Οι “Μάσκες” του Γιώργη Μελίκη στη Θεσσαλονίκη – Λαϊκή αισθητική και λαϊκά δρώμενα με καθρέφτη τη μάσκα
Θεσσαλονίκη, Λαογραφικό & Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας – Θράκης. Ο Γιώργης Μελίκης, ταυτισμένος με την παράδοση και την έρευνά της πάνω από 40 χρόνια, εκθέτει εδώ 50 αντιπροσωπευτικές μάσκες, που ανήκουν στο Εθνογραφικό Κέντρο Έρευνας «Γιώργης Μελίκης».
Οι μάσκες, που εκτίθενται στον 1ο και 2ο όροφο του Μουσείου, είναι ένα μέρος από τις 120 μάσκες που κατόρθωσε να συγκεντρώσει ο Γιώργης Μελίκης διασχίζοντας απ’ άκρη σ’ άκρη την Ελλάδα, μελετώντας τα λαϊκά δρώμενα και το κυρίαρχο αποτύπωμά τους, τη μάσκα.
ΟΙ μάσκες του, φτιαγμένες από χέρια τεχνιτών εξειδικευμένων, που κουβαλούν τη γνώση αλλά και το σεβασμό στην παράδοση από γενιά σε γενιά, εντυπωσιάζουν καθώς σε υποδέχονται στο Μουσείο επιβλητικές, παίζοντας ανάμεσα στο πραγματικό και το φανταστικό, το κωμικό και το τρομακτικό, καθρεφτίζοντας στις όψεις που αναπαριστούν τους βαθύτερους φόβους του ανθρώπου, προσπαθώντας να τους εξευμενίσουν.
Υλικά όχι μόνο φθαρτά αλλά και φτηνά, καθημερινά, αποτελούν την πρώτη ύλη των λαϊκών κατασκευαστών. Τομάρια ζώων, κέρατα, αποξηραμένοι καρποί, κολοκύθες, υφάσματα αλλά και χάντρες, συνθέτουν πορτρέτα, όπου ο άνθρωπος συναντά τα ένστικτά του, εκφράζοντάς τα μέσα από ζωόμορφες παραστάσεις κάποιες φορές, ταυτίζοντάς τα με τις αναπαραγωγικές δυνάμεις της φύσης, και ξορκίζοντας, μέσα από τις μάσκες και τα λαϊκά δρώμενα στα οποία αυτές πρωταγωνιστούν, τους φόβους του.
Καρκαλούσες και Καδήδες, Μωμόγεροι και Αργκουτσιάρηδες, με κυρίαρχο τον Τζαμάλαρο των Πιερίων να δεσπόζει στο βάθος με τα κέρατα και τα κουδούνια του, δεν μπορούν να αφήσουν κανέναν επισκέπτη αδιάφορο.
Σε πολλές μάσκες, που τη συνέχειά τους αποτελούν ολόκληρες φορεσιές, απαραίτητο στοιχείο τα κουδούνια. Οι «Κουδουνάδες» που τα φορούσαν στόχευαν και μέσα από το πανδαιμόνιο των ήχων -με τη συνοδεία κυρίως της οργιαστικής γκάιντας- στη μεγαλύτερη μέθεξη όσων συμμετείχαν στο δρώμενο, είτε ως «ηθοποιοί» της ομάδας, είτε ως θεατές.
Άλλωστε, ένα λαϊκό δρώμενο, από την αρχαία διονυσιακή λατρεία μέχρι σήμερα, αυτήν τη συμμετοχή επιδιώκει, το να γίνουν οι πολλοί ένα. Έτσι, μέσα σε μία μεταφυσική συνύπαρξη, όπου το δρώμενο μετατρέπεται σε μαγικο-θρησκευτική τελετή, με απίστευτη αθροιστικά δύναμη, πετυχαίνεται ο στόχος, που μπορεί να είναι η αποφυγή του κακού ή ο ερχομός καλύτερων και προπαντός γόνιμων ημερών για τις παλιότερες αγροτοκτηνοτροφικές κοινωνίες στην Ελλάδα.
Οι μάσκες του Γιώργη Μελίκη, κατορθώνοντας να μεταφέρουν στον επισκέπτη όχι μόνο πληροφορίες για τα δρώμενα που εκπροσωπούν η κάθε μια, από την Μακεδονία μέχρι την Κρήτη κι από τη Θράκη μέχρι την Ήπειρο, αλλά και τα αιγαιοπελαγίτικα νησιά, οδηγούν παράλληλα σε έντονη συναισθηματική διέγερση αλλά και προβληματισμό για την πορεία και τη μοίρα της παράδοσης σήμερα. Όσο κι αν άνθρωποι σαν τον Γιώργη Μελίκη έκαναν την παράδοση στόχο ζωής και σημαία τους, όλοι ξέρουμε πως η παράδοση χρόνο με το χρόνο φθίνει και κινδυνεύει να συνθλιβεί ανάμεσα στις μυλόπετρες του “σύγχρονου πολιτισμού”.
Ο Γιώργης Μελίκης είπε για τις μάσκες του στη faretra.info, σε συνέντευξη που έδωσε τον περασμένο Μάρτιο:
«Μοναδική στην Ελλάδα είναι η συλλογή μας με τις μάσκες. Μάσκες όχι καρναβαλίστικες αλλά μάσκες από δρώμενα και πρακτικές Μεταφυσικής, τις οποίες συναντάμε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, που αναδεικνύουν την ανάγκη του ανθρώπου να ξεφύγει ή να φιλιώσει με ορισμένες απειλές, να τις εξευμενίσει.
Για παράδειγμα, προκειμένου να εξευμενίσει την αρκούδα που τρώει τα ζωντανά του, ντύνεται κι ο ίδιος αρκούδα, υιοθετώντας αυτόν τον μαγικο-θρησκευτικό τρόπο. Ταυτίζεται με την απειλή και προσπαθεί έτσι να την αντιμετωπίσει. Ο μεγαλύτερος φόβος είναι μέσα στο κεφάλι μας. Όταν αντιμετωπίσεις αυτόν τον φόβο, τον νικάς. Μα, θα πείτε, δεν κατέβαιναν στη συνέχεια οι αρκούδες, δεν τρώγανε τα ζώα τους; Κατέβαιναν. Όλη όμως αυτή η τελετή στην ψυχολογία των ανθρώπων γινόταν με τέτοιο επιτελεστικό τρόπο που πείθονταν ότι τις νικούσαν.
Έχουμε γύρω στις 120 μάσκες που γίνανε μ΄ αυτό το σκεπτικό. Είναι φτιαγμένες από γήινα και ζωικά υλικά. Δέρματα, κόκκαλα, ξηρούς καρπούς, πράγματα που περιβάλλουν τον άνθρωπο στον τόπο του. Οι μάσκες είναι φθαρτή συλλογή. Το φυσικό δέρμα είναι πολύ ευαίσθητο. Και βέβαια, αυτό που ενδιαφέρει είναι η αισθητική, η λαϊκή αισθητική.
Φυσικά, δεν έχει για μας σημασία το υλικό από το οποίο αποτελείται κάτι, αλλά η ίδια η πράξη στην οποία οδηγεί.»
Οι «Μάσκες», λοιπόν, του Γιώργη Μελίκη, πέρα από τη δυναμική που αναδίδουν οι ίδιες, όπου κι αν τις δει κανείς, στο συγκεκριμένο χώρο που εκτίθενται αυτήν τη στιγμή, στο Λαογραφικό & Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας – Θράκης στη Θεσσαλονίκη, πολλαπλασιάζουν αυτήν τη δυναμική, γιατί είναι ένας ατμοσφαιρικός χώρος και κτιριακά αλλά και με την ιδιαίτερη φροντίδα και τον σεβασμό που αναδίδει σ’ αυτό που φιλοξενεί, την παράδοση.
Η έκθεση θα είναι ανοιχτή μέχρι και 31 Μαρτίου 2019.
Φωτογραφίες: faretra.info
