις τα επωφελή μαθήματα πρέπον ήτον να προσθέσω κατ’ αρχάς… αυτό το τετράγλωσσον, οπού με την χρήσιν των τετριμμένων σας ομιλιών ευκόλως να μάθητε τα γράμματα και να προχωρήσητε κατά μικρόν εις την Ρωμαίϊκην γλώσσαν… οι Μοισιόδακες, οι Βούλγαροι και οι Αλβανοί, διά τους οποίους μάλιστα και συνετέθη το παρόν… και έπειτα… να καταγίνουν και εις άλλα μαθήματα δεινοτέρας και υψηλοτέρας θεωρίας”. σ. 40-43 Διδασκαλία χριστιανική (κατ’ ερωταπόκρισιν). σ. 54-59 Περί των στοιχειωδών αρχών της φυσικής. σ. 60-71 Αρχή των επιστολικών χαρακτήρων. σ. 72-83 Περί των τεσσάρων ειδών της αριθμητικής. σ. 84-91 Οι εορταζόμενοι άγιοι του όλου ενιαυτού. Κατά ταύτα το βιβλίον είναι σχολική εγκυκλοπαιδεία, ο Δανιήλ φέρεται ως διδάσκαλος εν Μοσχοπόλει της Νέας Σχολής, τω 1800 συσταθείσης εν τω μεγάρω της μητροπόλεως, ο δε σκοπός του βιβλίου εκτίθεται σαφώς ως είδομεν εις τους προτασσομένους στίχους και εις την εξής σημείωσιν: “Σημείωσαι, ὅτι τό παρόν τετράγλωσσον Λεξικόν συνετέθη μόνον και μόνον διά νά συνηθίσουν οἱ τῶν Μοισιοδάκων παῖδες τήν Ρωμαίϊκην γλῶσσαν, ἀφοῦ γυμνασθοῦν δί’ αὐτοῦ διακεκριμόνως τήν κάθε λέξιν… σκοπός τοῦ συγγραφέως ἦτον νά δώση μόνον εἷς τους ἀπειρογλώσσους νέους μίαν ἁπλήν ἰδέαν τῆς σημασίας τῶν λέξεων, και ὄχι νά κάμη διασκαλίαν τῶν πρακτέων…”. Την αξιωσημείωτον διά την τροπήν των πραγμάτων εν Μοσχοπόλει ταύτην δήλωσιν ποιείται ο εκδότης (και ουχί ο συγγραφεύς), ο και τους στίχους ποιήσας, ων τινας παρελάβομεν ανωτέρω. Διά τον λόγον τούτον και δεν περιελήφθησαν εκ του Λεξικού του Καβαλλιώτου τα Κουτσοβλαχικά κείμενα. Το γεγονός τούτο, ότι ήρθη εκ μέσου η πέτρα του σκανδάλου, και οι λίαν σωβινιστικοί στίχοι, δι’ ων ο εκδότης ηθέλησε να προκαταλάβη τον αναγνώστην, προδηλούσιν ότι η κωδικοποίησις της Κουτσοβλαχικής εν τη Ακαδημεία της Μοσχοπόλεως είχε δημιουργήσει σκάνδαλον,[12] και ως φαίνεται διηρέθησαν οι τέως συναδελφωμένοι εις την θεραπείαν των ελληνίδων Μουσών κάτοικοι, όπερ και επετάχυνε την διάλυσιν της Ακαδημείας. Και οι μεν ελληνίζοντες εξηκολούθησαν εν Μοσχοπόλει μετά μεγαλητέρου φανατισμού εις την Νέαν Σχολήν, υπό σχολάρχην τον Δανιήλ, τον εξελληνισμόν των αλλογλώσσων, οι δε λοιποί εις την ξένην μεταναστεύσαντες εξεκαύθησαν πλέον υπό του ζήλου προς ανάπτυξιν της Κουτσοβλαχικής κατορθώσαντες να εισάγωσιν αυτήν εις το σχολείον και εις την εκκλησίαν.
Ο τας πρώτας ειδήσεις περί Δανιήλ Μοσχοπολίτου παρασχών ημίν είναι ο W. Leake εν Researches in Greece (London 1814). Ούτος ανετύπωσε ολόκληρον ενταύθα το κείμενον του τετραγλώσσου Λεξικού (σ. 384-402) και εν σ. 362-382 εξιστορεί τα κατά τους Κουτσοβλάχους από των Βυζ. Χρονογράφων αρυόμενος πλέον των άλλων συγγραφέων. Η μεταγραφή εγένετο διά λατ. στοιχείων λίαν συστηματικώς, αλλ’ ουχί και άνευ σφαλμάτων ως προς την μετάφρασιν. Είτα απαριθμεί τας ατελείας ως προς την εκμάθησιν της Κουτσοβλ. γλώσσης εκ του Λεξικού τούτου. Περαιτέρω, καίτοι ατελώς εγίνωσκε την Ρουμανικήν και Βουλγαρικήν, επιχειρεί να ανακαλύψη τα στοιχεία αυτών εν τω Λεξικώ, όπερ λέγει, βεβαίως ετυπώθη εν Μοσχοπόλει προ 5[13] ετών. Εξαίρει την μέθοδον ταύτην της γλωσσομαθείας, ήτις, αντί απλού γλωσσαρίου, παρέχει και δείγματα της γραμματικής και των ιδιωμάτων της γλώσσης εις τον αναγνώστην. Δεν είναι καθόλου δυσάρεστον, επιπροστίθησιν, ομού μετά της εκμαθήσεως του γλωσσαρίου να σχηματίση τις διά των γλωσσικών παραδειγμάτων και ιδέαν περί των ηθών και εθίμων, των δεισιδαιμονιών και προλήψεων των διαφόρων φυλών της Μακεδονίας ήττον εκπολιτισμένων. Την Αλβανικήν στήλην ετοποθέτησεν εν τω μέσω διά σύγκρισιν προς τας λοιπάς διαλέκτους. Αποφεύγω, λέγει, να χαρακτηρίσω την Βουλγαρικήν και Ρουμανικήν (ην θεωρεί απόγονον της Δακικής)[14] επειδή είναι ήδη γλώσσαι ανεπτυγμέναι, και της τελευταίας εδημοσιεύθη γραμματική εν Βιέννη το 1787 διά του σλαβωνικού αλφαβήτου μετερρυθμισμένου, ώστε αι λέξεις της Κουτσοβλαχικής και Βουλγαρικής δύνανται να προφέρωνται κατά το σύστημα της Αλβανικής Γλώσσης.
Το ονομαζόμενον λοιπόν “Λεξικόν τετράγλωσσον” του Δανιήλ, είναι μάλλον “Εισαγωγική διδασκαλία” των γλωσσών τούτων, ή, ως νυν λέγομεν, μεθοδος εν είδει συνδιαλέξεως προς εκμάθησιν της ελληνικής. Άρχεται δε από των έργων της δημιουργίας του κόσμου και ονομάζει τα φυσικά στοιχεία, τα φυτά, τα ζώα και περιγράφει τας ιδιότητας αυτών, είτα περί των έργων, άπερ δέον να πράττη τις καθ’ εκάστην ημέραν της εβδομάδος, και περί των έργων της πίστεως κ.ο.κ. Ενταύθα ως δείγμα της ελληνικής νομαθαίας του Δανιήλ προτάσσομεν, την προς τον φιλόμουσον εκδότην, τον Μητροπολίτην Πελαγωνείας Νεκτάριον, ωραίαν επιστολήν αυτού.[15]
Τω Πανιερωτάτω, Λογιωτάτω, και Σεβασμιωτάτω μοι Δεσπότη και Μητροπολίτη αγίω Πελαγωνείας Κυρίω Κυρίω Νεκταρίω.
Την δουλικήν μεθ’ όσης αιδούς προσκύνησιν.
Σφαδάζειν δ’ άρα πέφυκεν…………….
…………….. ες λυκάβαντας ζήν.
Ο υποκλινέστατος και πιστός αυτής δούλος:
Οικονόμος και Ιεροκήρυξ
Δανιήλ Μιχάλη Αδάμη χατζή ο Μοσχοπολίτης.
Τοιούτον περίπου του Δανιήλ το πρωτόλειον των εν Μοσχοπόλει σπουδών, ούτινος ο σκοπός καταφαίνεται, ου μόνον εν τοις προτασσομένοις στίχοις, αλλά και εις την προτασσομένην διασάφησιν. Δείγματος χάριν παραλαμβάνομεν ώδε εκ του Λεξικού την πρώτην σελίδα: …………»[16]
Στη Μακεδονία γεωγραφικά ανήκει και η Μοσχόπολη, που κακώς σήμερα την αναφέρουν ως πόλη της Βορείου Ηπείρου! Ο Σίνας εμφανίζεται σε γραπτά ως “Σίνας ο Μακεδών”, όπως κaι άλλοι διαλάμψαντες στην αλλοδαπή Αρμάνοι-Έλληνες εκ Μοσχοπόλεως καταγόμενοι, που δήλωναν ή καλούνταν Μακεδόνες, ως εκ της «Άνω Μακεδονίας».
Ο Διονύσιος Φωτεινός έχει γράψει, το 1818, μεταξύ άλλων, και τα εξής, σχετικά με τους Βλάχους (Αρμάνους) και τη Μοσχόπολη:
«[…] Εν μέρος των νυν εγκατοίκων της Ηπείρου […] τα νυν είναι λαός ποιμενικός, και το ήμισυ του χρόνου, τον χειμώνα δηλαδή και την άνοιξιν, διατρίβει εις τας πεδιάδας με τα ζώα του, το δε θέρος και το φθινόπωρον εις τα βουνά, όπου και έχει τας καθ’ αυτό κατοικίας του· εις τας κωμοπόλεις των Βλάχων τούτων ευρίσκονται και πολλοί έμποροι εξ αυτών· η οικιακή των γλώσσα είναι η Βλαχική διεφθαρμένη, ομιλούσιν όμως όλοι και την Γραικικήν· αλλ’ η λειτουργία των, και τα εκκλησιαστικά βιβλία είναι όλα εις το Ελληνικόν· εις κάποιας κώμας των έχουσι και σχολεία Ελληνικά· η πρωτεύουσα πόλις του λαού τούτου ήτον η Βοσκόπολις, πόλις πλουσία και πολυάνθρωπος· ο φθόνος την κατέστρεψε, και έκτοτε πολλοί εξ αυτών κατέφυγον εις την επικράτειαν του αυτοκράτορος της Αούστριας, όπου φιλοφρόνως υπεδέχθησαν· προ ολίγου εις την Πέσταν εισήγαγον εις την εκκλησίαν και την γλώσσαν των, πλην επροξένησε μεταξύ των άλλων Γραικών σκάνδαλον η τοιαύτη καινοτομία, εις δε την Γραικίαν ονομάζουσι τούτους Μοισιόδακας και κοινώς Μυσοβλάχους, και Κουτζοβλάχους […]».
Το όνομα ‘Μοισιόδακας’ λύνει την απορία… σύγχρονων “σοφών” Γραικών που θεωρούν… εξελληνισμένο Ρουμάνο ή Βούλγαρο τον δάσκαλο και διαφωτιστή του γένους που υπέγραφε ως Ιώσηπος Μοισιόδαξ, και ο οποίος επηρέασε βαθιά τη συνείδηση και την ιδεολογία του μαθητή του Ρήγα Βελεστινλή. Ο Μοισιόδακας είναι Ελληνόβλαχος – Αρμάνος εκ Μοσχοπόλεως κι όχι Δακορουμάνος ή Βούλγαρος! Όπως Αρμάνος – Βλάχος είναι κι ο Ρήγας Βελεστινλής. Για να γίνει τούτο αντιληπτό, πρέπει πρώτα να γίνει κατανοητό τι σήμαινε η λέξη Γραικός στα χρόνια της Επανάστασης του 1821, στη χώρα που σήμερα κατ’ ευφημισμόν ονομάζεται Ελλάς ή Ελλάδα, αφού οι αλλοδαποί την γνωρίζουν με τις ονομασίες: Greece, Grecia, Griechisch… όχι Hellas, Helladha!
Έγραψε το 1818 και το 1834, ο Διονύσιος Πύρρος:
«Όλοι οι κάτοικοι της Ευρωπαϊκής Τουρκίας σχεδόν είναι οξύνοες, πνευματώδεις, ανδρείοι, και φιλόμουσοι, ως οι αρχαίοι αυτών πρόγονοι, είναι όμως και μερικοί Ζώπυροι, οι οποίοι όχι μόνον δεν αγαπούσι την ανέγερσιν της Ελλάδος, και τον φωτισμόν του λαού, αλλ’ ακόμη πασχίζουσι παντοίω τρόπω να εμποδίσωσι, και να σβύσωσι παντελώς το καλόν της πατρίδος· δεν ηξεύρω, η φυσική των κακία και αμάθεια τους παρακινεί εις το να φθονώσι τα καλά, ή άλλα τινά συμβεβηκότα, φαίνεται όμως ότι οι τοιούτοι φιλόκακοι δεν είναι ειλικρινείς και καθαροί Έλληνες αλλά νόθοι Γραικοί, δηλαδή μίγματα πολλών και διαφόρων γενών».
Τέτοιοι Γραικύλοι – Γραικοί είναι πολλοί –χωρίς καμιά αμφιβολία– και μεταξύ των Αρμάνων – Βλάχων.
Ο W. M. Leake, στο Researches in Greece, London 1814, ως κάτοχος του Τετράγλωσσου Λεξικού, ασφαλώς της πρώτης έκδοσης ή του 1762 ή 1764, ή το πιο πιθανό του 1770 ή 1772, έκδοσης Μοσχόπολης, κι όχι κάτοχος της δεύτερης έκδοσης του 1802, γράφει ότι τυπώθηκε πριν 50 περίπου χρόνια, ήτοι περί το 1814 – 50 = 1764! Αυτό σημαίνει ότι ίσως εκδόθηκε πριν απο το τρίγλωσσο λεξικό του Καβαλλιώτη (1770), ή ελάχιστα χρόνια πιο μετά, το 1772, και σίγουρα όχι το 1794, όπως υποθέτουν οι Βούλγαροι και άλλοι ερευνητές, με βάση την ανάγνωση κάποιων σελίδων της Εισαγωγικής Διδασκαλίας, στις οποίες γίνεται αναφορά σε αυτή τη χρονολογία.
Ο Ληκ συγκεριμένα γράφει:
«Having a very slight acquaintance with the Vlakhiote and Bulgarian dialects, I must confine myself to inserting the specimens of them, which will be found in the Pentagloss Exercises, annexed to the present chapter. These examples are extracted, after altering the character, from a small book called Lexikon Tetraglosson (Λεξικόν Τετράγλωσσον), printed in the Greek character (I believe at Moskhopoli, about fifty years ago). This method of giving specimens of the languages has been preferred to a vocabulary, as it exemplifies also their grammar and idiom; and the reader will not be displcased perhaps at being furnished in the maxims and precepts of these exercises with a picture of some of the manners, superstitions, prejudices, and opinions, of these secluded and unpolished nations. The Albanian column of the original Lexicon has been preserved as a convenient means for comparing the Albanian dialect with the others. There would be the less necessity for entering into further details of the Bulgarian and Wallachian languages, if I were competent to the task, as some of the sister dialects <Illyric, Russian> of the former may be considered as cultivated languages, and the Wallachian of Dacia has already been illustrated by persons qualified for the undertaking, and a grammar constructed and printed at Vienna in 1787, in a character borrowed with some necessary altera-tions from the Illyric.
The words of the Wallachian and Bulgarian columns in the Exercises are to be pronounced according to the rules already given for the Albanian.
In order to show the numerous instances of resemblance in the Wallachian, to the Latin and Italian languages, there is annexed to all the Wallachian words, which appear to be of Italian origin the corresponding word either in Latin or in modern Italian, as it happened to be nearest in sound to the preference should be given, the root, or present tense, or nominative case has been adjoined.» (Βλ. W. M. Leake, Researches in Greece, σ. 381-382).
[«Έχοντας μια πολύ μικρή γνωριμία με τις διαλέκτους των Βλάχων [Vlakhiote] και των Βουλγάρων, πρέπει να πε-ριοριστώ στην εισαγωγή δειγμάτων τους, που βρίσκονται στις φράσεις του Πεντάγλωσσου, που επισυνάπτεται στο παρόν κεφάλαιο. Τα παραδείγματα προέρχονται, μετά από αλλαγή των χαρακτήρων, από ένα μικρό βιβλίο με τίτλο Λεξικόν Τετράγλωσσον, τυπωμένο με ελληνικούς χαρακτήρες (πιστεύω στη Μοσχόπολη, περίπου πενήντα χρόνια πριν). Τούτη η μέθοδος γράφτηκε σε γλώσσες με προτίμηση σε ένα λεξιλόγιο, που εξηγεί, επίσης, και τη γραμματική στο κάθε ιδίωμα. Ο αναγνώστης δεν θα εκπλαγεί ίσως με την προσκόμιση αξιωμάτων και παραινέσεων, που υπάρχουν σε αυτές τις φράσεις, και με την εικόνα μερικών ηθών, δεισιδαιμονιών, προκαταλήψεων και των απόψεων, που υπάρχουν σε αυτά τα απομονωμένα και άξεστα έθνη. Η αλβανική στήλη στο Λεξικό συμβάλλει ως βολικό μέσο για σύγκριση της αλβανικής διαλέκτου με τις άλλες. Υπάρχει μια μικρότερη ανάγκη για πληρέστερη ανάλυση των λεπτομερειών των γλωσσών των Βουλγάρων και των Βλάχων, αν και δεν είμαι ο αρμόδιος για ένα τέτοιο έργο, καθότι φαίνεται για κάποιες από αυτές να έχουν αδελφές διαλέκτους [Ιλλυρική, Ρωσική] και μπορεί να θεωρηθούν ότι προήλθαν από αυτές τις γλώσσες, όπως και η γλώσσα των Βλάχων από τη Δακία. Ήδη φαίνεται ότι ορισμένα πρόσωπα αρμόδια επιχείρησαν και συνέταξαν γραμματική που τυπώθηκε στη Βιέννη το 1787, και δείχνει ύπαρξη πολλών δανείων με κάποιες απαραίτητες διαφοροποιήσεις από την Ιλλυρική.
Τα λεξιλόγια της Βλάχικης και Βουλγάρικης στις στήλες πρέπει να προφέρονται σύμφωνα με τους κανόνες που έχουν ήδη δοθεί και ισχύουν για την αλβανική.
Υπάρχουν όμως πολυάριθμες ομοιότητες της γλώσσας των Βλάχων με τη λατινική και την ιταλική γλώσσα, και πιστοποιείται σε όλες τις Βλάχικές λέξεις, που φαίνεται να είναι ιταλικής προέλευσης, και κάθε λέξη προέρχεται είτε από τα λατινικά ή από τα σύγχρονα ιταλικά, όπως έτυχε να διαπιστώσω ότι είναι πλησιέστερα στον ήχο, κι αυτή η προτίμηση πρέπει να αναζητηθεί στη ρίζα, ή στον ενεστώτα ή στην ονομαστική.»][17]
Με βάση τα ανωτέρω, φρονώ ότι η α’ έκδοση του τετράγλωσσου λεξικού του Δανιήλ έγινε το 1772, στη Μοσχόπολη, όχι 50 έτη ακριβώς πριν το 1814, όπως γράφει ο Λήκ, έχοντάς την στα χέρια του, μα 42 έτη πριν το 1814, που σημαίνει ότι εκδόθηκε 2 έτη μετά την έκδοση της Πρωτοπειρίας του Καβαλλιώτη (το 1772), όταν ο Δανιήλ είχε ηλικία 18-22 ετών!
Η «αποκάλυψη» και οι συλλογισμοί του Ivan Snegarov ότι η πρώτη έκδοση της Εισαγωγικής Διδασκαλίας έγινε το 1794, στη Βενετία, ανήκουν στη σφαίρα της φαντασίας και στην «εθνικιστική» ιδεοληψία του ή –ίσως– στην έωλη σφαίρα «απόδειξης» συμβολής Βουλγάρων στη συγγραφή αυτού του Λεξικού, «άποψη» καθαρά προπαγανδιστική!
Τα επιχειρήματά του είναι λογικά, μα αμφισβητώ την εγκυρότητα και την αξιοπιστία των μαρτυριών – πηγών του.
Η «βουλγαρική γλώσσα» που καταγράφει ο Δανιήλ ως «βουλγαρομακεδονική» στο Λεξικό, είναι η γλώσσα που μιλούν σήμερα οι «Σλάβοι» κάτοικοι της πΓΔΜ, που τη «βάπτισαν» . . . . «μακεδονική»!
Φαίνεται ότι αυτή την αλήθεια την αγνοούν ή την παραβλέπουν στην Γραικία, ως και οι «Βουλγαρομακεδόνες» των Σκοπίων, αλλά κι οι αναλυτές και σχολιαστές του σχετικού «ζητήματος», και ο επιστημονικός κόσμος των δύο χωρών. Έτσι, οι πάλαι ποτέ «Μπουγκάρσκι» θέλουν να εμφανίζονται σαν «Μακεντόνσκι»! Τα βουλγάρικα του Δανιήλ, όμως, είναι η μητρική τους γλώσσα πριν 250 έτη!
Το δε όνομα της χώρας, ας την πούνε… Ματσεσλαβία! Όπως ήταν πριν το Γιουγκοσλαβία. Μακεδονίας Σλάβοι ήτοι Ματσεσλάβοι! «Βουλγαρομακεδόνες»! Δηλ. Ματσεσλάβοι της Ματσεσλαβίας! Όνομα για όλες τις χρήσεις, εντός και εκτός χώρας… ανταποκρινόμενο στην ιστορική αλήθεια.
Αυτά, λόγω της νυν επικαιρότητας!
Προκαλεί κατάπληξη το γεγονός ότι τον Δανιήλ Μοσχοπολίτη, όπως και τον Θεόδωρο Καβαλλιώτη άλλωστε, ο Περικλής Παπαχατζής και άλλοι –και γενικά οι Ρουμάνοι– τους βαπτίζουν… Ρουμάνους! Μεταφράζουν δε τη λ. Βλάχος πάντοτε σαν… Ρουμάνος! Για εποχές και χρόνους προ του 1860, που δεν υπήρχε Ρουμανία ή Ρουμάνοι!… Έτσι, η στείρα προπαγάνδα αναδεικνύει το μέγεθος του ατοπήματος και την απύθμενη ανοησία, που έχει οπαδούς και στη Γραικία.
Έτσι τον στίχο,
Αλβανοί, Βλάχοι, Βούλγαροι, aλλόγλωσσοι χαρήτε
τον μεταφράζει:[18]
Albanezi, Români, Bulgari, de altă limbă, bucuraţi–vă
Δηλ. οι Βλάχοι τής «εν Ελλάδι Βλαχίας»… είναι Ρουμάνοι! Και έτσι το προαγανδιστικό ψεύδος επεκτείνεται…
Στο έργο μου «Χρονολόγιον Ελλαδικών ή Βλάχων Τουπίκλην Αρμάνων – Απογόνων των Πελασγών» αποδεικνύω με πλήθος πηγών και στοιχείων (ιστορικών, γλωσσολογικών, αρχαιολογικών) –προ του 1860 εκδοθέντων– ότι οι Ελληνόβλαχοι – Αρμάνοι (οι πάλαι λεγόμενοι και Μοισιόδακες), είναι απομεινάρια των Πελασγών, ότι κρατούν από τους προ-Έλληνες ή πρωτο-Έλληνες, και ότι Ελληνόβλαχοι Αρμάνοι μέτοικοι στην Τρανσυλβανία, στις αρχές του 13ου αιώνα, μετέφεραν γλώσσα και ονομασία στις άνωθεν του Δουνάβεως χώρες και συνέβαλαν στη γέννηση των ανωδουναβικών Βλάχων, που σήμερα ονομάζονται Ρουμάνοι. Το είχαν κάνει αυτό πολλούς αιώνες πριν, μεταναστεύοντας σε Ιταλία και σ’ όλη την οικουμένη, δι’ ο και είναι γλωσσικοί και φυλετικοί πρόγονοι των Λατίνων και των Ρωμαίων.
Καταχωρίζω το κείμενο του τετράγλωσσου λεξικού του Δανιήλ, στη «ρωμαίικη γλώσσα», έτσι όπως το εξέδωσε ο ίδιος το 1802, και κάνω κάποιες επισημάνσεις σε σχέση με το δημοσιευθέν κείμενο από τον Λήκ, το 1814, και ο οποίος δηλώνει ότι κάνει χρήση της πρώτης έκδοσης – που έγινε πριν 50 έτη (το 1764!):
α) Το Α είναι το δημοσιευμένο κείμενο από τον Ληκ το 1814, και με μαύρα στοιχεία είναι οι λέξεις και οι φράσεις που υπάρχουν στο τετράγλωσσο λεξικό του Δανιήλ του 1802, και απουσιάζουν από το πεντάγλωσσο λεξικό του (Δανιήλ κατά) Λήκ.
β) Το Β είναι η συνέχεια του κειμένου Α του τετράγλωσσου λεξικού του Δανιήλ του 1802, και η οποία δεν είναι ίδια στον Λήκ του 1814.
γ) Το Γ είναι η συνέχεια του κειμένου Α στην έκδοση του Λήκ του 1814, και η οποία περιέχει λίγα μόνο στοιχεία από τη συνέχεια του Δανιήλ (βλ. Β), και αυτά διαφοροποιημένα (από το Β).
δ) Τούτη η διαφορά στα κείμενα των «δύο» λεξικών του Δανιήλ (χρονολογιών έκδοσης 1802 και Ληκ 1814), δεν έχει επισημανθεί από τους μελετητές της Εισαγωγικής Διδασκαλίας. Οδηγούν, όμως, στο συμπέρασμα ότι ο Ληκ δεν έκανε λάθη κατά τη μεταγραφή του λεξικού του Δανιήλ, αλλά ότι χρησιμοποίησε την πρώτη έκδοση του λεξικού του Δανιήλ, αυτή του τυπογραφείου της Μοσχόπολης, όπως ο ίδιος ξεκάθαρα γράφει, και αυτήν ακριβώς αναπαράγει.
ε) Η προηγούμενη επισήμανση δεν αποτελεί έναν αστήριχτο ισχυρισμό, αλλά πειστική απόδειξη ότι η δεύτερη έκδοση του λεξικού του Δανιήλ –αυτή του 1802– υπήρξε βελτιωμένη και επηυξημένη έκδοση από τον ίδιο τον Δανιήλ, γεγονός που το τονίζει στον τίτλο, «Καλλυνθεῖσα δέ και ἐπαυξηνθεῖσα τή προσθήκη τινῶν χρειωδῶν και περιεργείας ἀξίων».
στ) Με δεδομένο ή ξεκάθαρο ότι η πρώτη έκδοση του λεξικού του Δανιήλ, έγινε στη Μοσχόπολη πριν το 1794, σημαίνει ότι καταρρίπτεται ως φανταστική και –μάλλον– πλαστή η «ιστορία» του Βούλγαρου ακαδημαϊκού Ivan Snegarov, ότι η πρώτη έκδοση του λεξικού του Δανιήλ έγινε στη Βενετία το 1794, κι ότι για τη στήλη στη «βουλγάρικη γλώσσα» συνέβαλε ο Βούλγαρος πρωτοπαπάς της Αχρίδος Stefanovi, σύμφωνα με –αμφισβητούμενης εγκυρότητας κατ’ εμέ– επιστολή, του Απριλίου του 1793.
ζ) Έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι: «…από τα τυπογραφικά στοιχεία συνάγεται με βεβαιότητα το συμπέρασμα ότι το βιβλίο τυπώθηκε στην Πατριαρχική Τυπογραφία της Κωνσταντινούπολης και όχι στη Βενετία, όπως έχει υποστηριχθεί από πολλούς μελετητές. […] αν και κατ’ άλλους η πρώτη έκδοση έγινε το 1762 στο τυπογραφείο της Μοσχόπολης.»[19] Πρέπει να ήταν το ίδιο προωθημένης «ταξικής και προοδευτικής αντίληψης» κι οι ιθύνοντες του εκδοτικού του Πατριαρχείου, όσο και ο Δανιήλ, για να εκδώσουν ένα τέτοιο βιβλίο, στο οποίο ο ιερωμένος συγγραφέας του καταγγέλλει ανοιχτά δικαστικούς, παπάδες κι άρχοντες, γράφοντας: «οι κρηταί / και οι παπάδες / γυμνώνουν / τον κόσμον / και οι άρχοντες / με καλήν τέχνην / πίνουν το αίμα / των πτωχών». Δύσκολα μπορεί να γίνει πιστευτή μια τέτοια εκτίμηση, ότι το Τετράγλωσσο Λεξικό του Δανιήλ το έκδωσε το πατριαρχικό τυπογραφείο.
*****
Από την προσεχτική ανάγνωση και μελέτη του κειμένου προκύπτουν τα εξής:
α) Ο Δανιήλ έχει συντάξει μια «αγωγή του πολίτη» και έναν «οδηγό ηθικής και αξιοπρεπούς διαβίωσης», για τους πολίτες της ελληνικής χερσονήσου, στις «ντοπιολαλιές» και μη γραπτές έως τότε «γλώσσες» νότιων λαών της χερσονήσου, πλην της «ρωμαίικης» ή «κοινής νέας ελληνικής».
β) Η ηθική διάσταση που κυριαρχεί και πρυτανεύει επί όλων των θιγόμενων ζητημάτων, κατ’ ουσίαν εκφράζει δάνειες σκέψεις του Δανιήλ από τα Πολιτικά και τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη.
γ) Η σκέψη του είναι προωθημένη και στοχεύει στην καταγγελία και στο ξεσκέπασμα του ρόλου όλων των καταπιεστικών μηχανισμών: Δικαστικής εξουσίας, Θρησκευτικής εξουσίας, Πολιτικής εξουσίας και Οικονομικής εξουσίας. – Τα σχετικά εδάφια και χωρία είναι υπογραμμισμένα, στο κείμενο, όπως λ.χ. τούτο: «Αμή οι κρηταί / και οι πασσάδες [παπάδες] / γυμνώνουν / τον κόσμον / και οι άρχοντες / με καλήν τέχνην / πίνουν το αίμα / των πτωχών / διά ετούτο / θυμώνεται / ο θεός / και μας παιδεύει / με ασθένειαις / με πανούκλαν / με λοιμικήν / με αιφνήδιον / θάνατον.» – Έχω την εντύπωση ότι αυτές οι ιδεολογικές θέσεις του δεν έχουν προσεχθεί, και είναι αυτές που –μάλλον– έκαναν τους μηχανισμούς εξουσίας να αποσιωπήσουν τον ρόλο του στον νεοελληνικό διαφωτισμό, και να μην περιέχεται το όνομά του ή ένα «αξιοπρεπές βιογραφικό» του σε μελέτες σύγχρονων αξιόλογων μελετητών και συγγραφέων.
δ) Η υπερτονισμένη σημασία της Εισαγωγικής Διδασκαλίας στην παρουσίαση ηθών και εθίμων των λαών της Βαλκανικής, φαντάζει λιγάκι αστεία. Δηλαδή, ίδια έθιμα είχαν οι αναφερόμενοι λαοί; Για όσους γνωρίζουν τις παραδόσεις των Αρμάνων – Ελληνοβλάχων, που σε πολλά μέρη κρατιούνται έως και τώρα ζωντανές (παρ’ όλη την επίθεση που δέχονται από το αγροτουριστικό φολκλόρ), εύκολα μπορεί να συνάγουν το συμπέρασμα ότι αυτά τα ήθη και έθιμα κ.λπ., αφορούν τους Μοισιόδακες, ήτοι τους Ελληνόβλαχους – Αρμάνους, στους οποίους ανήκει ο συγγραφέας Δανιήλ.
Το έργο αυτό το χρωστάει η ελληνική πολιτεία στον λαό της, κι ευελπιστώ μετά την έκδοση του παρόντος, να υπάρξει και μια έκδοση της… Ακαδημίας μας (που και αυτή είναι δωρεά Μοσχοπολιτών), πλήρως σχολιασμένη από φιλολογική και γλωσσολογική άποψη. Όσο για τις «γλωσσικές» επισημάνσεις μου για τη βλάχικη, καλό θα ήταν να υπάρξουν και για τις άλλες γλώσσες. Ας πάρουν τη σκυτάλη όσοι έχουν μητρική τα «αρβανίτικα» ή τα «βουλγαρομακεδόνικα», και ιδίως οι φιλόλογοι και οι γλωσσολόγοι.
*****
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Ο Δανιήλ Μιχάλη Αδάμη Χατζή Μοσχοπολίτης φέρεται να γεννήθηκε στα έτη 1750-1754 και να πέθανε στα έτη 1822-1825. Εάν ισχύουν αυτές οι χρονολογίες γέννησής του, τότε δεν μπορούν να ισχύουν οι διατυπώσεις του είδους:
«Γεγονός βέβαια είναι ότι προσπάθειες λεξικογραφικής σύνταξης της βλάχικης γλώσσας είχαν γίνει ήδη από τον 18ο αιώνα από βλαχόφωνους μάλιστα λογίους. Συγκεκριμένα, ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης εξέδωσε το 1764 στη Μοσχόπολη την Εισαγωγική Διδασκαλία πριέχουσα Λεξικόν Τετράγλωσσον των τεσσάρων κοινών διαλέκτων ήτοι της απλής Ρωμαϊκής, της εν Μοισία Βλαχικής, της Βουλγαρικής και της Αλβανιτικής [ακολούθησαν εκδόσεις στη Βιέννη το 1794 και το 1802 και στο Πατριαρχικό Τυπογραφείο της Κωνσταντινούπολης το 1802], ενώ και ο Θεόδωρος Αναστασίου Καβαλλιώτης προέβη στο ίδιο εγχείρημα εκδίδοντας το 1770 στη Βενετία το Λεξικόν Ελληνικόν, απλούν και Βλαχικόν και Αλβανικόν.»
Είναι αδύνατον ένα 14χρονο ή 10χρονο αγόρι, το 1764, να ήταν οικονόμος και ιερέας και συγγραφέας αυτού του έργου. Οπότε, ή ο Δανιήλ γεννήθηκε πολύ πριν το 1750-1754 ή η Εισαγωγική Διδασκαλία εκδόθηκε αργότερα από το 1764.
Οι χρονολογίες γέννησης και θανάτου, που σχετίζονται (φέρονται) με τον Δανιήλ, δεν είναι πειστικές από τη στιγμή που δεν υπάρχουν τεκμήρια απόδειξης αυτών των χρονολογιών.
Σε ό,τι αφορά στη χρονολογία έκδοσης του Τετράγλωσσου Λεξικού, φρονώ ότι η διατύπωση του Kopitar πως έγινε «περί το 1770 στη Μοσχόπολη» είναι η πιο ακριβής,[20] διότι είναι πλησίον στη χρονολογία που δίνει ο W. M. Leake («50 έτη πριν το 1814»), και επιβεβαιώνεται το 1840 από τον Ami Bue, που γράφει «Outre un essai semblable de Theodore Kavalliotis pour les langues grecque, valaque et albanaise, Daniel a publie, en 1770, sous le litre de Lexikon tetraglosson, des exemples tires de ces trios langues et de la langue bulgare», και επιβεβαιώνεται εκ νέου το 1842 από τον Ignaz Johann Hanusch, που γράφει «… “Lexicon tetraglosson”, von Daniel, Moschopolis 1770, Benedig 1802…»[21] Βέβαια, στο «περί το 1770», ισχυροποιεί το 1772.
Η χρονολογία 1794, κατά τον Ι. Snegarov και άλλους, δεν είναι πειστική, και διαψεύδεται από τους προηγούμενους συγγραφείς Kopitar, Leake, Hanusch, Bue, κι από το κείμενο του Λεξικού που αναδημοσιεύει το 1814 ο Λήκ.
Έτσι, μπορώ λακωνικά – συμπερασματικά να ισχυριστώ:
Η α’ έκδοση της Εισαγωγικής Διδασκαλίας και του Τετράγλωσου Λεξικού του Δανιήλ Μοσχοπολίτη έγινε στη Μοσχόπολη το έτος 1772, κατά το οποίο χειροτονήθηκε Μητροπολίτης Πελαγονίας ο εκ Βιθυνίας Νεκτάριος, στον οποίο και αφιερώνεται το έργο ή το έτος 1788, εάν χειροτονήθηκε τότε –ο Νεκτάριος– Μητροπολίτης Πελαγονίας. Οπότε, τυπώθηκε πριν το 1794, έτος που ισχυρίζεται ο Ι. Snegarov.
Η α’ επανεκτύπωση της α’ έκδοσης του Λεξικού του Δανιήλ έγινε από τον William Martin – Leake (Researches in Greece, London 1814), και η β’ επανεκτύπωση από τον Fr. Miklosich (Rumunische Untersuchungen, I, 2, Wien 1881). Είχε προηγηθεί και βουλγάρικη έκδοση του βιβλίου του Δανιήλ, το 1841, από την οποία λείπουν οι στήλες με τη βλάχικη και την αλβανική γλώσσα, που αντικαταστάθηκαν με κείμενο στην τουρκική γλώσσα (!), έκδοση που έγινε στη Θεσσαλονίκη από τον αρχιμανδρίτη Χατζη-Θεοδοσίου.[22]
Το Λεξικό του Δανιήλ (του 1802) επανέκδωσε ο Περικλής Παπαχατζής το 1909, στο Βουκουρέστι, και μετέγραψε τα κείμενα –γραμμένα με ελληνικό αλφάβητο– στο λατινικό αλφάβητο, ενώ «συνέταξε» και λεξιλόγιο ετυμολόγησης των λέξεων κ.λπ., στο οποίο –θα έλεγα– υπάρχουν πολλά λάθη και αβλεψίες.
Το 1925 το Λεξικό του Δανιήλ το ανατύπωσε στη Βουλγαρία ο V. A. Pogorelov, με πρώτη στήλη στη ρωμαίικη τής έκδοσης του 1802, δεύτερη στήλη στη βουλγαρική στο ιδίωμα της Αχρίδος (κατά Δανιήλ), και στην τρίτη στήλη πάλι στη βουλγαρική με κυριλλική γραφή τής έκδοσης του 1841, και με τέταρτη στήλη στη νυν λόγια βουλγαρική.[23]
Για τις μετέπειτα εκδόσεις υπάρχουν τα σχετικά στοιχεία στην Εισαγωγή. Δίνω εδώ και κάποια νεότερα στοιχεία, του 1999, από την Ισπανία, του ελληνιστή Pedro Badenas de la Peña, ο οποίος γράφει (σ. 445):
«El lexico tetralingue de Daniel Moscopolita – Datacion: Solo se conservan unos pocos ejemplares, todos ellos datados en 1802, sin lugar de edicion, probablemente se imprimiera en Venecia. Por la informacion de la portada y del acrostico introductorio se deduce claramente que estamos ante una segunda edicion.[24] El primer occidental que se intereso por esta obra y edito parcialmente el lexico de Daniel, William Martin Leake, estima que la primera edition debio imprimirsehacia 1764.[25] I. Snegarov…»
Το θέμα Βλάχοι προσφέρεται για ποικίλες χρήσεις –και έχουν κτιστεί πολιτικές και ακαδημαϊκές καριέρες με αυτό, στην Ελλάδα κι αλλού– και αντιμετωπίζεται πολλάκις προπαγανδιστικά και αντιεπιστημονικά. Έτσι λ.χ. συναντά κανείς το ποιητικό κείμενο του Δανιήλ, με την ακροστιχίδα, Α – Ω, με διατύπωση στην αγγλική γλώσσα:
«Albanians, Wallachians, Bulgarians, speakers
of tongues, rezoice,
And ready yourselves all to become Greeks,
Abandoning your barbaric tongue, speech and customs,
So that your descendants they may appear as myths.
Honour your nations, together with your motherlands,
Making the Albanian and Bulgarian motherlands Greek
It is no longer difficult to learn Greek […]»
(Jouko Lindstedt, p. 111-112)
Πώς προέκυψε αυτό το Wallachians; Στο ίδιο κείμενο οι ΒΛΑΧΟΙ (Ελληνόβλαχοι), στα αγγλικά γράφονται VLACHS (Βλάχοι), μα στη μετάφραση του στιχουργήματος –βλέπετε– αναφέρονται WALLACHIANS (Aromanians)! Δηλαδή, αναφέρονται σαν ανωδουναβίτες Βλάχοι! Έτσι στρεβλώνεται η αλήθεια και οι προπαγάνδες… καλά κρατούν.
Καταθέτω μιας ακόμα πηγής τη θέση: «… les textes publiés en quatre langues, par Daniel de Moschopolis, vers 1770, et réim-primés en 1802, puis reproduits par Leake (1814) et avec un glossaire complet, par Miklosich (1882)…» (Picot Émile, Die Sprache der Olympo-Walachen nebst einer Einleitung über Land und Leute. Von Dr. Gustav Weigand, 1888, Die Sprache der Olympo-Walachen nebst einer Einleitung über Land und Leute. Von Dr. Gustav Weigand, 1888, Picot Emile, περ. Romania, Année 1889, τχ. 69 σ. 168-171).
Σε επιστημονικά συνέδρια στην Ελλάδα, με εισηγητές «ακαδημαϊκούς δασκάλους», διαβάζεις (στα Πρακτικά των συνεδρίων τους) ότι κάποιοι ισχυρίζονται ότι ο Δανιήλ με το έργο του «απευθύνονταν στους “μησιόδακες” [sic] Βούλγαρους και στους Αλβανίτες με σκοπό αφού “γυμνασθούν τα Ρωμαίικα εις το βιβλιάριον αυτό, και έπειτα όταν έχουν τον τρόπον, να καταγίνουν και εις άλλα μαθήματα δεινότερα και υψηλοτέρας θεωρίας”». Αναρωτιέμαι (και δεν κατονομάζω τους συγγραφείς): –Μα πόση ανοησία κυκλοφορεί ντυμένη την ακαδημαϊκή τήβεννο;… Έτσι κατανοούν τον Δανιήλ;…
Κλείνοντας, επαναλαμβάνω εκπεφρασμένη διαπίστωση –για τα έργα των Δανιήλ και Καβαλλιώτη– ότι είναι «τα πιο όμορφα δώρα για τον πολιτισμό του κόσμου και για τους λα-ούς των Βαλκανίων, απότοκο της πνευματικής κίνησης της Μοσχόπολης».
*****
[ΑΝΑΓΚΑΙΟ ΥΣΤΕΡΟΓΡΑΦΟ, ΑΡΧΕΣ ΓΕΝΑΡΗ 2022: 1) Το υπό έκδοση αυτό έργο είναι όπως δόθηκε στον εκδότη το 2018, χωρίς καμιά αλλαγή ή προσθήκη από τότε. 2) Μια γρήγορη αναζήτηση στο διαδίκτυο, σε αναρτημένες παλαιές εκόσεις μεγάλων βιβλιοθηκών της αλλοδαπής, οδήγηση στην επισήμανση και άλλων εκδόσεων, που αναφέρονται στον Δανιήλ, ή αναφέρουν ως α’ έκδοση του Λεξικού το 1770 και ως β’ έκδοση το 1802. Τις καταθέτω για όποιον ήθελε να ασχοληθεί πιο εμπεριστατωμένα: -Franz SARTORI, Historisch-ethnographische Übersicht der wissenschaftlichen Cultur … Wien 1830, p. 76. – Literatur der Grammatiken, Lexika und Wortersammlungen Aller Sprachen der Erde von Johann Severin Vater. Zweite, Vollig Umgearbeitete Ausgabe von B. Julg. Berlin, 1847. In der Nicolaischen Buchhandlung, p. 434 & 454 (Lexikon. Daniel, Λεξικόν τετράγλωσσον. Moschopolis c. 1770. – Venedig 1802. – Wieder abgeder, in Leake, W. M., Researches in Greece. 4. London 1814, p. 383-402). – Geschichte der Slawischen Sprache und Literatur nach Allen Munfarten von Paul Joseph Scaffarik, Doctor der Philos. Profe. am Gymnasium der Gr. N. Un. Gemeinde in Neusatz, der Philol. Ges. In Jena Mitglied, Ofen Mit Kon. Ung. Universitats Schriften 1826 p. 225. – Franz Seraph Metelko Lehrgebäude der slowenischen Sprache im Königreiche Illyrien und in den … Laibach, 1825, p. X. – Jahrbücher der Literatur, Τόμος 17, Januar., Februar., Marz. 1822, p. 70-71. 3) Οι αναφορές σε «σήριαλ» των Χριστουγεννιάτικων γιορτών του 2021 στην Κρατική Τηλεόραση σε «ΒΛΑΧΑΡΕΣ», καθώς και οι δήθεν χιουμοριστικοί νεολογισμοί «βλαχομπαρόκ», «βλαχοδήμαρχος», «αποβλαχοποίηση», και άλλα συναφή από «συντηρητικούς» ή «προοδευτικούς» ανόητους, και διάφορους «δήθεν» και τιποτόφρονες, οι οποίοι φαίνεται να πολλαπλασιάζονται τελευταία, απλά συστήνω να διαβάσουν (πιο πάνω) τα όσα έγραψε ο σοφός δάσκαλος του Γένους Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός προ του 1821, και να αναρωτηθούν ποιανού Γασμούλου απόγονοι είναι. Μόνον αυτό. — ΚΑΛΗ ΧΡΟΝΙΑ –2022– ΣΕ ΟΛΟΥΣ.]
[1] Βρεττός Ανδρέας, Νεοελληνική φιλολογία, ήτοι Κατάλογος των από πτώσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι εγκαθιδρύσεως εν Ελλάδι Βασιλείας, τυπωθέντων βιβλίων παρ’ Ελλήνων εις την ομιλουμένην, ή εις την αρχαίαν Ελληνικήν γλώσσαν, με βιβλιογραφικάς και κριτικάς σημει-ώσεις περί των αξίων λόγου συγγραμμάτων, συντεθείς υπό Ανδρέου Πα-παδοπούλου Βρεττού, Μέρος Β΄, Τύποις Φ. Καραμπίνη και Κ. Βάφα, εν Αθήναις 1857, σ. 259.
[2] Ό.π., σ. 122-123.
[3] Νεοελληνική Φιλολογία. Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψά-ντων Ελλήνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέ-χρι της Ελληνικής Εθνεγερσίας [1453-1821], Σύγγραμμα Κωνσταντίνου Ν. Σάθα, βραβευθέν εν τω φιλολογικώ διαγωνισμώ του 1867, εκ της Τυπο-γραφίας των τέκνων Ανδρέου Κορομηλά, εν Αθήναις 1868.
[4] Γεωργίου Ιωάννου Ζαβίρα, Ανέκδοτα Συγγράμματα. Νέα Ελλάς ή Ελ-ληνικόν Θέατρον, εκδοθέν υπό Γεωργίου Π. Κρέμου, Τύποις Εφημερίδος των Συζητήσεων, Αθήνησι 1872.
[5] Βιογραφική συλλογή λογίων της τουρκοκρατίας, εισαγωγή και επιμέ-λεια Κ. Θ. Δημαράς, εκδ. Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών [ΕΗΜ], Ιωάν-νινα 1960, σ. 75 κ.ε. Η Μοσχόπολη «Μετά τινα έτη της ερημώσεώς της [1769 και 1788], η αξιοδάκρυτος αύτη πόλις συνοικισθείσα από τινών προτέρων ενοίκων της, αναβαινόντων εις οικογενείας 350 εκτήσατο κα-τά το 1840 ελληνικόν τι εκπαιδευτήριον ενιδρυθέν και συντηρούμενον τη γενναία συνδρομή των Μοσχοπολιτών βαρώνου Γεωργ. Σίνα και Μιχ. Κιοπέκα, οίτινες και βιβλιοθήκην αξιόλογον απέστειλαν εσχάτως αυτόσε· εν τη σχολή δε αύτη εδίδασκε κατά το 1802 ο ιερομόναχος Δανι-ήλ Μοσχοπολίτης.» (Παναγιώτης Αραβαντινός, Ιστορία της ελληνικής παιδείας παρ’ Έλλησιν, επιμέλεια Ε. Ι. Νικολαΐδου, ΕΗΜ, Ιωάννινα 1986, σ. 138).
[6] Ο Τρ. Ε. Ευαγγελίδης γράφει ότι ο Νεκτάριος έγινε μητροπολίτης Πε-λαγονίας το 1772, ο Αθανάσιος Κομνηνός Υψηλάντης (1711 – μετά το 1789), Τα μετά την Άλωσιν, 1453-1789, ΚΠολις 1870, σ. 682) γράφει: «Ετει σωτηρίω 1788. – Θανόντος του Πελαγωνείας έγινεν ο Νεκτάριος άνθρω-πος του αποθανόντος Αδριανουπόλεως Νικηφόρου του Σμυρναίου…» Ο Νεκτάριος πέθανε το 1803. Η απόσταση των ετών 1788 – 1772 είναι 16-17 έτη, που σημαίνει ότι αν ο Δανιήλ αφιέρωσε στον Νεκτάριο την Εισα-γωγική Διδασκαλία, για την ανάληψη μητροπολιτικών καθηκόντων, θα το έπραξε ή το 1772 ή το 1788, που θα μπορούσε –επίσης– να είναι μια χρονολογία της α’ έκδοσης του Τετράγλωσσου Λεξικού.
[7] Τρύφων Ε. Ευαγγελίδης, Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας – Ελληνικά σχο-λεία από της Αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου, Αθήνα 1936, τ. Β’, σ. 341-342.
[8] Τρύφων Ε. Ευαγγελίδης, Η παιδεία επί τουρκοκρατίας (Ελληνικά Σχο-λεία από της Αλώσεως μέχρι Καποδιστρίου), Ετυπώθη αναλώμασι του συγγραφέως, εν Αθήναις 1936, επανέκδοση Βιβλιοπωλείο Διονυσίου Νότη Καραβία, Αθήνα MCMXCII, τ. Α΄, σ. 133-135.
[9] Κουρίλας Ευλόγιος: Νέα Ακαδήμεια Μοσχοπόλεως, ο ιδιάζων αυτής χα-ρακτήρ και οι ευρύτεροι σκοποί. – Η καταγωγή των Κουτσοβλάχων και η εγγραμμάτισις της γλώσσης αυτών. (Απόσπασμα εκ της Ιστορίας της Μο-σχοπόλεως). Διατριβή επί διδακτορία υποβληθείσα εις την φιλοσοφικήν Σχολήν του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημ. Αθηνών υπό Ευλο-γίου Κουρίλα Λαυριώτου, τύποις Κων. Δ. Ρόκου, εν Αθήναις 1835, σ. 102-103.
[10] Το έργο του Θ. Α. Καβαλλιώτη εκδόθηκε πρόσφατα. Βλέπε: Γιώργης Έξαρχος (προλεγόμενα, εισαγωγή, επιλεγόμενα), Πρωτοπειρία Θεοδώρου Αναστασίου Καβαλλιώτου, Τρίγλωσσο Λεξικό, Ρωμαίικα, Βλάχικα, Αλβα-νίτικα, Βενετία 1770, Δίαυλος, Αθήνα 2016.
[11] «Εξεδόθη δαπάναις του εκ Μουντανίων της Προποντίδος μητροπο-λίτου Πελαγωνείας Νεκταρίου “δι’ ωφέλειαν των επαρχιωτών αυτού ευλαβών χριστιανών”. Το ότι οι Μοσχοπολίται, εις άκρον φιλόμουσοι και γενναιόδωροι, δεν συνεπικούρησαν τη εκδόσει ταύτη ενισχύει τας περί διασπάσεως υπονοίας, εφ’ όσον μάλιστα το σύγγραμμα προωρίζε-το διά τους ξενοφώνους, αυτούς δηλ. τούτους. Όπως το του Καβαλλιώ-του Λεξικόν εξεδόθη το δεύτερον υπό του Meyer, ούτω και το του Δανιήλ υπό του A. V. Poporelof αναλώμασι της εν Σόφια Μακεδονικής Εταιρείας Makedonskija Naucen Instituta (Τμήμα Επιστημονικόν Make-donski Preglet I. 1925) υπό τον τίτλον: Das Tetraglosson des Monches Daniel aus Moskopolis. Δυστυχώς ούτε εν Αθήναις ούτε εν Θεσσαλονίκη ηδυνήθην να εύρω το Περιοδικόν τούτο, τόσω χρήσιμον διά τας Βαλκα-νικάς σπουδάς.
[12] Τούτο αναφέρει ο Ρουμάνος Bulintineanu εν τω μνημ. Έργω (πρβλ. και Αραβαντινόν εν Πανδώρα τόμ. Κ’, 1870 σ. 32 σημ.).
[13] Ο Ληκ γράφει «προ 50 ετών», όχι «προ 5 ετών», που αναφέρει εδώ ο Ευλόγιος Κουρίλας, όπως μπορεί να διαπιστώσει ο αναγνώστης από το αυθεντικό αγγλικό κείμενο του γνωστού άγγλου περιηγητή.
[14] Να πούμε εδώ ότι ο Ε. Κουρίλας χρησιμοποιεί τον όρο «Ρουμανική γλώσσα», αντί «Βλαχική της Δακίας», όπως γράφει ο Ληκ! Είναι γνω-στό ότι ο όρος Ρουμανία (και τα σχετικά επίθετα: ρουμανικός, ρουμα-νική) προέκυψαν μετά την ένωση των πριγκιπάτων και την ίδρυση της Ρουμανίας το 1860! Άρα, είναι… «φάλτσα» η χρήση αυτού του όρου για… το 1814! Πρόκειται, ασφαλώς, για ουσιώδες λάθος, που έως και σήμερα επαναλαμβάνεται από πάμπολλους συγγραφείς…
[15] Βλ. περί του Δανιήλ εκτενέστερον την μονογραφίαν του T. Capidan, Daniil Moscopoleanul (Cluj 1931). Το Λεξικόν ολόκληρον ανεδημοσιεύθη και υπό του Per. Papahagi εν Scriitori Aromani, σ. 107-186, μετ’ αποδό-σεως διά χαρακτήρων των οικείων γλωσσών, και μετά πλουσιωτάτου ερμην. Λεξιλογίου, σ. 187-314.
[16] Βλ. Ε. Κουρίλας, ό.π., σ. 113-118.
[17] Ο Ami Boué, La Turquie d’Europe ou observations sur la géographie, la géologie,… Τome Premier, Paris, 1840, σ. 57, γράφει: «Daniel a publie, en 1770, sous le titre de Lexikon tetraglosson, des exemles tires de ses trios langues et de la langue bulgare.» – Το ίδιο γράφει και ο Ignác Jan Hanuš, Die Wissen-schaft des slawischen Mythus im Weitesten, den Altpreushisch-Lithauis-chen-Mythus, 1842, σ. 62: «Lexicon tetraglosson, von Daniel Moschopolitis, 1770, Benedig, 1802.» – «1688. Daniel of Moscow. Lexikon tetraglosson. In Romaic, Rumanian, Bulgarian and Albanian; with the addition of Christian Instructions and General Educator in Romaic (Modern Greek). No town, 1802, 4to (In Greek Character,)» (Attempt at a Catalogue of the Library of the late Prince Louis-Lucien Bonaparte, by Victor Cillins. Henry Sotheran et Co., 1894, p. 87).
[18] Papahagi Pericle, Scriitori aromanii in secolul al XVIII (Cavalioti, Ucuta, Daniil) de Per. Papahagi, Inst. de Arte Grafice “Carol Gobl”, Bucuresti 1909, σ. 112.
[19] Βλ. Νίκος Δημ. Σιώκης, Η βλάχικη γλώσσα…, σημ. 2.
[20] «Das dem Thunmann unbekannte, aber nach Leake auch um 1770 in Moschopolis selbst, also in der Hauptstadt dieser Walachen, zuerst ers-chienene, dann 1802 in Venedig wyeder aufgelegte λεξικόν τετρά–γλωσσον des Priesters Daniel von Moschopolis. . . Alles mit griechischen Buchstaben. Auch dieses kleine Werk hat Leake in seine Researches in seine lateinische Orthographie umgeschrieben.» (Jahrbucher der Literatur, Wien 1829, vol. 46, σ. 65). Βλ. και Johann Severin Vater, Litteratur den Gram-matiken, Lexika end Wortersammlungen Aller Sprachen der Erde von Johann Sev-erin Vater, Zweite, Vollig Umgearbeitete Ausgabe von B. Julg, Berlin, 1847, σ. 59 & 434, για το «Daniels Tetraglosson» και την έκδοσή του το 1770.
[21] Το 1842 ο Ignaz Johann Hanusch το αναφέρει «”Lexicon tetraglosson”, von Daniel, Moschopolis 1770, Benedig 1802» (Die Wißenschaft des slavischen Mythus im weitersten den altpreußisch… von Dr. Ignaz Johann Hanusch… Wien 1842, p. 62). Το 1846 ο Johann Georg Krünitz επαναλαμ-βάνει ότι «und Daniel hat 1770 ein Lexikon tetraglosson herausgegeben» (Ökonomisch-technolo-gische Encyklopädie, oder allgeme-ines System der Staats…, Berlin 1846, σ. 512). Το 1887 ο Aug. Friedr. Pott, μας υπενθυμίζει: «KOPITAR a. a. O. S. 65 erwahnt das auch um 1770 in MOSCHOPOLIS selbst, also der Hauptstadt der makedoninischen Walachen, erschienene und 1802 wiede in VENEDIG aufgelegte ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΕΤΡΑΓΛΩΣΣΟΝ des Priesters DANIEL: Neugriechisch, Albanesisch, Walachisch und Bulgarisch. Alles mit griechischen Buchstaben. Eigentlich eine Art kleiner COMENIUS, um die “Barbaren” Griechisch zu lehren!» (Zur Litteratur der Sprachen-kunde Europas, von Aug. Friedr. Pott, Leipzig 1887, σ. 29).
[22] Σε Βιβλιογραφικό Κατάλογο, έτους 1894, αναφέρεται το Λεξικό του Δανιήλ ως εξής: «1688 DANIEL OF MOSCOW. Lexicon tetraglosson. In Romaic, Rumanian, Bulgarian and Albanian; with the addition of Christian Instructions and General Educator in Romaic (Modern Greek). No town, 1802.4to. (In Greek character).» (Attempt at a Catalogue of the Library of the Late Prince Louis-Lucien Bonaparte, by Victor Collins, Henry Sotheran & Co, 1804, σ. 87).
[23] Σε «σλαβολογική» έκδοση του 1967, αναφέρεται ότι: «On of our first documents, published in 1764, is the “Lexicon tetraglosson” or Hadzi-Daniil of Moskopolje (Moskopoli, Voskopoja), a glossary and phrase-book in Greek, Alba-nian, Macedo-Rumanian and Macedonian, all four languages being transcribed in Greek characters. Vuk published some folksongs from Polog in Macedonia (he called them Bulgarian folksongs, as Hadzi-Daniil called the Slavic dialect he transcribed Bulgarian). We have other glossaries and specimens of folk-literature from this period, as wall as a number of liturgical books transcribed in varicus churches in the local dialect using Greek characters. During most of the mineteenth century it was customary to refer to the Macedonians as Bulgarians and many Macedonians wrote in Bulgarian publications and participated in Bulgarian public life (others regarded themselves as Greeks and became thoroughly Hellenized) …» (The Academic Disciplines, University of Pittsburgh, The Slavic Languages – Their External History by Charles E, Bidwell – Professor of Slavic Lan-guages University of Pittsburgh. 1967, σ. 25).
[24] Se habla expresamente de το νεότυπον αυτό βιβλίον y de que la Didascalia «ha sido ampliada» (επαυξηνθείσαν).
[25] «(…printed) I believe at Moschopolis, a bouy fifty years ago», W. M. Leake, Resurches in Grece, Lndres 1814, p. 381.
