“Οι επεισοδιακές συναυλίες του Μίκη Θεοδωράκη στη Νάουσα” (5η Οκτωβρίου 1961) / γράφει ο Στέργιος Αποστόλου
ΟΙ ΕΠΕΙΣΟΔΙΑΚΕΣ ΣΥΝΑΥΛΙΕΣ ΤΟΥ ΜΙΚΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ ΣΤΗ ΝΑΟΥΣΑ (5η ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1961)
Η προσχεδιασμένη δολοφονική επίθεση χαφιέδων και ασφαλιτών κατά του ιδίου και του συγκροτήματός του με συνεχείς διακοπές ρεύματος και άγριο λιθοβολισμό
Η μετεμφυλιακή περίοδος στη Νάουσα και όσα συνέβησαν κατά τη διάρκειά της, επειδή δεν έχει μελετηθεί επαρκώς μέχρι σήμερα, πρέπει να τύχει της δέουσας προσοχής από μέρους των ιστορικών ερευνητών, τοπικών και μη, δεδομένου ότι, κατά την περίοδο αυτή, το κρατούν πολιτικό καθεστώς στη χώρα μας, το οποίο τυπικά εμφανίζονταν ως κοινοβουλευτική δημοκρατία, στην ουσία, ήταν μια στυγνή δικτατορία, η οποία, έντεχνα, είχε περιβληθεί τον κοινοβουλευτικό μανδύα.
Θεωρώ ότι η προσπάθεια που κατέβαλα στο πρόσφατο παρελθόν, αφ’ ενός μεν να καταγράψω και επισημάνω την ιδιαίτερη συμβολή της Νάουσας στην Εθνική Αντίσταση 1941-1944 και αφ’ ετέρου να πράξω το αυτό για όλα τα γεγονότα τα οποία συνέβησαν σ’ αυτήν κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου 1945-1949, με τη συγγραφή και έκδοση αντίστοιχων έργων μου, δεν τερματίζει, βεβαίως, την ιστορική συνέχεια αυτής της πόλης. Απαιτούνται περαιτέρω προσπάθειες και για τη συγγραφή της ιστορίας της η οποία αφορά στην πρώτη μετεμφυλιακή περίοδο, είτε με μεμονωμένα άρθρα είτε με μονογραφίες. Η περίοδος αυτή η οποία περιλαμβάνει το χρονικό διάστημα 1950-1974, δηλαδή, από τη λήξη του Εμφυλίου Πολέμου μέχρι την πτώση της δικτατορίας των Συνταγματαρχών, εμφανίζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον.
Κατά την περίοδο αυτή, μεγάλη μερίδα του Ελληνικού λαού και φυσικά και αυτού της Νάουσας, δεν έπαψε να υφίσταται, όπως και στον Εμφύλιο πόλεμο, άγριες διώξεις, φυλακίσεις, βασανισμούς, εξορίες, παραπομπές σε στρατοδικεία, ακόμα και θανατικές εκτελέσεις. Με το άρθρο μου αυτό θα επιχειρήσω να φωτίσω διάφορες πλευρές των δύο επεισοδιακών συναυλιών του Μίκη Θεοδωράκη στη Νάουσα την 5η Οκτωβρίου 1961, όχι μόνο μέσα από γραπτά στοιχεία, αλλά και από προσωπικές αναμνήσεις, δεδομένου ότι παρευρέθηκα σ’ αυτές και έζησα εκ του σύνεγγυς όλα όσα συνέβησαν κατά τη διάρκειά τους. Αναφερόμενος σ’ αυτές, παραθέτω την κατωτέρω είδηση, όπως αυτή δημοσιεύτηκε την 1η Οκτωβρίου 1961 στον τύπο της Νάουσας, χωρίς καμιά διόρθωση δική μου στο κείμενό της:
ΒΡΑΔΥΑ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΜΑΣ
Μπιθικώτσης, Παΐζη, Σαμπάχ
Οι φίλοι του λαϊκού τραγουδιού και ειδικώτερα οι θαυμασταί του Μίκη Θεοδωράκη και του ερμηνευτού των τραγουδιών του Γρηγόρη Μπιθικώτση θα έχουν την ευκαιρίαν να παρακολουθήσουν την Πέμπτην (Σημ. δική μου: 5/10/1961) εις την Αγγέλικα μία ειδική «μουσικοκαλλιτε-χνική βραδυά» με έργα του συνθέτου της μόδας. Στην εκδήλωση αυτή θα συμμετέχουν και η πρωταγωνίστρια του θεάτρου Αλέκα Παΐζη μαζί με την Σούλη Σαμπάχ καθώς και μουσικό συγκρότημα με βάση τα μπουζούκια. Θα εκτελεσθούν αποκλειστικά έργα του Μίκη Θεοδωράκη: Επιτάφιος, Πολιτεία, Αρχιπέλαγος, και Λιποτάκτης, επάνω σε στίχους Ρίτσου, Χριστοδούλου, Γκάτσου και Λειβαδίτη. Δύο παραστάσεις: Απογευματινή, ώρα 7 μ.μ. με τιμές εισιτηρίου 15-10 και βραδυνή, ώρα 10, με εισιτήρια 20 και 10 δρχ.
(Εφημ. ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΗΣ, 1η Οκτωβρίου 1961, αριθ. φύλ. 495, σελ. 4).
Το κινηματοθέατρο «ΑΓΓΕΛΙΚΑ», ιδιοκτησίας Αφών Κελεμουρίδη, ένα μάλλον άκομψο και με τεράστιους όγκους μπετόν κτίριο, βρίσκονταν επί της πλατείας Τρούμαν (νυν Καρατάσου), στην ίδια θέση που είναι σήμερα η οικοδομή Αφών Κεσίδη. Διέθετε αίθουσες χειμερινού και θερινού κινηματογράφου οι οποίες χρησιμοποιούνταν και για άλλες εκδηλώσεις. Ο θερινός κινηματογράφος βρίσκονταν στην ταράτσα του κτιρίου και η πρόσβαση σ’ αυτόν γίνονταν μέσα από μια στενή ελικοειδή κλίμακα. Το βόρειο τμήμα της ταράτσας γειτνίαζε με τους επάνω ορόφους των οικοδομών που βρίσκονταν επί της οδού Θεοφίλου. Οι ένοικοι αυτών των οικοδομών είχαν ελεύθερη οπτική προσπέλαση προς την ταράτσα της «ΑΓΓΕΛΙΚΑ» και παρακολουθού-σαν τα προβαλλόμενα έργα άνετα και ανέξοδα από τα παράθυρά τους.
Αυτό συνέβη και κατά την έναρξη των δύο συναυλιών του Μίκη Θεοδωράκη που δόθηκαν στην ταράτσα, κάτω από αισθητό ψύχος, παρά το γεγονός ότι, εκ των προτέρων, είχε συμφωνηθεί η χρήση της χειμερινής αίθουσας. Αιτία ήταν η άρνηση της Ασφάλειας να χορηγήσει τη σχετική άδεια για τη χρήση αυτής της αίθουσας. Στο επόμενο φύλλο της ίδιας εφημερίδας και μετά από τις δύο επεισοδιακές συναυλίες του Μίκη Θεοδωράκη, είδαν το φώς της δημοσιότητας την 8η Οκτωβρίου 1961 τα κατωτέρω:
ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ ΚΑΙ ΤΑ … ΠΑΡΑΤΡΑΓΟΥΔΑ
Την Πέμπτην (Σημ. δική μου: 5/10/1961) εδόθη εις την Αγγέλικα μουσικοκαλλιτεχνική βραδυά με έργα Μίκη Θεοδωράκη από συγκρότημα λαϊκών οργάνων υπό την διεύθυνσιν του συνθέτου και συμμετοχή του Γρηγόρη Μπιθικώτση, της Σούλης Σαμπάχ και της πρωταγωνίστριας του θεάτρου Αλέκας Παΐζη. Ενώ είχεν κλεισθεί η χειμερινή αίθουσα της Αγγέλικας, οι θεαταί και οι καλλιτέχναι ετουρτούριζαν εις την Ταράτσαν, διότι δεν … εδίδετο άδεια δια την χειμερινήν αίθουσαν. Κατά την διάρκειαν των δύο παραστάσεων – απογευματινής και βραδυνής – εσημειώθησαν διάφορα επεισόδια. Κατά την απογευματινήν διεκόπτετο συνεχώς η παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, ενώ η βραδυνή παράστασις διεκόπη εις το μέσον όταν ευμεγέθης λίθος εκσφενδονίσθη εις την σκηνήν και δημιούργησεν πανικόν μεταξύ των θεατών οίτινες εσχολίαζον μέχρι αργά την νύκτα μετά δυσαρεσκείας τα συμβάντα. Τα γεγονότα απησχόλησαν και τον Τύπον Αθηνών και Θεσ/νίκης, όστις ανήγγειλε ότι ο ο υπουργός Εσωτερικών κ. Λιανόπουλος διέταξεν την διενέργειαν ανακρίσεων.
(Εφημ. ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΗΣ, 8 Οκτωβρίου 1961, αριθ. φύλ. 496, σελ. 1)
Δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία, κατά την άποψή μου, ότι το κείμενο αυτό του ιδιοκτήτη και διευθυντή της ανωτέρω τοπικής εφημερίδας Πέτρου Δεινόπουλου, ενός ικανού κατά γενική ομολογία δημοσιογράφου, πριν δημοσιευθεί, υπέστη λογοκρισία από την Ασφάλεια. Δεν εξηγείται αλλιώς, η λιτή αναφορά του στα επεισόδια που συνέβησαν κατά τη διάρκεια των δύο συναυλιών του Μίκη Θεοδωράκη.
Για πληρέστερη ενημέρωση του αναγνώστη γύρω από τα διατρέξαντα κατά τη διάρκεια των δύο αυτών συναυλιών, θα παραθέσω μία άκρως ενδιαφέρουσα συνέντευξη που έδωσε το 1964 ο Μίκης Θεοδωράκης προς τον Μανώλη Παπουτσάκη, δημοσιογράφο του περιοδικού «ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ» (δημοσιεύτηκε το 1964, στο τεύχος του μηνός Φεβρουαρίου του ίδιου έτους), στην οποία περιγράφει με ενάργεια όλα όσα συνέβησαν στις δύο επεισοδιακές συναυλίες του στη Νάουσα. Παραθέτω αποσπασματικά τα μέρη εκείνα της συνέντευξης τα οποία σχετίζονται μ’ αυτές:
…. Μανώλης Παπουτσάκης (ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ): Αυτόν τον καιρό έκανες την «μουσική σου επίθεση», ας πούμε. Τα τραγούδια ήρθαν το ένα ύστερα απ’ το άλλο κι’ απλώθηκαν σ’ όλη την Ελλάδα, σαν τη φωτιά στα ξερά χόρτα το καλοκαίρι …
Μίκης Θεοδωράκης: Ναι. Τότε κυκλοφόρησαν οι «Λιποτάκτες» που τραγουδούσα εγώ ο ίδιος και το «Αρχιπέλαγος» … Συγχρόνως ήρθε και το βραβείο του Φέστιβαλ … Τον ίδιο καιρό εκδηλώθηκε και η λυσσαλέα αντίδραση που συνεχίζεται μέχρι σήμερα … Η επίθεση εναντίον μου κορυφώθηκε στην περιοδεία που έκανα τον καιρό εκείνο στην επαρχία και ιδιαιτέρως στις πόλεις της Μακεδονίας. Σε μια μικρή πόλη συνέπεσε, την ίδια μέρα που εμείς είχαμε οργανώσει συναυλία, να έχει και προεκλογική συγκέντρωση η Ε.Ρ.Ε, ο Καραμανλής.
Ήταν πάλι προεκλογική περίοδος. Όλη μέρα κουβαλούσαν από τα γύρω χωριά ανθρώπους σε άθλια κατάσταση, με κάρα, με αυτοκίνητα, πεζή, για να πάρουν μέρος στην υποδοχή και ν’ ακούσουν το λόγο του Καραμανλή … Τέλος ήρθε ο Καραμανλής, μα δεν έμεινε ικανοποιημένος από τον όγκο του ακροατηρίου του και σηκώθηκε και έφυγε χωρίς να μιλήσει. Στο μεταξύ, πλησίαζε η ώρα για την απογευματινή μας συναυλία. Ο κινηματογράφος που θα δίναμε τη συναυλία, οι δρόμοι που οδηγούσαν σ’ αυτόν καθώς και όλη η γύρω περιοχή είχαν καταληφθεί από μυστικούς και χωροφύλακες. Μάλιστα η είσοδος του κινηματογράφου είχε αποκλεισθεί από διπλή σειρά χωροφυλάκων και στρατιωτικής αστυνομίας … Για στρατιώτες, ούτε λόγος. Δεν μπορούσαν ούτε να πλησιάσουν. Παρ’ όλα αυτά, όμως, δώσαμε κανονικά την απογευματινή και βραδινή συναυλία με 1.000 – 1.100 περίπου άτομα, όσα δεν είχε καταφέρει να συγκεντρώσει ο μηχανισμός της Δεξιάς για την υποδοχή του Καραμανλή …
Φεύγοντας από εκεί πήγαμε στην Κοζάνη. Εκεί είχαν υποχρεωθεί οι αξιωματικοί να εξαργυρώσουν τα εισιτήρια που είχαν προμηθευτεί. Όπως έμαθα, όμως, είχαν αγανακτήσει, με την εντολή των ανωτέρων τους. Αφού δώσαμε τις δύο συναυλίες στην Κοζάνη, φύγαμε για τη Νάουσα. Ό,τι έγινε στη Νάουσα ήταν τρομερό και εγκληματικό. Είχε φθάσει η ώρα της απογευματινής συναυλίας και δεν είχαμε εξασφαλίσει ακόμα αίθουσα. Η κατάσταση ήταν δραματική. Κατά σύμπτωση βρήκα εκεί ένα φίλο μου, παλιό συμμαθητή και σημαίνοντα παράγοντα της Νάουσας, που ήταν δεξιός. Πήγε ο ίδιος στο Δήμαρχο και του πρόσφερε 35 χιλιάδες σαν δωρεά να γίνει ένα σιντριβάνι, για να εξασφαλίσει τη συγκατάθεση και τη συνδρομή του, ώστε να βρούμε μια αίθουσα.
Πράγματι ενδιαφέρθηκε και ο ίδιος ο Δήμαρχος, αλλά ο Διοικητής της Χωροφυλακής είχε γίνει άφαντος. Τον βρήκαμε την τελευταία στιγμή και μας παραχώρησε την ταράτσα του κινηματογράφου, χωρίς άλλη συζήτηση. Και τούτο, γιατί έκανε αρκετό κρύο κι’ έτσι δημιουργιόταν ένα ακόμα εμπόδιο για τη διοργάνωση της εκδήλωσής μας. Εμείς, όμως, με μεγαλύτερη επιμονή επιδιώξαμε και οργανώσαμε αυτή τη συναυλία, που μπορεί να διεκδικήσει το χαρακτηρισμό της πιο πρωτότυπης και δραματικής συναυλίας που δόθηκε ποτέ.
Οι χαφιέδες, οι παρακρατικοί, οι επίδοξοι Γκοτζαμάνηδες είχαν αποκλείσει την ταράτσα και φωνάζαμε τον κόσμο να ανέβει. Όσοι από αυτούς διαθέτανε ηρωισμό, γίνονταν ομάδες και, με το κεφάλι κατεβασμένο, για να μην τους γνωρίζουν, ανέβαιναν τρέχοντας τη σκάλα. Αφού συγκεντρωθήκαμε γύρω στα 300 άτομα, αρχίσαμε … Σαν πρώτο τραγούδι διαλέξαμε τη «Μυρτιά». Ενώ η εκτέλεση συνεχιζόταν, ξαφνικά, χωρίς να το περιμένει κανείς, από δεξιά, από αριστερά, από πάνω από τα δέντρα, απ’ τους δρόμους, απ’ τις ταράτσες, εκατοντάδες φωνές άρχισαν να τραγουδούν τη «Μυρτιά». «Μυρτιά» εδώ, «Μυρτιά» εκεί, παντού «Μυρτιά»… Αληθινό πανδαιμόνιο… Σε μια στιγμή, ενώ συνεχιζόταν η πρωτότυπη αυτή συναυλία σβήνουν τα φώτα. Οι μουσικοί σώπασαν, οι ηθοποιοί θορυβήθηκαν … Σπεύδω να τους καθησυχάσω λέγοντας πως «δεν είναι τίποτα – απλώς κάηκε η ασφάλεια» … Πράγματι, σε δύο λεπτά, αφού τακτοποιήσαμε το φως, τα πράγματα ηρέμησαν. Μετά από λίγη ώρα, πάλι τα ίδια. Ξαναφτιάχνουμε το φως και συνεχίζουμε. Δεν προλαβαίνουμε να τελειώσουμε ένα τραγούδι και σβήνει πάλι το φως … Κατεβαίνω ο ίδιος και πηγαίνω στην καμπίνα προβολής, όπου ήταν η ηλεκτρική εγκατάσταση. Όταν καταφέρνουμε να ανάψουμε το φως, βλέπω σε μια άκρη μαζεμένο έναν άνθρωπο να λουφάζει. Τον πιάνω απ’ το γιακά και του ζητώ να μου εξηγήσει τι ρόλο έπαιζε εκεί μέσα και για ποιο λόγο δημιούργησε αυτήν την ανωμαλία. Έδειχνε πως δε βρισκόταν σε δυσάρεστη θέση κι’ όταν του ζήτησα να μου δώσει τα στοιχεία του για να του υποβάλω μήνυση και να ζητήσω αποζημίωση, αρνήθηκε …. Ο κόσμος είχε αντιληφθεί τι γινόταν και μας είχε περικυκλώσει. Τον βάλαμε στη μέση κι’ όλοι μαζί ξεκινήσαμε για την αστυνομία. Στο δρόμο άρχισε να μουρμουρίζει ένα δικό μου τραγούδι. «Σκασμός, βρε, του λέω, που θα τραγουδάς και δικό μου τραγούδι».
Φτάσαμε στην Αστυνομία και παρουσιαστήκαμε στον αξιωματικό Υπηρεσίας. Αφού πήρε τα στοιχεία μας και μας ρώτησε για το πώς και τι έγινε, ακούω σε μια στιγμή κάποιον να φωνάζει δυνατά «Μίκη». Γυρίζω προς το μέρος της φωνής για να δω πούθε έρχεται και στο λεπτό βλέπω το «φίλο μας», το χωροφύλακα, και δυο τρεις άλλους να εξαφανίζονται … Ο αξιωματικός μας καθησύχασε πως ο χωροφύλακας τρέχει για να συλλάβει το δράστη … Αυτό ήταν. Από εκείνη τη στιγμή δεν τον ξανάδαμε … Βγαίνοντας από την Αστυνομία μας σταματάει ένας «τύπος», μας συστήνεται σαν δημοσιογράφος τοπικής εφημερίδας και ζητάει να πληροφορηθεί τα γεγονότα. Αφού του εκθέσαμε τα πράγματα όπως είχαν, στο τέλος μου ζητά τα στοιχεία μου. Ήταν εξωφρενικό. Κανείς μας δεν μπορούσε να διανοηθεί μια τέτοια εξέλιξη. Κι’ αυτός ήταν πράγματι αστυνομικός.
Από κει και πέρα τα πράγματα άλλαξαν. Όλοι οι παράγοντες της συναυλίας άρχισαν να ανησυχούν και να επιμένουν να ματαιωθεί η συναυλία … Σε μια στιγμή ο Μπιθικώτσης μου λέει: «Ρε Μίκη, ήρθαμε εδώ για καλλιτεχνική περιοδεία και όχι για να παίξουμε τη ζωή μας κορώνα – γράμματα» Εγώ τους εξήγησα πως ο καθένας είναι ελεύθερος να κάνει ό,τι νομίζει κι’ εγώ ό,τι κάνω το κάνω από παλικαριά και γινάτι, που λένε. Φτάσαμε στον κινηματογράφο κι’ όσοι από μας πήραν την απόφαση ανεβήκαμε επάνω. Κόσμος όμως δεν μαζευόταν. Τότε φωνάζω κι’ εγώ να περάσει όποιος θέλει δωρεάν. Και βλέπουμε αρκετούς από αυτούς που είχαν αράξει από τ’ απόγευμα έξω από τον κινηματογράφο να ανεβαίνουν τροχάδην τη σκάλα …
Μανώλης Παπουτσάκης (ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ): Αντιφρονούντες, δηλαδή ….
Μίκης Θεοδωράκης: Ναι. Αντιφρονούντες, αλλά που ανέβηκαν τη σκάλα με τις καλύτερες διαθέσεις για ν’ ακούσουν τη συναυλία. Μαζί κι’ ο επικεφαλής τους τοπικός άρχων της Ε.Ρ.Ε … Αφού μαζευτήκαμε καμιά εκατοστή ακόμα, αρχίσαμε. Καλλιτέχνες δεν είχαμε, μόνο δύο μουσικούς. Έτσι αναγκάστηκα να τραγουδήσω εγώ ο ίδιος. Θα αρχίζαμε με ένα τραγούδι απ’ το «Νεκρό Αδελφό». Άρχισα να εξηγώ τι είναι ο «Νεκρός Αδελφός» … Δεν είχαμε προλάβει καλά – καλά να αρχίσει κι’ ένας ογκόλιθος πέφτει μπροστά στα πόδια μας στη σκηνή. Εν συνεχεία άλλοι, κι’ άλλοι …. Άλλος σκάει πάνω στα όργανα κι’ άλλος στην πλατεία. Ο κόσμος τα ’χασε. Εμείς που είμαστε πάνω στη σκηνή αλαφιαστήκαμε. Μια πελώρια πέτρα μου πέρασε τόσο ξυστά, φσσσστ!, που ένιωσα την κρυάδα της. Ήταν τρομερό. Εγκληματικό. Απόπειρα δολοφονίας δια λιθοβολισμού. Ακόμα κι’ οι «αντιφρονούντες» που ήταν στην πλατεία, φώναζαν οργισμένοι «αίσχος»! Και τότε επεμβαίνει σαν ο «από μηχανής Θεός», ο Διοικητής της Χωροφυλακής και εξηγεί πως, μια και η συναυλία «ετελείωσε», είναι υποχρεωμένος, για τη διατήρηση της τάξεως και προς αποφυγήν δυσμενών εξελίξεων εις βάρος μας, να πάρει ορισμένα μέτρα …
Κατεβήκαμε στο δρόμο και φρουρούμενοι από χωροφύλακες τραβήξαμε για το εστιατόριο. Ο κόσμος όλος ακολουθούσε. Όλη την ώρα που εμείς τρώγαμε, ο κόσμος περίμενε συγκεντρωμένος. Βγήκαμε από το εστιατόριο και, υπό την προστασία των χωροφυλάκων και του κόσμου, φτάσαμε στο ξενοδοχείο. Αφού κλειστήκαμε μέσα, η χωροφυλακή απεχώρησε και ο κόσμος διαλύθηκε … Αργότερα ήρθε ο φίλος μου, που είχε πληροφορηθεί πολλά πράγματα και μου τα εμπιστεύτηκε ιδιαιτέρως. Μου είπε πως όλα αυτά είναι οργανωμένα και προγραμματισμένα και πως τη διεύθυνση των επιχειρήσεων την ασκεί ανώτερο στέλεχος Μυστικής Υπηρεσίας που είχε έρθει από την Αθήνα. … Μου είπε ακόμα πως μας έχουν στήσει καρτέρι στο δρόμο προς την Έδεσσα να μας αχρηστέψουν στο ξύλο, γι’ αυτό το καλύτερο είναι να φύγουμε πρωί – πρωί ….
Πρωί – πρωί, ενώ ετοιμαζόμαστε, με πήρε στο τηλέφωνο ο Ρακιντζής και μου λέει: «Τι έγινε, Μίκη; Τι έκανες πάλι πάνω εκεί;». Του απάντησα πως δεν έκανα τίποτα, παρά μόνο σαν πολίτης της χώρας αυτής, σε Ελληνικά χώματα, χώματα δικά μας αγιασμένα με το αίμα μας, ασκώ τα δικαιώματά μου και τις υποχρεώσεις μου – τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο. Τον ρώτησα αν εγγυάται τη ζωή μου για τη συνέχιση της περιοδείας μου, απέφυγε. Μου λέει, εκεί πάνω δεν έχει αυτός δικαιοδοσία αλλά είναι άλλος. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες εγκαταλείψαμε τη Νάουσα και γυρίσαμε στην Αθήνα. Στη Θήβα, είχαμε μια ξεχωριστή, μια απροσδόκητη έκπληξη. Ομάδες νέων και πλήθος κόσμου μας υποδέχτηκαν. Γλεντήσαμε, τραγουδήσαμε μαζί τους και μας κατευόδωσαν για την Αθήνα.
Μανώλης Παπουτσάκης (ΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ): Αυτή η ιστορία της Νάουσας παρουσιάζει τρομερό, τραγικό θα έλεγα ενδιαφέρον. Κι’ εκτός από σενάριο ταινίας περιπετειώδους, έχει πολλά άλλα στοιχεία …
Μίκης Θεοδωράκης: Ναι. Δεν ήταν η πρώτη φορά. Θυμάμαι την πρώτη μέρα στην Καβάλα που απήγγειλε ο Λειβαδίτης. Η αίθουσα ήταν γεμάτη από απλούς ανθρώπους και στα μάτια τους έλαμπε μια ευγνωμοσύνη, μια ζεστασιά. Το ότι ένας πνευματικός άνθρωπος ήταν δίπλα τους κι’ επικοινωνούσε μαζί τους μέσω της τέχνης του, ήταν γι’ αυτούς μια μυσταγωγία, κάτι εξαίσιο, ένιωθαν πως δεν είναι μόνοι. Στις Σέρρες, θυμάμαι, έρχονταν τα παιδιά, οι νέοι μας αγκάλιαζαν και μας φιλούσαν και μας έλεγαν «αυτό θέλουμε κι’ εμείς». Ήταν μεγάλο πράγμα γι’ αυτούς όλη αυτή η προσφορά …
Από άλλη πηγή, για ο ίδιο θέμα, μας παρέχονται οι κατωτέρω πληροφορίες:
« … Την άλλη μέρα είχαν συναυλία στη Νάουσα. Μόλις άρχισαν έσβησαν όλα τα φώτα. Σταμάτησαν, περίμεναν, κάποτε τα φώτα ξανάναψαν, γιατί είχαν ανάψει και τα πνεύματα του κοινού. Πήγε να ξαναρχίσει η συναυλία, όταν δεκάδες τραμπούκοι σκορπισμένοι μέσα στην αίθουσα άρχισαν να ουρλιάζουν: «Κομμουνιστή! Έξω από εδώ, προδότη!» Άρχισαν να πετάνε πέτρες. Ο Mίκης έσκυψε, μια πέτρα τον έξυσε, πήγε και την μάζεψε. Ήταν πολύ μεγάλη, δύο – τρία κιλά και μυτερή από τη μια μεριά, σαν μύτη μαχαιριού. Η ορχήστρα και ο τραγουδιστής σταμάτησαν. Ήταν κουτό να συνεχίζουν, κινδύνευαν να σκοτωθούν. Ο Μίκης όμως πήρε το μικρόφωνο και άρχισε μόνος του να τραγουδάει. Ο κόσμος πήρε θάρρος. Κυνήγησε τους τραμπούκους, ένας μάλιστα δεν πρόλαβε να φύγει, πιάστηκε. Φυσικά η συναυλία τελείωσε πρόωρα.
Ο Μίκης πήγε στη Χωροφυλακή να διαμαρτυρηθεί και να παραδώσει τον «αιχμάλωτό» του. Μάταιος κόπος, ήταν, όπως αποκαλύφθηκε, χωροφύλακας με πολιτικά. Τον παρέδωσε λοιπόν σ’ αυτούς που τον είχαν διατάξει να πετάξει πέτρες, δηλαδή … τον ελευθέρωσε. Δεν ήθελε να το βάλει κάτω. Κάλεσε σε υπεραστική συνδιάλεξη τον υπουργό Εσωτερικών. Εκείνος του απάντησε; «Μα τι θες, βρε Μίκη, να σου κάνω; Δεν περνάει η επιρροή μου σ’ αυτούς. Σταμάτα καλύτερα τις συναυλίες και γύρνα στην Αθήνα» Του έκλεισε οργισμένος το τηλέφωνο. Έβαλε την πέτρα για ενθύμιο στη βαλίτσα του. Και γύρισε στην Αθήνα διακόπτοντας την περιοδεία ».
(http://www.lamprakides.gr/blog/?p= 1835)
Θα επιχειρήσω να παραθέσω συμπληρωματικά στοιχεία τα οποία θεωρώ ότι εμπλουτίζουν τα όσα ο Μίκης Θεοδωράκης αναφέρει στη ανωτέρω συνέντευξή του. Τα στοιχεία αυτά, πέραν των άλλων, αναφέρονται και σε αθέατες πλευρές των πολιτικών συνθηκών που επικρατούσαν στη Νάουσα πριν από τις συναυλίες του, στα συμβάντα κατά τη διάρκεια των συναυλιών και σε μερικά άλλα γεγονότα που συνέβησαν στο εικοσαήμερο που διέρρευσε, δηλαδή, μέχρι την 29η Οκτωβρίου 1961, ημέρα διενέργειας των βουλευτικών εκλογών που είχαν προκηρυχθεί.
Επιστράτευσα όλη τη μνήμη μου και προσπάθησα να προσδιορίσω την ταυτότητα του Ναουσαίου τον οποίο ο Μίκης Θεοδωράκης αναφέρει στη συνέντευξή του ως «φίλο, παλιό συμμαθητή και σημαίνοντα παράγοντα της Νάουσας, που ήταν δεξιός» Εντόπισα δύο τέτοια πρόσωπα, όμως η φράση του Μίκη ότι «ήταν παλιός συμμαθητής μου», τα απέκλειε. Ως γνωστόν, ο Μίκης Θεοδωράκης σπούδασε μόνο Μουσική και τα πρόσωπα που υπέθετα εγώ, δεν είχαν σχέση με τη Μουσική. Επομένως δεν ήταν δυνατόν να είναι συμμαθητές του. Όμως, το γεγονός ότι αυτός ο Ναουσαίος φίλος του πρόσφερε στο Δήμαρχο της Νάουσας ως δωρεά 35 χιλιάδες δραχμές για την κατασκευή σιντριβανιού στην πλατεία Τρούμαν (νυν Καρατάσου), αρκεί να εύρισκε αίθουσα για τις συναυλίες του Μίκη Θεοδωράκη (χρέη Δημάρχου Νάουσας εκτελούσε τότε ο Φιλώτας Κόκκινος), επαληθεύε-ται απολύτως από δημοσίευμα, μετά τρίμηνο, του τοπικού τύπου, το οποίο έχει ως ακολούθως:
«Θα αποκτήσει η πλατεία το σιντριβάνι;
Ο Δήμαρχος κ. Κόκκινος έδωσεν εντολήν δια την εκπόνησιν μελέτης διαρρυθμίσεως της πλατείας Τρούμαν δια την κατασκευήν πίδακος περιβαλλομένου υπό κηπαρίου».
(Εφημερίδα ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΗΣ, 6 Ιανουαρίου 1962, αριθ. φύλ. 509, σελ. 4).
Διοικητής της Υποδιοίκησης Χωροφυλακής Νάουσας (για τον οποίο κάνει μνεία ο Θεοδωράκης) την εποχή εκείνη ήταν, αν δεν με απατά η μνήμη, κάποιος ονόματι Αποστολόπουλος. Θυμάμαι, ακόμα, και το όνομα κάποιου αστυνόμου που λέγονταν Γιαννέτος. «Οι χαφιέδες, οι παρακρατικοί, οι επίδοξοι Γκοτζαμάνηδες της Νάουσας» για τους οποίους κάνει λόγο ο Μίκης Θεοδωράκης, υπήρχαν πράγματι και μάλιστα αρκετοί. Η πλειοψηφία τους ήταν μίσθαρνα όργανα της Ασφάλειας.
Νεαρός, τότε, είχα την τύχη να γνωρίσω προσωπικά τον πρόεδρο της τοπικής επιτροπής της Ε.Δ.Α (Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά) Κώστα Αγγέλου και να συνδεθώ με φιλία μαζί του. Ήταν ένας συνεπής αγωνιστής της Αριστεράς που κουβαλούσε στην πλάτη του χρόνια φυλακίσεις και εξορίες. Παντρεύτηκε με Ναουσαία και εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Νάουσα. Σύζυγός του ήταν η Ευρυδίκη Γιαννοπούλου, δασκάλα, με πλούσια αντιστασιακή δράση αυτή και η οικογένειά της, με φυλακίσεις και εξορίες μετέπειτα. Όταν απολύθηκε, το καθεστώς αρνήθηκε να την επαναπροσλάβει ως δασκάλα. Αναγκάστηκε για τα προς το ζην να παραδίδει μαθήματα σε μαθητές του Δημοτικού και επειδή γνώριζε καλά μουσική παρέδιδε και μαθήματα κιθάρας. Ήταν καλή γνώστης αυτού του οργάνου.
Το έτος 1950, όταν φοιτούσα στην ογδόη τάξη του Λαππείου Οκταταξίου Γυμνασίου Νάουσας, άρχισα να παίρνω μαθήματα κλασικής κιθάρας από αυτήν. Μέσω αυτής γνώρισα αργότερα, όταν παντρεύτηκε, τον σύζυγό της Κώστα Αγγέλου. Παρά το γεγονός ότι δεν ήμουν μέλος της τοπικής επιτροπής της Ε.Δ.Α., ο Αγγέλου έτρεφε μεγάλη εμπιστοσύνη στο πρόσωπό μου και δεν ήταν λίγες οι φορές που μου εκμυστηρεύτηκε πολλές από τις μυστικές δραστηριότητες της Ε.Δ.Α στη Νάουσα. Μια από αυτές ήταν και οι σύντονες προσπάθειες που κατέβαλε για τον εντοπισμό των παρακρατικών και των χαφιέδων της Ασφάλειας στην πόλη αυτή. Ανέθεσε σε έμπιστα κομματικά πρόσωπα των πέντε συνοικιακών επιτροπών της Ε.Δ.Α Νάουσας να πραγματοποιήσουν ενδελεχή έρευνα για τον πλήρη εντοπισμό τους. Συμπληρωματικά, θα πρέπει να τονίσω ότι ο Αγγέλου εφάρμοσε την οργανωτική δομή της κατοχικής Ε.Π.Ο.Ν (Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων) στις συνοικιακές επιτροπές της Νάουσας.
Αυτό συνέβη, ακριβώς, την εποχή κατά την οποία η Ε.Δ.Α στις εκλογές της 11ης Μαΐου 1958 συγκέντρωσε πανελλαδικά το 24,42 των ψήφων και 79 βουλευτικές έδρες, εκλεγείσα τελικά ως αξιωματική αντιπολίτευση. Σε επίπεδο νομού Ημαθίας η Ε.Δ.Α συγκέντρωσε 12.590 ψήφους έναντι 22.012 της Ε.Ρ.Ε. Από τους υποψήφιους βουλευτές της, ο Φίλιππος Περισοράτης πήρε 7375 ψήφους, ο Περικλής Χατζηπαράσχης 3199 και ο Γεώργιος Πολυέζος 611. Στη πόλη της Νάουσας η Ε.Δ.Α συγκέντρωσε 2753 ψήφους επί συνόλου εγκύρων ψηφοδελτίων 5241, ήτοι το 52,53 περίπου των ψήφων.
Ένεκα τούτου, επανήλθε στην επικαιρότητα ο χαρακτηρισμός της Νάουσας ως «Μικρή Μόσχα», τον οποίο της είχαν προσδώσει οι Γερμανοί κατά την κατοχική περίοδο. Το καθεστώς, αλλά και οι συμμαχικοί παράγοντες, ιδιαίτερα οι Μυστικές Υπηρεσίες τους στην Ελλάδα, θορυβήθηκαν από το αποτέλεσμα των εκλογών. Έπρεπε να παρεμποδίσουν με κάθε τρόπο τη συνεχή άνοδο της Αριστεράς στη χώρα μας. Σ’ αυτές τις εκλογές ο Ναουσαίος υποψήφιος βουλευτής Περικλής Χατζηπαράσχης υπέφερε τα πάνδεινα από τους χαφιέδες και τους παρακρατικούς της Νάουσας.
Με τον Περικλή Χατζηπαράσχη μας συνέδεε φιλία και εκτός τούτου, εργαζόμασταν κι’ οι δυο στα γραφεία της Εριοβιομηχανίας Ναούσης «ΛΑΝΑΡΑΣ – ΚΥΡΤΣΗΣ & ΣΙΑ». Εγώ στο Λογιστήριο, ενώ αυτός ήταν αποσπασμένος στο Ηλεκτρολογικό τμήμα, επιφορτισμένος με το έργο της ημερήσιας καταγραφής των ενδείξεων των ηλεκτρικών γνωμόνων (ρολόγια) των διαφόρων τεχνικών τμημάτων. Ύστερα από πιέσεις της τοπικής Ασφάλειας απολύθηκε από την εργασία του το 1957, αν θυμάμαι καλά, γιατί διακήρυττε ευθαρσώς τα αριστερά του φρονήματα και προπαγάνδιζε απροκάλυπτα υπέρ της Ε.Δ.Α. Εκτός από τη συστηματική παρεμπόδιση των προεκλογικών του συγκεντρώσεων, υπέστη ανηλεή ξυλοδαρμό «από αγνώστους!» ενώ πήγαινε να ομιλήσει στο χωριό Λευκάδια της Επαρχίας Νάουσας.
Μάλιστα, δεν ήταν λίγες οι φορές που χωροφύλακες τον κατέβασαν με τη βία από το λεωφορείο του Κ.Τ.Ε.Λ Νάουσας όταν πήγε να ομιλήσει και σε άλλα χωριά. Τα αποτελέσματα της έρευνας που είχε κάνει η Ε.Δ.Α για τον εντοπισμό των χαφιέδων και των παρακρατικών ήταν εντυπωσιακά. Εντοπίστηκαν 20 συνολικά από τους κυριότερους Ναουσαίους χαφιέδες της Ασφάλειας και παρακρατικούς, καθώς και η ηγετική τους ομάδα. Οι πρώτοι (οι περισσότεροι ήταν αγρότες και οι υπόλοιποι εργάτες) ήταν αδίστακτα εκτελεστικά όργανα. Μερικοί από αυτούς, από τη φύση τους, είχαν εγκληματικά ένστικτα, όπως αυτοί που λιθοβόλησαν τον Μίκη Θεοδωράκη και σε άλλη περίπτωση, έριξαν με το κεφάλι προς τα κάτω σε δημοτικό φρεάτιο για να πνιγεί τον αναίσθητο από ξυλοδαρμό Δαμιανό Ιωσηφίδη, μέλος της τοπικής επιτροπής της Ε.Δ.Α. Ο Δαμιανός Ιωσηφίδης ανασύρθηκε από το φρεάτιο από τυχαίως διερχόμενους Ναουσαίους και διασώθηκε. Τις διάφορες αποφάσεις για εγκληματικές επιθέσεις και άλλου είδους ενέργειες τραμπουκισμού και χαφιεδισμού κατά των στελεχών της Ε.Δ.Α Νάουσας τις έπαιρνε η ηγετική ομάδα σε συνεργασία με την τοπική Ασφάλεια και τις διαβίβαζε σ’ αυτούς για εκτέλεση.
Στην ηγετική ομάδα των χαφιέδων περιλαμβάνονταν, μεταξύ των άλλων, και δύο πρόσωπα κάποιας ηλικίας από την παλιά Επιτροπή Δημόσιας Ασφάλειας Νάουσας (Ε.Δ.Α.Ν, η οποία λειτούργησε χωρίς διακοπή σ’ όλη τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου. Με υπόδειξη αυτής της επιτροπής, την περίοδο εκείνη, συλλαμβάνονταν, φυλακίζονταν, βασανίζονταν απάνθρωπα, εξορίζονταν και παραπέμπονταν σε στρατοδικεία Ναουσαίοι αγωνιστές της Αριστεράς. Άλλα τρία μέλη της ηγετικής ομάδας, νεώτεροι στην ηλικία, ήταν απόφοιτοι Γυμνασίου. Τα ονόματα όλων αυτών τα θυμάμαι, ακόμα και τώρα, πολύ καλά, γιατί ο Αγγέλου μου είχε δείξει τη σχετική κατάσταση στην οποία ήταν σημειωμένα. Ελάχιστοι από αυτούς ζουν σήμερα, όχι περισσότεροι από πέντε, είναι ηλικιωμένοι και πιστεύω ότι οι τύψεις που έχουν ξυπνήσει μέσα τους και τους καταδιώκουν σ’ αυτή την ηλικία για όλα όσα έκαναν στο παρελθόν εις βάρος συμπολιτών τους Ναουσαίων, τους βασανίζουν ανελέητα. Δεν θα αναφερθώ σε ονόματα. Προτιμώ να τα σκεπάσει η λήθη!
Η έλευση το Μίκη Θεοδωράκη στη Νάουσα στις αρχές Οκτωβρίου 1961 για να δώσει τις δύο συναυλίες του, συνέπεσε με έντονη προεκλογική περίοδο. Ως ημερομηνία για τη διενέργεια βουλευτικών εκλογών είχε ορισθεί η 29η Οκτωβρίου 1961, δηλαδή, μετά από ένα εικοσαήμερο περίπου. Το κράτος με τους διάφορους κατασταλτικούς μηχανισμούς που είχε στη διάθεσή του και οι Μυστικές Υπηρεσίες των συμμάχων, ήταν αποφασισμένοι να μην επιτρέψουν να επαναληφθεί αυτό που συνέβη με τις εκλογές της 11ης Μαΐου 1958, δηλαδή, να θριαμβεύσει για δεύτερη φορά η Ε.Δ.Α και να αναδειχθεί, όπως και πριν, αξιωματική αντιπολίτευση.
Κατά το διάστημα της τριετίας που διέρρευσε (1958-1961), το καθεστώς, με τα διάφορα αντιδημοκρατικά μέτρα που έλαβε, είχε φροντίσει να τσακίσει το ηθικό πολλών υποψήφιων βουλευτών, ηγετικών στελεχών και μελών και φίλων της Ε.Δ.Α. Ο εκφοβισμός, η τρομοκρατία, και οι τραμπουκισμοί έπαιζαν κυριαρχικό ρόλο στα μέτρα αυτά. Κατά δεκάδες καλούνταν στην Ασφάλεια οι Ναουσαίοι οι οποίοι εμφορούνταν από αριστερά φρονήματα και ύστερα από πιέσεις και απειλές, υποχρεώνονταν να υπογράφουν δηλώσεις μετανοίας και αποκήρυξης του Κ.Κ.Ε και των παραφυάδων του, κυριότερη από τις οποίες θεωρούνταν η Ε.Δ.Α. Αν δεν υπέγραφαν κι’ ήταν εργάτες, κινδύνευαν να απολυθούν από τα εργοστάσια ή αν ήταν δημόσιοι υπάλληλοι, να χάσουν τις θέσεις τους.
Στο τριετές αυτό διάστημα, ο Ναουσαίος πολιτευτής Περικλής Χατζηπαράσχης, ο οποίος ήταν υποψήφιος της Ε.Δ.Α στις εκλογές της 11ης Μαΐου 1958, αφού υπέστη άγριες διώξεις, συνελήφθη τελικά από την Ασφάλεια και εκτοπίστηκε. Κατά τη διάρκεια του εκτοπισμού του απέστειλε επιστολή στην τοπική εφημερίδα ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΗΣ (αριθ. φύλ. 495, 1η Οκτωβρίου 1961, σελ. 1) η οποία συνυπογράφονταν και από άλλους εξόριστους, με την οποία ζητούσαν την απόλυσή τους και την κατάργηση του μέτρου της εκτόπισης. Επίσης, η μητέρα του απέστειλε έκκληση προς τον τύπο, στον Αρχιερατικό Επίτροπο Νάουσας, στο Δήμαρχο, στο βουλευτή, στο Δημοτικό Συμβούλιο Νάουσας και στους προέδρους των οργανώσεων, με την οποία ζητούσε την απόλυση του γιου της εν όψει των εορτών του Πάσχα. (Εφημ. ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΗΣ, 22α Απριλίου 1962, αριθ. φύλ. 523, σελ. 4).
Η επιτροπή της Ε.Δ.Α Νάουσας είχε δώσει γραμμή να προσέλθουν όλα τα μέλη και οι φίλοι της στις συναυλίες τις οποίες επρόκειτο να δώσει στη Νάουσα ο Μίκης Θεοδωράκης την 5η Οκτωβρίου 1961. Παράλληλα, είχε αναθέσει σε μερικά μέλη της να παρακολουθούν άγρυπνα τις κινήσεις των χαφιέδων της Ασφάλειας και των παρακρατικών, τα ονόματα των οποίων ήταν ήδη γνωστά σ’ αυτήν. Πριν από την απογευματινή συναυλία, η οποία επρόκειτο να πραγματοποιηθεί την 7η μεταμεσημβρινή ώρα, συγκεντρώθηκαν αρκετά άτομα μπροστά στο κινηματοθέατρο «ΑΓΓΕΛΙΚΑ».
Πολλοί δεν τολμούσαν να ανέβουν στην ταράτσα όπου θα πραγματοποιούνταν τελικά οι συναυλίες, γιατί χωροφύλακες, χαφιέδες της Ασφάλειας, παρακρατικοί και τραμπούκοι είχαν περικυκλώσει την πλατεία και πολλοί από αυτούς, μάλιστα, είχαν φροντίσει να ανέβουν και να πάρουν διάφορες θέσεις στην ταράτσα. Όταν ήρθε η ώρα, μερικοί τολμηροί πολίτες άρχισαν να ανεβαίνουν βιαστικά την ελικοειδή κλίμακα που οδηγούσε σ’ αυτήν, όχι χωρίς κάποιο αίσθημα φόβου. Ανέβηκα κι’ εγώ και κάθισα σε μια θέση. Η συναυλία άρχισε χωρίς καθυστέρηση. Γλαφυρότατα και με απόλυτη ακρίβεια αφηγείται στη συνέντευξή του ο Μίκης Θεοδωράκης όλα όσα συνέβησαν κατά τη διάρκεια αυτής της συναυλίας με τις αλλεπάλληλες διακοπές του ηλεκτρικού ρεύματος. Όλοι όσοι ήμασταν παρόντες στη συναυλία νιώσαμε στο κορμί μας ένα ρίγος, καταλάβαμε ότι κάτι συνέβαινε, κάτι το μη φυσιολογικό και ότι, ενδεχομένως, με την πάροδο της ώρας, κατά τη βραδινή συναυλία, αυτό το κάτι να έπαιρνε μεγαλύτερες διαστάσεις.
Ποτέ όμως δεν μπορούσαμε να διανοηθούμε ότι αυτές οι διακοπές ήταν το προοίμιο μιας προσχεδιασμένης δολοφονικής απόπειρας κατά των μελών του συγκροτήματος, που επρόκειτο να εκδηλωθεί κατά την επόμενη συναυλία και ιδιαίτερα, κατά του ίδιου του Μίκη Θεοδωράκη, με την εν ψυχρώ και κατ’ επανάληψη εκσφενδόνιση μεγάλων λίθων εναντίον τους. Μετά την επεισοδιακή διακοπή της πρώτης συναυλίας, από τους μετέχοντες στο συγκρότημα ηθοποιούς, τραγουδιστές και μουσικούς, οι περισσότεροι έδειχναν καταπτοημένοι, ειδικότερα ο Μπιθικώτσης και από τα λεγόμενά τους φάνηκε ότι ήταν υπέρ της μη πραγματοποίησης της δεύτερης συναυλίας. Παρά ταύτα, ο Μίκης Θεοδωράκης επέμενε για το αντίθετο.
Έτσι άρχισε τη δεύτερη συναυλία με πολλούς συντελεστές από το συγκρότημά του που δεν έλαβαν μέρος. Γι’ αυτό αναγκάστηκε να τραγουδήσει ο ίδιος. Πάγωσε κυριολεκτικά το αίμα όλων μας (πήγα και στη δεύτερη συναυλία) όταν, πριν καλά – καλά αρχίσει αυτή, από διάφορες πλευρές της ταράτσας που ήταν κρυμμένοι χαφιέδες της Ασφάλειας και τραμπούκοι, άρχισαν να εκσφενδονίζονται ανελέητα επάνω στη σκηνή μικρές και μεγάλες πέτρες κατά των συντελεστών της συναυλίας, έχοντας σαν ιδιαίτερο στόχο, κατά τη γνώμη μου, τον Μίκη Θεοδωράκη. Εκτός από αυτούς, οι Ναουσαίοι που την παρακολουθούσαν, πάνω από τους οποίους περνούσαν σφυρίζοντας και με ταχύτητα οι πέτρες, έσκυβαν τα κεφάλαια τους ενστικτωδώς για να μη τους έρθει κάποια από αυτές.
Η Ευρυδίκη Γιαννοπούλου, σύζυγος του προέδρου της τοπικής επιτροπής της Ε.Δ.Α Κώστα Αγγέλου, που κάθονταν στα μπροστινά καθίσματα με τον άντρα της, σηκώθηκε οργισμένη από το κάθισμά της και απευθυνόμενη στους παριστάμενους χωροφύλακες τους είπε: « Αίσχος! Ντροπή σας! Γιατί κάθεστε με σταυρωμένα τα χέρια και δεν πιάνετε αυτούς τους δολοφόνους; Δεν καταλαβαίνετε ότι η ευθύνη βαρύνει κι’ εσάς για ό,τι συμβαίνει;». Αυτομάτως, μαζί της, άρχισαν να ακούονται οργισμένες διαμαρτυρίες και από άλλους ακροατές. Γι’ αυτή τη στάση που τήρησε και για όσα είπε η Ευρυδίκη Γιαννοπούλου – Αγγέλου στους χωροφύλακες κατά τη βραδινή συναυλία, όπως ήταν επόμενο, έγινε στόχος των χαφιέδων της Ασφάλειας και των παρακρατικών. Μετά από αρκετές ημέρες, συγκεκριμένα την 12η Οκτωβρίου 1961, κάπου της έστησαν καρτέρι οι τελευταίοι, νυχτερινή ώρα, και την ξυλοκόπησαν άγρια. Ακολούθως, ως συνήθως, εξαφανίστηκαν. Σχετικά με αυτό το συμβάν, ο τοπικός τύπος δημοσίευσε τα κατωτέρω:
ΜΗΝΥΣΙΣ ΚΑΤ’ ΑΓΝΩΣΤΩΝ
Η κ. Ευριδίκη Αγγέλου μας κατήγγειλε ότι την παρελθούσαν Πέμπτην άγνωστοι της επετέθησαν και την εκακοποίησαν, εδήλωσεν δε ότι επρόκειτο προχθές να υποβάλη μήνυσιν κατ’ αγνώστων.
(Εφημ. ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΗΣ, 15η Οκτωβρίου 1961, αριθ, φύλ. 497, σελ. 3)
Πρέπει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια αυτής της προεκλογικής περιόδου, στις σχέσεις μεταξύ της Νομαρχιακής επιτροπής της Ε.Δ.Α. και της αντίστοιχης της Νάουσας υπήρξαν κάποιες τριβές. Η τελευταία είχε αποφασίσει να χρίσει για υποψήφιο από τη Νάουσα στις εκλογές της 29ης Οκτωβρίου 1961 τον εκτοπισμένο Περικλή Χατζηπαράσχη. Η Νομαρχιακή επιτροπή της Ε.Δ.Α, εν συνεννοήσει, προφανώς, με την ηγεσία του κόμματος στην Αθήνα, αποφάσισε να κατεβάσει για υποψήφιους τους Χαρ. Κυριακίδη, Φίλιππο Περισοράτη και Κ. Αναστασόπουλο. (Εφημ. ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΗΣ, 1η Οκτωβρίου 1961, αριθ. φύλ. 495, σελ. 1). Σημειώνω, εν προκειμένω, ότι όλα τα αστικά κόμματα πραγματοποίησαν χωρίς κανένα εμπόδιο τις προεκλογικές τους συγκεντρώσεις στη Νάουσα, εκτός από την Ε.Δ.Α. Ο τοπικός εβδομαδιαίος τύπος (ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΗΣ, 29 Οκτωβρίου 1961, αριθ. φύλ. 499, σελ. 1) γράφει σχετικά:
«Οι υποψήφιοι του ΠΑΜΕ (Ε.Δ.Α) επεχείρησαν δύο φορές να οργανώσουν συγκέντρωσιν εις την πόλιν μας, την Πέμπτην και την Παρασκευήν (Σημ. δική μου: 26η και 27η Οκτωβρίου 1961, αντιστοίχως), χωρίς όμως να επιτύχουν. Την πρώτην φοράν συνήντησαν αντίδρασιν και την δευτέραν δεν τους εχορηγήθη η άδεια, δεδομένου ότι η Παρασκευή είχε κλεισθή υπό της Ε.Ρ.Ε. Κατόπιν τούτου, το ΠΑΜΕ απέστειλεν διαμαρτυρίαν». Εμποδίζοντας τη διοργάνωση προεκλογικών συγκεντρώσεων της Ε.Δ.Α στη Νάουσα, κατ’ ουσίαν, το καθεστώς εμπόδιζε ένα νόμιμο κόμμα να λειτουργεί με όλα τα δικαιώματα που απέρρεαν από το Σύνταγμα κι’ αυτό, κατά τη γνώμη μου, ήταν καθαρά Συνταγματική εκτροπή και Συνταγματική εκτροπή σημαίνει δικτατορία. Στις εκλογές αυτές επανεξελέγη ο Ναουσαίος υποψήφιος της Ε.Ρ.Ε δικηγόρος Ιωάννης Τσαμπάζης. (Εφημ. ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΗΣ, 5 Νοεμβρίου 1961, αριθ. φύλ. 500, σελ. 1). Υπ’ όψιν όλων των ανωτέρω, αβίαστα προκύπτει το συμπέρασμα ότι οι πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν στη Νάουσα κατά τον χρόνο έλευσης του Μίκη Θεοδωράκη και του συγκροτήματός του σ’ αυτήν στις αρχές Οκτωβρίου 1961, δεν ήταν πρόσφορες για την πραγματοποίηση των προγραμματισμένων συναυλιών του.
Θεωρώ σκόπιμο να αναφέρω ενδεικτικά μερικά ονόματα Ναουσαίων αγωνιστών της Αριστεράς κατ’ αυτήν την περίοδο, μελών της τοπικής επιτροπής Ε.Δ.Α και άλλων, όπως είναι οι: Κώστας Αγγέλου, Λουκάς Καβαλάρης, Ανέστης Τσαγανίδης, Πελοπίδας Κεραμίδης, Ευριδίκη Γιαννοπούλου, Σταύρος Γιαννόπουλος, Αναστάσιος Μπαμπάτσης, Δαμιανός Ιωσηφίδης, Αθανάσιος Αναστασίου, Ευάγγελος Λίγγος, Παντελής Μαγγανάρης, Αλέξανδρος Χατζηπαράσχης, Γεώργιος Γρέζιος, Ιωάννης Μώκιος, Αγαθή Βαφειάδου, Βασίλειος Δαούτης, Γεώργιος Παπαδόπουλος, Θεόδωρος Τσάτσας και πολλοί άλλοι.
Οι αντιφρο-νούντες, όπως αφηγείται ο Μίκης Θεοδωράκης, που πήγαν να παρακολουθήσουν την απογευματινή συναυλία του με επικεφαλής τον τοπικό άρχοντα της Ε.Ρ.Ε (πρόεδρος της τοπικής επιτροπής της Ε.Ρ.Ε, τότε, νομίζω πως ήταν ο Χαράλαμπος Χρυσοχόου), όντως, πήγαν με καλές διαθέσεις και δεν είχαν καμιά σχέση, βεβαίως, με τους χαφιέδες της Ασφάλειας και τους παρακρατικούς. Ο φίλος του Θεοδωράκη, ο δεξιός Ναουσαίος, που του εκμυστηρεύτηκε ότι τη διεύθυνση της εναντίον του ιδίου και του συγκροτήματός του επίθεσης την είχε ανώτερο στέλεχος Μυστικής Υπηρεσίας που είχε έλθει από την Αθήνα, δεν είχε, βεβαίως, άδικο. Από κάπου το πληροφορήθηκε. Εδώ φαίνονται καθαρά οι προσπάθειες του καθεστώτος να τσακίσει εν τη γενέσει τους κάθε είδους πολιτιστικές εκδηλώσεις προερχόμενες από προοδευτικούς αριστερούς καλλιτέχνες με κοινωνικές ευαισθησίες, που απευθύνονταν πρώτιστα στο λαό.
Επίσης, οι Μυστικές Υπηρεσίες που κινούσαν τα νήματα αυτών των επιθέσεων, δεν παραιτούνταν εύκολα από τα σχέδιά τους, στην περίπτωση κατά την οποία τα σχέδια αυτά δεν στέφονταν από πλήρη επιτυχία κατά το πρώτο στάδιο της εφαρμογής τους, όπως συνέβη με την επίθεση κατά του Μίκη Θεοδωράκη στη Νάουσα. Ο ίδιος ο Ναουσαίος φίλος τον ενημέρωσε ότι θα τους έστηναν καρτέρι στο δρόμο προς την Έδεσσα, μόλις έφευγαν από τη Νάουσα, για να τους αχρηστέψουν στο ξύλο … Ο Ρακιντζής, ο οποίος πήρε αμέσως στο τηλέφωνο από την Αθήνα τον Μίκη Θεοδωράκη, μετά τις επεισοδιακές συναυλίες του, δεν ήταν άλλος από τον Απόστολο Ρακιντζή, Διοικητή της Γενικής Ασφάλειας και Διευθυντή της Αστυνομίας Αθηνών κατά την περίοδο 1957 – 1960 και Αρχηγό του Σώματος της Αστυνομίας Πόλεων κατά την περίοδο 1961 – 1964.
Σε σχετική ανάρτηση στην ιστοσελίδα του, ο Μίκης Θεοδωράκης αναφερόμενος στα συμβάντα στη Νάουσα κατά τη διάρκεια των συναυλιών που έδωσε το 1961, επιχειρεί να κάνει μια βαθειά τομή στην Ελληνική μουσική εκείνης της εποχής, να την αναλύσει σχολαστικά απ’ όλες τις πλευρές της, να προσδιορίσει επακριβώς τις μελλοντικές τάσεις τις οποίες έπρεπε να ακολουθήσει αυτή και να τονίσει τη διττή προσωπικότητα του μουσικοσυνθέτη, η μία από τις οποίες, κατά τη γνώμη του, πρέπει να υπηρετεί τη μουσική με συνέπεια και η άλλη, μέσα από ένα ιδεολογικό – καλλιτεχνικό πλέγμα, να τον καταστήσει συνάμα έναν ευαισθητοποιημένο κοινωνικό μαχητή. Το σχετικό κείμενο έχει ως εξής:
ΛΙΘΟΒΟΛΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΝΑΟΥΣΑ
Είναι γνωστά τα επεισόδια που δημιούργησαν (μας λιθοβόλησαν οι διάφοροι «άγνωστοι» το συγκρότημά μας στη Νάουσα (Οκτώβριος 1961), αφού προηγουμένως η Χωροφυλακή έφερε ένα σωρό εμπόδια και αποπειράθηκε – στα Τρίκαλα – να λογοκρίνει την εκδήλωση. Η περιοδεία του συγκροτήματος διακόπηκε και καταγγέλθηκαν οι ενέργειες αυτές από το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών σαν πράξεις που θέτουν σε κίνδυνο την καλλιτεχνική ελευθερία. Τότε, δήλωσα σχετικά τα παρακάτω στην «ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ»:
«Χωρίς άλλο, θα πρέπει να έχω μια εντελώς διαφορετική ιδέα από πολλούς άλλους για το τι είναι ο καλλιτέχνης και ποια θα πρέπει να είναι η αληθινή στάση και αποστολή του μέσα στην πολιτεία. Το γράφω αυτό γιατί, τελευταία, κάθε μου ενέργεια εντελώς φυσική και δικαιολογημένη – κατ’ εμέ – γίνεται αντικείμενο όχι μόνο συζητήσεων και αντεγκλήσεων, αλλά πολεμικής και άρνησης από πολλούς – όχι βέβαια τους κομπλεξικούς, γιατί αυτούς δεν πρέπει να τους υπολογίζει κανείς – μα από καλλιτέχνες και άλλους καλής πίστης ανθρώπους – σχεδόν φίλους. Το χάσμα είναι ευρύ και αμφιβάλλω αν αυτά τα λίγα λόγια βοηθήσουν αποτελεσματικά, όχι βεβαίως να γεφυρωθεί, αλλά να επισημανθεί. Όμως τα γεγονότα της Νάουσας επιβάλλουν μια σύντομη τομή των «πιστεύω», που τελικά θα καταξιώσει ή θ’ απορρίψει η πράξη.
Κατ’ αρχήν πιστεύω ότι ο ρόλος του καλλιτέχνη πρέπει να προσαρμόζεται στα βασικά σχήματα και ανάγκες της πολιτείας αφενός και να αντιστοιχεί στα πόδια και τα προβλήματα της Τέχνης αφετέρου. Δεν υπάρχει, δηλαδή, ένας τύπος του ιδανικού καλλιτέχνη, αλλά πολλοί. Για να περάσω, χωρίς χρονοτριβές, στη μουσική Ελλάδα του 1961, επισημαίνω: πρώτον, την οργανική ανυπαρξία για μια συστηματική και επαρκή μουσική τροφοδοσία του λαού μας και, δεύτερον, έλλειψη αισθητικών αρχών που να καθοδηγούν και να διοχετεύουν μέσα στο αναγκαίο σχήμα της Ελληνικότητας τη σύγχρονη Ελληνική σύνθεση.
Σε μια τέτοια ιστορική περίοδο, μπορούμε να τη χαρακτηρίσουμε «ηρωική» (με την έννοια ότι αξιώνει τρομερές προσωπικές θυσίες), ο καλλιτέχνης καλείται, επί ζημία του δημιουργικού του έργου, να επισπεύσει την πορεία των ιδεών και να οδηγήσει σε λύσεις. Τα κέρδη θα είναι τεράστια, αν αποβλέπουμε πράγματι στη δημιουργία μιας αξιόλογης μουσικής αναγέννησης, που δεν μπορεί να είναι εφικτή, παρά μόνο κάτω από αυτές τις δύο προϋποθέσεις, ότι, δηλαδή, η καλλιέργεια του κοινού θα έχει φτάσει σε ικανά επίπεδα, ώστε να μπορέσει να βγάλει στην επιφάνεια όλες τις κρυμμένες μουσικές ιδιοφυίες και να δεχτεί το έργο τους. Και ότι, ακόμα, το αισθητικό χάος θα έχει διαδεχθεί ένας φωτισμένος μουσικός-καλλιτεχνικός – Ελληνικός ιδεολογικός δρόμος.
Από δω και πέρα ανήκει στον καλλιτέχνη η επιλογή των μέσων και των μεθόδων της κοινωνίας – αιμοδοτείται από αυτήν και λειτουργεί γι’ αυτήν. Και πώς είναι δυνατόν η λειτουργία της δημιουργίας να περιορίζεται αποκλειστικά σε στοιχεία εν πάσει περιπτώσει διακοσμητικά, μετά από αφαιρετική διαλογή και να μην προχωρεί ως τις ρίζες των σχέσεων; Εντελώς ξεχωριστά, όταν και η πολιτεία διατρέχει τις «ηρωικές» της περιόδους, ο σύνδεσμος αυτός είναι υποχρεωμένος ιστορικά να πλουτιστεί με τα βαθύτερα και πλέον ουσιαστικά του στοιχεία. Μαζί με τον ποιητή Τάσο Λειβαδίτη δοκιμάσαμε τη γοητεία και τη δύναμη της επαφής με το λαό μας. Δώσαμε μπροστά του την ψυχή μας χωρίς ενδοιασμό και μας άνοιξε ευθύς τη δική του δίχως τον παραμικρό δισταγμό. Καλλιτέχνης και κοινό (αληθινό και διόλου επιλεγμένο) ενώπιος ενωπίω. Αυτή η επαφή δίνει το αίσθημα του ιλίγγου και τη γεύση της απόλυτης χαράς – αυτής που είναι καρπός δημιουργικού εναγκαλισμού και όχι απλών ανακοινώσεων και αποδοχών.
Σε τέτοια στάδια σχέσεων σφυρηλατούνται οι χαρακτήρες και τα έργα, σφυγμομετρείται η εποχή και φυτεύονται οι σπόροι μιας μελλοντικής αναγεννητικής καλλιτεχνικής δημιουργίας.. Είμαστε βεβαίως πεπεισμένοι ότι θα πρέπει να εξαντλήσουμε την αφομοίωση του λαϊκού μας πολιτισμού, που δεν είναι τίποτα άλλο από τις ρίζες του δέντρου που αργά ή γρήγορα θα υψωθεί προς το φως. Και αυτό το τελευταίο μπορεί μόνο να μας εξηγήσει και να δικαιολογήσει τη στάση μας. Δηλαδή το πείσμα μας να κρατηθούμε στις επάλξεις αυτού του σχήματος των σχέσεων που διαλέξαμε στην επαρχία μας ως τη στιγμή που κάποιοι λιθοβολισμοί κάποιου πληρωμένου αλήτη (έκφραση εντούτοις μιας εφήμερης και ξένης προς το εθνικό σώμα μαφίας) ήρθαν να κόψουν προσωρινά το νήμα της επαφής. Θα γυρίσουμε ωστόσο σύντομα και θα είμαστε, το ελπίζω, περισσότεροι μια και πιστεύουμε ότι ο πιο σύντομος δρόμος για τη σωστή γνώση του εαυτού μας, της τέχνης και της εποχής μας περνά από τα μακρινότερα χωριά της πατρίδας μας»
(http://theodorakism.blogspot.gr/2014/02/4.html).
Άνοιξη του 1963. Η αίθουσα του θεάτρου «ΑΚΡΟΠΟΛ» ήταν κατάμεστη από ενθουσιώδες κοινό. Μεταξύ όλων των άλλων, στην πρώτη σειρά, κάθονταν ο Γιάννης Ρίτσος, ο Νικηφόρος Βρεττάκος και ο Μίκης Θεοδωράκης. Ήταν η πρώτη φορά που ο Μάνος Λοΐζος και ο Χρήστος Λεοντής θα παρουσίαζαν στη σκηνή τραγούδια τους σε στίχους του Μάνου Ελευθερίου, του Φώντα Λάδη και της Μάρως Λήμνου, μετέπειτα συζύγου του Λοΐζου. Μόλις τελείωσε η συναυλία, ο Μίκης Θεοδωράκης σηκώθηκε από τη θέση του, ανέβηκε στη σκηνή και πρόσφερε στους πέντε νέους μια πέτρα: «Σαν παλιότερος που είμαι», εξήγησε, «ήθελα σε σας τους νέους συναδέλφους να χάριζα κάτι περισσότερο από λόγο. Έψαξα, μα δεν βρήκα τίποτα καλύτερο από αυτή την πέτρα, που πέρασε ξυστά από το κεφάλι μου την ώρα που διηύθυνα τον «Επιτάφιο» στη Νάουσα, τον Οκτώβρη του 1961. Νομίζω πως καλύτερη τιμή δεν μου έγινε ως τώρα, ακόμα κι’ αν, όχι από λάθος δικό μου, δεν έφαγα αυτόν τον σκληρό καρπό της Μακεδονικής γης στο κεφάλι» Μέσα στη συγκίνηση της βραδιάς η πέτρα χάθηκε μετά στα παρασκήνια. Αλλά ο 26χρονος, τότε, Λοΐζος … μάλλον δεν ξέχασε το δώρο του ανθρώπου που είχε για είδωλό του»
(http://www.kathimerini.gr/70158/article/prswpa/proskhinio/loizos-).
Τελικά, αυτή η πέτρα, δηλαδή, ο παρ’ ολίγον επίδοξος δολοφόνος του Μίκη Θεοδωράκη, επέστρεψε στη … γενέτειρά της Νάουσα, δωρεά του Χρήστου Λεοντή προς τον Δήμο Νάουσας κατά τη διάρκεια συναυλίας το 2006 στο Δημοτικό Θέατρο Νάουσας, κατά την οποία τραγούδησε τραγούδια του Μ. Θεοδωράκη ο Ναουσαίος τραγουδιστής Κων/νος Πατσιάς και παρίσταντο, εκτός του Χρήστου Λεοντή, και οι Ηλίας Ανδριόπουλος, Νότης Μαυρουδής και Γιώργος Λογοθέτης. Εκ των υστέρων εξακρίβωσα ότι ο δεξιός Ναουσαίος, ο οποίος αναφέρεται από τον Μίκη Θεοδωράκη ως συμμαθητής του, που τον βοήθησε για την εξεύρεση αίθουσας για την πραγματοποίηση των συναυλιών του, ήταν ο Χριστοδουλόπουλος, στέλεχος της εταιρείας «ΚΛΑΪΝ», που είχε τις εγκαταστάσεις της στον σιδηροδρομικό σταθμό της Νάουσας.
Κλείνοντας, θέλω να τονίσω ότι με την ενέργειά τους αυτή κατά του Μίκη Θεοδωράκη και του μουσικού συγκροτήματός του, οι χαφιέδες της Ασφάλειας, οι τραμπούκοι και οι παρακρατικοί της Νάουσας, επιχείρησαν, πέραν των άλλων, να αμαυρώσουν και το γεμάτο με επικούς αγώνες για την ελευθερία της χώρας ηρωικό ιστορικό παρελθόν της πόλης. Από τους αγώνες αυτούς αναφέρω, επιλεκτικά, αυτούς κατά των Τούρκων το 1822 και της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης κατά των Γερμανών στην περίοδο 1941-1944.
————————
*ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΣΠΥΡ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ
ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ – ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ
ΝΑΟΥΣΑ
Στέργιος Αποστόλου – Βιογραφικά στοιχεία -Εργογραφία (κάνετε κλικ)
—————————-
