Μανώλης Ξυνάδας: “Η Εβραϊκή παρουσία στην Ημαθία” – Παρουσίαση του 37ου τεύχους της ΕΜΙΠΗ

Παρουσίαση 37ου τεύχους

Χρονικών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας

Το περιοδικό “Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας” εκδίδεται σε τετραμηνιαία περιοδικότητα από την Εταιρεία Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας, από το έτος 2008. Με απόφαση του Δ.Σ. της Ε.Μ.Ι.Π.Η. το 37ο τεύχος του περιοδικού, αναφερόμενο στους μήνες Ιανουάριο – Απρίλιο του 2019, αφιερώθηκε στην εβραϊκή παρουσία στην Ημαθία με σκοπό αφενός την προώθηση της έρευνας και την παρουσίαση νέων στοιχείων και επιστημονικών δεδομένων σχετικών με την εν λόγω θεματική και αφετέρου την παρουσίαση πτυχών του πολυπολιτισμικού παρελθόντος της Βέροιας και της Ημαθίας, ευρύτερα. Στην πρόσκληση της Εταιρείας ανταποκρίθηκαν δώδεκα (12) ερευνητές – συγγραφείς, οι οποίοι συνέταξαν δεκαπέντε (15) μελέτες ενώ η σχετική ύλη συμπληρώνεται με τη δημοσίευση μαθητικής εργασίας (project) αφιερωμένης στους Εβραίους της γειτονικής πόλης Νάουσας.

Στο τεύχος των “Χρονικών” δημοσιεύονται άρθρα στα οποία αξιοποιούνται πρωτογενείς αρχειακές πηγές σε συνδυασμό με ποικίλες βιβλιογραφικές. Παράλληλα, αξιοποιούνται τα ήδη υπάρχοντα πορίσματα και επιστημονικά δεδομένα στην προσπάθεια ορισμένων συγγραφέων να ερμηνεύσουν γεγονότα και καταστάσεις από διαφορετική σκοπιά από αυτήν, την οποία τα είχε δει μέχρι σήμερα η τοπική ιστοριογραφία. Η θεματολογία των άρθρων αφορά την εβραϊκή παρουσία στην Ημαθία από τα οθωμανικά μέχρι τα νεώτερα χρόνια, τα οποία αναδεικνύουν πτυχές του πολιτικού, οικονομικού, κοινωνικού και πολιτισμικού βίου της συγκεκριμένης πληθυσμιακής ομάδας.

Αναλυτικότερα:

1) Στην πρώτη μελέτη η κα Ελένη Γκαρά – επίκουρη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αιγαίου, μεταφέρει πληροφορίες για τους Εβραίους της Βέροιας τον 16ο αιώνα, αξιοποιώντας μαρτυρίες από τα οθωμανικά αρχεία. Η σπουδαιότητα της μελέτης έγκειται στο γεγονός ότι παρουσιάζει τις πρωϊμότερες μαρτυρίες που γίνονται γνωστές για τους Εβραίους που εγκαταστάθηκαν στην πόλη μετά την αναγκαστική μετοικεσία της παλαιότερης κοινότητας στην Κωνσταντινούπολη. Μέσα από αυτές γίνονται γνωστά τα πρώτα πληθυσμιακά στοιχεία, ονόματα και επαγγέλματα Εβραίων, ενώ παρουσιάζονται και τα πρώτα στοιχεία για τις απαρχές της βιοτεχνίας μάλλινων υφασμάτων, η οποία συνδέεται με τους νέους κατοίκους. Σημαντική είναι και η προσέγγιση της Γκαρά σχετικά με την εβραϊκή συνοικία, όπως αυτή προκύπτει από την αξιοποίηση του αρχειακού υλικού. Σύμφωνα με αυτήν, “Η εικόνα μιας συνοικίας με πύλη που αμπαρώνει είναι αποτέλεσμα του ότι προήλθε από ένα βιοτεχνικό συγκρότημα που χτίστηκε στα τέλη του 16ου αιώνα, και του ότι η εβραϊκή κοινότητα της Βέροιας παρέμεινε ολιγομελής”.

2)  Στη δεύτερη μελέτη, ο συγγραφέας π. Αθανάσιος Γ. Βουδούρης, ιστορικός- δρ. Εκκλησιαστικής Ιστορίας αναφέρεται στην εβραϊκή παρουσία στα Γιαννιτσά από τα οθωμανικά χρόνια 16ος αιώνας (1519) μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, ενώ παρουσιάζονται και αριθμητικά δεδομένα αφορόντα τον εβραϊκό πληθυσμό των Γιαννιτσών.

3) Στην επόμενη μελέτη ο τοπικός ερευνητής κ. Ιωάννης Μοσχόπουλος δικηγόρος – συγγραφέας, αναφέρεται στην οικονομική ζωή και τις επαγγελματικές δραστηριότητες των Εβραίων στην περιοχή του Γιδά και τις σχέσεις που αναπτύχθηκαν με τα γειτονικά αστικά κέντρα της Θεσσαλονίκης και της Βέροιας, καθώς πολλοί από αυτούς διατηρούσαν συγγενικούς δεσμούς στις παραπάνω πόλεις.

4) Ιδιαίτερα σημαντική για την παρουσίαση του πολυπολιτισμικού κλίματος στην οθωμανική περίοδο αναδεικνύεται η μελέτη του π. Αθανασίου Βουδούρη, ο οποίος αυτή τη φορά διερευνά και παρουσιάζει τα πορίσματά του σχετικά με τις διακοινοτικές και διαπολιτισμικές σχέσεις Εβραίων και Χριστιανών της Θεσσαλονίκης και της Βέροιας. Ο Βουδούρης αναφέρεται στο κλίμα και τις σχέσεις συνεργασίας και αλληλοβοήθειας που αναπτύχθηκαν στην οθωμανική περίοδο μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων και εστιάζει στη συνεργασία σε δράσεις φιλανθρωπίας και αντιμετώπισης φυσικών καταστροφών.

5) Στην επόμενη εργασία η εκπαιδευτικός Ισαΐα Λαζαρίδου παρουσιάζει της εβραϊκή κοινότητα της Βέροιας διαχρονικά αξιοποιώντας βιβλιογραφικές πηγές.

6) Η επόμενη εργασία υπογράφεται και πάλι από τον π. Αθανάσιο Βουδούρη, ο οποίος αυτή τη φορά ασχολείται με το ζήτημα των Εβραίων της Βέροιας, οι οποίοι μετανάστευσαν στην Αμερική. Παράλληλα, ο συγγραφέας επαναπροσεγγίζει τη δημογραφική εικόνα της Εβραϊκής Κοινότητας της Βέροιας στη βάση των πηγών και των κοινωνικοπολιτικών δεδομένων και εξελίξεων των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα. Συμπερασματικά, μετά την αξιολόγηση των δεδομένων ο συγγραφέας παρατηρεί σημαντική μείωση του εβραϊκού στοιχείου κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου και ειδικότερα μετά τα μέσα της δεκαετίας του ‘20, η οποία οφείλεται σε ποικίλους κοινωνικοπολιτικούς λόγους και ως απόρροια αυτών θα μπορούσε να θεωρηθεί και η μετανάστευση εβραϊκού πληθυσμού προς την Αμερική, η οποία συνέβαλε στην παρατηρούμενη μείωση του πληθυσμού.

7) Η κα Ελισάβετ Σαρηγιαννίδου – φιλόλογος, παρουσιάζει πτυχές της ιστορίας της εβραϊκής κοινότητας της Βέροιαας στο μεταίχμιο της μετάβασης από το σύστημα διοίκησης της οθωμανικής αυτοκρατορίας προς το εθνικό κράτος. Πιο συγκεκριμένα, στην εργασία της παρουσιάζεται η αλληλογραφία του Αρχιραββίνου Σαμπίτα Χανανιά προς το Γενικό Διοικητή Μακεδονίας Κ. Ρακτιβάν. Μέσα από αυτήν απορρέουν στοιχεία για την ισραηλητική εκπαίδευση στη Βέροια το 1912. Η επιστολή περιλαμβάνει ονόματα δασκάλων, αριθμό μαθητών και διδασκόμενα μαθήματα. Γενικότερα, αναδεικνύεται η πρόνοια και η αγωνία της κοινότητας για την παροχή μορφωτικών αγαθών στα μέλη της μέσα από τις ενέργειες του θρησκευτικού της ποιμένα.

8) Στην επόμενη εργασία, ο υπογράφων Εμμανουήλ Ξυνάδας – δρ. Εκκλησιαστικής Ιστορίας αξιοποιεί αρχειακό υλικό από το ιστορικό αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών για να παρουσιάσει στοιχεία για την εβραϊκή κοινότητα της Βέροιας την περίοδο του Μεσοπολέμου. Πιο συγκεκριμένα, βασιζόμενος σε δημοσίευμα της εβραϊκής εφημερίδας “Ρενασένσια Τζουδία” παρουσιάζει στοιχεία για την κοινότητα το έτος 1927. Επιπλέον, αξιοποιούνται εκλογικοί κατάλογοι της περιόδου, προκειμένου να παρουσιαστεί η πληθυσμιακή σύνθεση της Κοινότητας, ενώ γίνονται αναφορές στην επαγγελματική δραστηριότητα των Εβραίων της πόλης. Τέλος ο Ξυνάδας προσπαθεί να ανασυνθέσει την εβραϊκή κοινότητα της πόλης παρουσιάζοντας κατάλογο εβραϊκών οικογενειών, βασιζόμενος στους εκλογικούς καταλόγους της εποχής και στους καταλόγους θυμάτων και επιζώντων του Ολοκαυτώματος.

9) Η πληθυσμιακή σύνθεση της Κοινότητας αποτελεί το αντικείμενο μελέτης της επόμενης εργασίας, η οποία υπογράφεται και πάλι από τον π. Αθανάσιο Βουδούρη. Στην παρούσα μελέτη ο ερευνητής αξιοποιεί αρχειακό υλικό από το αρχείο της Μητροπόλεως Βεροίας και Ναούσης. Πρόκειται για έγγραφο του δασκάλου Α. Μπενβενίστε χρονολογημένο το έτος 1938, το οποίο παρουσιάζει ποσοτικά στοιχεία που σχετίζονται με τον εβραϊκό πληθυσμό της πόλης. Με βάση το συγκεκριμένο έγγραφο ο Βουδούρης προχωράει σε συσχετισμούς και συγκρίσεις με ποσοτικά δεδομένα προερόμενα από άλλες πηγές αρχειακές και βιβλιογραφικές προκειμένου να καταλήξει στα συμπεράσματα του σχετικά με την πληθυσμιακή κατάσταση της Κοινότητας στα τέλη της εποχής του Μεσοπολέμου και στην κατοχική περίοδο.

10) Τον Απρίλιο του 1932 πραγματοποιήθηκε στη Βέροια η δίκη των κατηγορούμενων για τον εμπρησμό στον εβραϊκό συνοικισμό “Κάμπελ” της Θεσσαλονίκης. Ο Αλέξανδρος Χατζηκώστας – δημοσιογράφος, συγγραφέας, παρουσιάζει τα σχετικά γεγονότα μέσα από δημοσιεύματα του Τύπου. Αξιοποιούνται οι εφημερίδες Μακεδονία, Νέα Αλήθεια, Μακεδονικά Νέα, Ριζοσπάστης και η τοπική εφημερίδα Αστήρ.

11) Στην επόμενη εργασία η Ελισάβετ Σαρηγιαννίδου στηριζόμενη σε δημοσίευμα του τοπικού Τύπου παρουσιάζει στοιχεία σχετικά με την εβραϊκή κοινότητα την εποχή της μεταξικής δικτατορίας και προεκτείνεται σε πτυχές του πολιτικού, κοινωνικού και πολιτισμικού βίου της Κοινότητας.

12) Η επόμενη εργασία αφορά τον εβραϊκό πληθυσμό της Νάουσας και υπογράφεται από τον τοπικό ερευνητή κ. Στέργιο Αποστόλου. Ο συγγραφέας αναφέρεται στις λιγοστές εβραϊκές οικογένειες της Νάουσας κατά το Μεσοπόλεμο και την κατοχική περίοδο. Η εργασία επικεντρώνεται στις ενέργειες της ΕΑΜικής αντίστασης για τη διαφύλαξη και σωτηρία του εβραϊκού πληθυσμού της Νάουσας.

13) Η δρ. Ιστορίας της Εκπαίδευσης Αντωνία Χαρίση αναφέρεται στη συμμετοχή Εβραίων στο 16ο Σύνταγμα του ΕΛΑΣ, υπό την καθοδήγηση του Κ. Κολίντζα ή καπετάν Κολοκοτρώνη. Σύμφωνα με τη Χαρίση στο Τάγμα συμμετείχαν πάνω από 100 Εβραίοι λίγοι εκ των οποίων από την Ημαθία. Και αυτοί μαζί με τους υπόλοιπους μαχητές πολέμησαν με γενναιότητα και αυτοθυσία και σκοτώθηκαν σε μάχες ή ενέδρες με τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους.

14,15) Οι δύο τελευταίες εργασίες μεταφέρουν προσωπικές μαρτυρίες μελών της εβραϊκής κοινότητας Βέροιας. Η πρώτη υπογράφεται από τον Ιωσήφ Στρούμσα, ο οποίος μεταφέρει παιδικές μνήμες από τα μαθητικά και εφηβικά χρόνια, αποδράσεις στην πόλη, καθημερινή ζωή μέχρι την κατοχική περίοδο και το Ολοκαύτωμα που στιγμάτισε εσαεί τις ψυχές των ανθρώπων. Το άλλο άρθρο υπογράφεται από την κα Παρασκευή Παυλίδου υπ. δρ. η οποία με το κείμενό της μεταφέρει τις μνήμες της οικογένειας Κοέν μέσα από τις πληροφορίες απογόνου της οικογένειας.

16) Η τελευταία εργασία του αφιερώματος ανήκει στους μαθητές του 1ου Γυμνάσιου Νάουσας και βραβεύτηκε σε διαγωνισμό που είχε προκηρύξει ο σύλλογος των Φίλων του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα της Θεσσαλονίκης. Η εργασία εκπονήθηκε σε συνεργασία με τους υπεύθυνους καθηγητές και παρουσιάζει συνοπτικά την εβραϊκή παρουσία στη Νάουσα, ενώ επικεντρώνεται στην καταγραφή του γενεαλογικού δένδρου της εβραϊκής οικογένειας Μπουρλά, την περιγραφή της δραστηριότητάς της, καθώς επίσης και την τύχη της στην κατοχική περίοδο.

Το 37ο τεύχος των “Χρονικών Ιστορίας και Πολιτισμού” της Ε.Μ.Ι.Π.Η. αποτελεί συλλογή εργασιών, οι οποίες συντάχθηκαν σύμφωνα με ορισμένες επιστημονικές προδιαγραφές και ελέγχθηκαν από τα συνεργαζόμενα με την Ε.Μ.Ι.Π.Η. μέλη της επιστημονικής επιτροπής με σκοπό την εξασφάλιση υψηλού επιπέδου και την κατά το δυνατόν αντικειμενικότερη διαπραγμάτευση των ζητημάτων. Μέχρι σήμερα πολλά ζητήματα που σχετίζονται με την εξέταση ιστορικών πτυχών σχετικών με την παρουσία και δραστηριότητα εθνοτικών ομάδων αποτελούν πρόκληση τόσο για το ερευνητικό, όσο και για το αναγνωστικό κοινό. Καθήκον της επιστημονικής κοινότητας είναι η ανάδειξη της ιστορίας των ποικίλων ομάδων με διαφορετικά εθνικά, εθνοτικά ή θρησκευτικά χαρακτηριστικά. Η Ε.Μ.Ι.Π.Η. θέλοντας να συμβάλει προς την κατεύθυνση αυτή από νωρίς έχει εντάξει στη δραστηριότητά της εκδηλώσεις που αναδεικνύουν το ιστορικό παρελθόν ομάδων που δραστηριοποιήθηκαν στην Ημαθία. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας εντάσσεται και η έκδοση του παρόντος τόμου, ενώ ακολουθεί αντίστοιχος σχετικός με τη μουσουλμανική παρουσία στην Ημαθία, ο οποίος θα εκδοθεί περί τα τέλη του έτους. Στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του παρουσιαζόμενου τόμου θα πρέπει να αναφερθούν η ποικιλία των θεμάτων που περιλαμβάνονται σε αυτόν, η αξιοποίηση αρχειακού υλικού από την πλειονότητα των ερευνητών, η ποικιλία των αρχείων που ερευνήθηκαν και αξιοποιήθηκαν.

Είναι γεγονός ότι ο Πολιτισμός διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην κοινωνική συνοχή και ένταξη, ιδίως μέσω της συμμετοχής των μειονοτήτων, των μειονεκτουσών ομάδων, των περιθωριοποιημένων κοινοτήτων, των μεταναστών και των προσφύγων στην πολιτιστική και κοινωνική ζωή. Επιπλέον, η διατήρηση της πολιτιστικής πολυμορφίας σε κάθε είδους μέσο και έκφραση πολιτισμού αποτελεί σημαντικό στόχο της UNESCO και έναν από τους βασικούς πυλώνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επιπρόσθετα η προώθηση του διαπολιτισμικού διαλόγου αποτελεί μια από τις βασικότερες αρχές και στοχεύσεις της Ένωσης. Τέλος, η πολιτιστική κληρονομιά και οι πολιτιστικοί χώροι διαδραματίζουν έναν σημαντικό ρόλο στην αναγέννηση των πόλεων και την προώθηση της συνοχής μεταξύ των κατοίκων.

Ως Ε.Μ.Ι.Π.Η. θεωρούμε ότι με την παρούσα έκδοση συμβάλουμε στην προώθηση της επιστημονικής έρευνας σε ζητήματα ομάδων και μειονοτήτων. Επιπλέον, συμβάλλουμε στην  καλλιέργεια του διαπολιτισμικού διαλόγου και στην προώθηση της πολιτιστικής πολυμορφίας σε μια εποχή, όπου ο διάλογος λαών και πολιτισμών κρίνεται απαραίτητος προκειμένου ως λαός και ως έθνος να προχωρήσουμε και να αντιμετωπίσουμε τις σύγχρονες προκλήσεις που αναδύονται σε πολιτικό, οικονομικό και πολιτισμικό επίπεδο. Τέλος, συμβάλλουμε στην ανάδειξη της υλικής και άυλης πολιτισμικής κληρονομιάς του τόπου μας μέσα από την έρευνα και ανάδειξη πτυχών της ιστορίας.

Σάββατο 21 Σεπτεμβρίου 2019