Ο Καζαντζάκης είναι ο ζωγράφος των μεγάλων πορτραίτων κι ανάμεσά τους, από τα πειστικότερα, είναι εκείνα των δασκάλων, που σφράγισαν την παιδική του ηλικία.
Η πένα του ζωντανεύει, με δυνατές πινελιές, όχι μόνο τις μορφές τους, αλλά και το παιδαγωγικό σύστημα της εποχής.
Έτσι, σ’ ένα από τα γνωστότερα κομμάτια της «Αναφοράς στον Γκρέκο», ζωγραφίζει έναν από τους δασκάλους του, φωτίζοντας ταυτόχρονα το παιδαγωγικό σύστημα της εποχής, που ισοπεδώνει την παιδική ψυχή, στερώντας της τον αυθορμητισμό και την ελευθερία.
[…] Στην Τετάρτη Τάξη βασίλευε και κυβερνούσε ο Διευθυντής του Δημοτικού. Κοντοπίθαρος, μ’ ένα γενάκι σφηνωτό, με γκρίζα πάντα θυμωμένα μάτια, στραβοπόδης. «Δε θωράς, μωρέ, τα πόδια του», λέγαμε ο ένας στον άλλο σιγά να μη μας ακούσει, «δε θωράς, μωρέ, πώς τυλιγαδίζουν τα πόδια του; και πώς βήχει; Δεν είναι Κρητικός». Μας είχε έρθει σπουδασμένος από την Αθήνα κι είχε φέρει, λέει, μαζί του τη Νέα Παιδαγωγική. Θαρρούσαμε πως θα ‘ταν καμιά νέα γυναίκα και την έλεγαν Παιδαγωγική• μα όταν τον αντικρίσαμε για πρώτη φορά ήταν ολομόναχος• η Παιδαγωγική έλειπε, θα ‘ταν σπίτι. Κρατούσε ένα μικρό στριφτό βούρδουλα, μας έβαλε στη γραμμή κι άρχισε να βγάζει λόγο. Έπρεπε, λέει, ό,τι μαθαίναμε να το βλέπαμε και να το αγγίζαμε ή να το ζωγραφίζαμε σ’ ένα χαρτί γεμάτο κουκκίδες. Και τα μάτια μας τέσσερα• αταξίες δε θέλει, μήτε γέλια, μήτε φωνές στο διάλειμμα• και σταυρό τα χέρια. Και στο δρόμο, όταν δούμε παπά, να του φιλούμε το χέρι. «Τα μάτια σας τέσσερα, κακομοίρηδες, γιατί αλλιώς, κοιτάχτε εδώ!», είπε και μας έδειξε το βούρδουλα. «Δε λέω λόγια, θα δείτε έργα!» Κι αλήθεια είδαμε• όταν κάναμε καμιά αταξία ή όταν δεν ήταν στα κέφια του, μας ξεκούμπωνε, μας κατέβαζε τα πανταλονάκια και μας έδερνε κατάσαρκα με το βούρδουλα• κι όταν βαριόταν να ξεκουμπώσει, μας έδινε βουρδουλιές στ’ αυτιά, ωσότου έβγαινε αίμα. […]
Θα ήταν, όμως, άδικο, αύριο, που ανοίγουν τα σχολεία, να μη σταθούμε και σ’ εκείνες τις μορφές των δασκάλων, που μας έκαναν να τους αγαπήσουμε, που τους θυμόμαστε ακόμα. Άνθρωποι που ήξεραν να ξεκλειδώνουν την παιδική ψυχή, που ήξεραν να φορούν φτερά στις πλάτες των μαθητών, ετοιμάζοντάς τους να πετάξουν στο μέλλον.
ΥΓ. Οι δύο φωτογραφίες είναι της μητέρας μου. Η πρώτη είναι από την παιδική της ηλικία, όταν ήταν μαθήτρια, (τρίτη από δεξιά), στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Χαρακτηριστική η μορφή του δασκάλου. Η δεύτερη είναι από τη ζωή της ως δασκάλας, στο 9ο Δημοτικό Σχολείο της Βέροιας, αρχές της δεκαετίας του 1960, με τους μαθητές της και το Διευθυντή του Σχολείου, Βαγγέλη Χειμωνίδη.
Κάποιοι ίσως αναγνωρίσουν τον εαυτό τους στα παιδικά πρόσωπα της φωτογραφίας. Εκείνο που με συγκινεί πάντα είναι πως ακόμα και τώρα οι μαθητές της τη θυμούνται και μου μιλούν γι αυτήν με αγάπη. Το όνομά της ήταν Ιφιγένεια Παπαδοπούλου- Σμυρνή.
