Ηλίας Τσέχος. Ζωής και ποίησης διαδρομές / συνέντευξη στη Δήμητρα Σμυρνή

“Ο ποιητής μπορεί να δώσει μάχες. Μετράει η μάχη και όχι η νίκη” 

Πάντα κρατάω  ένα  μαντήλι
ένα  μεγάλο καθαρό  μαντήλι

Ας ήξεραν τι είναι να κρατάς ένα  μεγάλο καθαρό  μαντήλι
όταν δεν κλαίει ο κόσμος
να τον χαιρετάς

Ηλίας  Τσέχος

……………………

Με το «μαντήλι της ποίησης» στα χέρια ο Ηλίας Τσέχος, πότε για να σκουπίζει τα δάκρυα τούτου του κόσμου και πότε για να τραγουδά τις χαρές του, επιγραμματικός τις περισσότερες φορές, στοχαστικός άλλοτε, αυθόρμητος πάντα, σαν ποταμός χωρίς κοίτη που κυλά άναρχα, καταθέτει πέρα από την ποίησή του, την παρουσία του ως χορευτής, ως ηθοποιός, αλλά προπαντός ως άνθρωπος, που βιώνει τον πολιτισμό δυναμικά και δημιουργικά, τώρα πια εδώ, στον τόπο του. Επέστρεψε πριν χρόνια από την πολύβουη Αθήνα στο σιωπηλό Γιαννακοχώρι της Νάουσας, την πατρίδα του.

Μια από τις γονιμότερες στιγμές του ήταν το «χτίσιμο» της βιβλιοθήκης του χωριού του, γεγονός μεγάλο για τον ίδιο, τους συγχωριανούς του αλλά και για όλους, όσοι πιστεύουμε πως το σώμα του πολιτισμού αποτελείται από κύτταρα. Ο Τσέχος αυτό το υποστήριξε συγκινητικά με το δικό του κύτταρο πολιτισμού, τη βιβλιοθήκη του.

Ο Ηλίας Τσέχος μίλησε για πολλή ώρα για την ποίηση, τη ζωή, την τέχνη, τους ανθρώπους. Απαίτησε τον ενικό αριθμό στην κουβέντα και τον κέρδισε. Άλλωστε ο λόγος του αποπνέει τόση οικειότητα και ζεστασιά, ώστε είναι σα να τον γνωρίζεις χρόνια. Ευλογημένη η επικοινωνία ανάμεσα στους ανθρώπους, η τόσο δυσεύρετη!

……………….

● Ένας μεγάλος κύκλος ζωής και ποίησης ολοκληρώθηκε για σένα, Ηλία, και ξεκίνησε κάποιος άλλος. Έφυγες από τον τόπο σου, ξόδεψες σώμα και πνεύμα, κέρδισες εμπειρίες και «πλούσιος πια» (κατά την Καβαφική «Ιθάκη») γύρισες πίσω. Ας πιάσουμε το νήμα απ’ την αρχή. Ας γυρίσουμε στα χρόνια της πρώτης νιότης. Φεύγεις. Για πού; Γιατί;
Το οδοιπορικό λοιπόν… 1976. Σπουδές σε μια σχολή της Θεσσαλονίκης γύρω από τη Χημεία και δουλειά στην «Ξυλοπάν» για έξι μήνες. Τότε αρχίζει να γεννιέται και η ποίηση. Απαίδευτα σχεδόν μπήκα στην ποίηση. Ελάχιστα διαβάσματα. Δεν είμαι ευτυχής γι’ αυτό. Έπρεπε να διανύσω χιλιάδες χιλιόμετρα, για να καλύψω τα κενά. Θεωρούσα πάντα ευτυχείς τους ποιητές των πόλεων, γιατί εκείνοι ήδη είχαν καλύψει τη μισή «γη», ενώ εγώ έπρεπε να ξεκινήσω απ’ την αρχή, για να καλύψω την περίμετρο της «ποιητικής μας γης». Κάλυψα τα κενά. Πολλά διαβάσματα. Αλλά η Θεσ/νίκη με πίεσε, με στρίμωξε, ήταν για μένα «ένα λιμάνι χαμένων ονείρων». Ήθελα κι άλλα. Παίρνω μια βαλίτσα στο χέρι και κατεβαίνω στην Αθήνα. Κατέβαινα προς την Αθήνα, νομίζοντας πως εκεί δε.. βασιλεύει ο ήλιος!

Όνειρα όχι της ελευθερίας αλλά της δημιουργικής κατάκτησης του κόσμου ή πιο βαθιά της αληθινής πορείας. Εκεί «ξοδεύτηκα» αναζητώντας το αληθινό «μου» και«μας». Μια εποχή απίστευτη! Μια εποχή που προτείναμε στήθη! Χωρίς τον πανικό της αποτυχία ή της… επιτυχίας! Δυστυχώς σήμερα, τα σημερινά παιδιά δεν έχουν πια τέτοια στάση ζωής. Τότε ξεκινώντας, αναζητούσα τον εαυτό μου και την αλήθεια.

● Αποδείχτηκες σύνθετη καλλιτεχνική φύση. Χορός, κινηματογράφος, ποίηση… Φύση ατίθαση. Σε κέρδισε όμως περισσότερο η ποίηση. Έτσι δεν είναι;
Όλα, μέσα στη ροή της αθωότητας μου και μέσα στη ροή του χρόνου, που συνέβησαν, δεν ήταν ούτε στόχοι ούτε σκοποί. Έζησα απίστευτα πράγματα και στο χορό και στον κινηματογράφο και στην Ελβετία, στο τσίρκο που δουλέψαμε και στο Oslo, στη Νορβηγία, ως disc jockey. Είμαι λίγο απ’ όλα. Βάζω εισαγωγικά σε όλα…
«ηθοποιός», «χορευτής», «ποιητής»… Αν κάτι έχω σώσει και μ’ έχει σώσει είναι η αθωότητα. Είμαι λοιπόν απ’ όλα και ίσως και άλλα, που δεν έχουν ακόμα φανερωθεί. Νιώθω πως υπάρχει ακόμα ακατέργαστο υλικό, «ορυκτός πλούτος».

● Στην Αθήνα συνεργάστηκες με μεγάλες προσωπικότητες: Δώρα Στράτου, Θόδωρος Αγγελόπουλος, Νίκος Κούνδουρος, Φράγκο Τζεφιρέλι. Ο Γιάννης Τσαρούχης και ο Γιάννης Ρίτσος σού έδωσαν έργα τους για εξώφυλλα στις συλλογές σου. Πόσο σε πλούτισε η επαφή μ’ αυτούς τους «μεγάλους»;
Τώρα τον νιώθω αυτόν τον πλούτο. Τότε δεν τον ένιωθα. Ήμουν σαν μια οικογένεια μ’ όλους αυτούς, τους «βασιλείς της Τέχνης». Τότε, έτρεχαν τα γεγονότα και δεν το συνειδητοποιούσα. Τότε, με ηθοποιούς, σκηνοθέτες, ποιητές, τραγουδιστές, διαδηλώναμε κάθε βδομάδα, ανατρέπαμε το σύμπαν. Ολ’ αυτά αφήνουν γνώση, διαμορφώνουν τη σχέση σου με την κοινωνία, με τον κόσμο. Αλλά και τώρα, που είμαι πλάι στους απλούς ανθρώπους, η επαφή μαζί τους είναι μια σπουδαία εμπειρία. Είναι όμορφη η γεύση της καθημερινότητας.

● Πότε ένιωσες την ανάγκη να γράψεις για πρώτη φορά ποίηση; Ποια στάθηκε η αφορμή;
Να, μια γοητευτική «ανασκαφή», για να δω τα «θεμέλιά» μου! Άρχισα σχετικά αργά. Νομίζω πως πριν αρχίσω να γράφω δεν άκουγα τον εαυτό μου, άκουγα μόνο τους άλλους. Ξαφνικά, ένιωσα  την ανάγκη ν’ ακούσω τη δική μου φωνή. Ξεκίνησα δειλά και ταπεινά. Όσα έγραφα  τα διάβαζα στους φίλους μου. Τα σχολιάζαμε, με στήριζαν. Αργότερα, όταν κατέβηκα στην Αθήνα, αυτό το πρώτο υλικό έγινε στα 26 μου η πρώτη ποιητική συλλογή. Συνάντησα τον Κώστα Κουλουφάκο από τις εκδόσεις «Διογένης», ο οποίος εκτίμησε, όπως μου είπε, την επιγραμματικότητα στη γραφή μου.

● Πολύ  καλές  εκδόσεις. «Διογένης»,«Κέδρος»,  «Ηριδανός», «Σύγχρονη Εποχή» και άλλες. Εφτά  ποιητικές συλλογές και ύστερα  για χρόνια σιωπή.  Γιατί;
Πολύ απλά, δε γεννήθηκαν ποιήματα. Το ’88 τέλειωσε η συνεργασία  με τη Δώρα Στράτου. Ακολούθησαν  συνδικαλιστικοί αγώνες. Υπήρξε μερική δικαίωση από την τότε υπουργό, Μελίνα Μερκούρη. Κούραση. Σταμάτησαν οι διεκδικήσεις. Ανεργία. Έφυγα στην Ελβετία για τρία χρόνια. Δεν έμεινα. Δε φυλακίστηκα στα «χρυσά κλουβιά» της Ευρώπης. Δεν το μετάνιωσα. Πόνος, σκέψεις, καρτερία, μάχες, επιλογές,  αποφάσεις.  Αυτά τα χρόνια δε μπορούσε να γεννηθεί ποίηση. Έτσι συνέβη.

● Η ποίησή σου έχει τη δική της φωνή. Δεν αντιγράφεις. Τη διακρίνει η επιγραμματικότητα, ο αυθορμητισμός και μια διάθεση στοχασμού. Πως παντρεύεται ο ορθολογισμός με το συναίσθημα;
Έτσι τελικά είναι ο ποιητής. Αν κουβαλάς νερό, ποτίζεις… και τα καλλιεργήσιμα και τα ακαλλιέργητα, που διψούν. Να σου θυμίσω: «νερό που ξεδιψά και καίγεται στη δίψα», ο ποιητής… Έτσι είμαι φτιαγμένος. Ας μην το ψάξουμε.

● Συχνά από  τους  στίχους σου  αναβλύζει  μια φιλοσοφική διάθεση  απέναντι στη ζωή.  Τη βλέπεις σε ποιήματα  που  γράφτηκαν πολύ νωρίς, ανάμεσα στα 26  και τα 36  σου  χρόνια.  Γράφεις:

όπως  άρχισε η ζωή έτσι θα τελειώσει
έχεις στα χέρια σου το ενδιάμεσο

ή

όσο η ζωή μας τελειώνει η αλήθεια περισσεύει

ή

όποτε θες να δεις τι γίνεσαι
ποιος είσαι
παίρνεις μια χούφτα χώμα
και τη σκορπάς ολόισια

Πώς συνδυάζεται μια τέτοια φιλοσοφική θεώρηση με τη νιότη;
Έχουν περάσει χρόνια από τη γραφή αυτών των εφτά βιβλίων. Όταν επιστρέφω και τα διαβάζω, θυμάμαι τη λαχτάρα μου, τότε στα νιάτα, τη λαχτάρα  μου για το ωραιότερο, το αρμονικότερο, το ηθικότερο, για τη δικαιοσύνη. Ίσως από ΄κει πηγάζει ο στοχασμός, η ωριμότητα, αν και η ηλικία είναι μικρή.

● Ποιους ποιητές αγαπάς περισσότερο. Ποιοι  σ’ επηρέασαν στη γραφή σου;
Δε νομίζω πως έχω επιρροές. Αγαπημένοι ποιητές πολλοί. Να ξεκινήσω από Σολωμό, Κάλβο, Παλαμά και να φτάσω σε Καρυωτάκη, Σεφέρη, Ρίτσο και βαθιά, βαθύτερα, ο Βάρναλης.  Τον νιώθω  να κονταροχτυπιέται πάντα…

● Είναι φανερό πως σ’ ενοχλεί η αγοραπωλησία των πάντων στην εποχή μας. Γράφεις  για τα …καλλιστεία: “Τους άθλιους! Ακόμη  και την ομορφιά βάλανε στις κάλπες!” Αλλά  σ’ ενοχλεί πολύ και η υποκρισία στις ανθρώπινες σχέσεις, η «βιτρίνα».  Γίνεσαι  κάποτε  σαρκαστικός και με τους ομοτέχνους σου. Γράφεις:

Τις βραδιές αυτές
οι νεοποιητές διαβάζουν έργα τους
και συζητούν με το κοινό

ποιο,  μωρέ,  κοινό;
γνώριμοι όλοι  συνάδελφοι
δύο ή τρία ή έξι χρόνια
οι ίδιοι και μερικοί που  γίνονται

πάντως εγώ
πριν τη συζήτηση αναχωρώ

●Πιστεύεις πως έχει «αλωθεί» ο χώρος του Πολιτισμού; Υπάρχει  ελπίδα;
Ο χώρος  δεν έχει αλωθεί, έχει αλλοτριωθεί από τους σημερινούς  απονευρωμένους δημιουργούς, που χτίζουν «αυλές» ή «πυραμίδες» σαν τους Φαραώ. Οι δημιουργοί έχουν τεράστιες ευθύνες  για την κατάντια του πολιτισμού, αν και τις αρνούνται.  Αλλά και το κοινό έχει τις ευθύνες  του. Νιώθω  πως  κινούμαι  μέσα στο 10% των ανθρώπων, που νοιάζονται για τον πολιτισμό. Πού χάθηκε  το 90%; Τι φταίει; Τα συστήματα που τρέχουν και καπελώνουν; Η ψυχολογία της μάζας; Ο στείρος καπιταλισμός; Η τέχνη δεν εμπορευματοποιήθηκε μόνο, αλλά έγινε ανεπιθύμητη. Ο Πολιτισμός έγινε ανεπιθύμητος, γιατί θεωρείται επικίνδυνος!

● Έχεις  μια  ιδιότυπη σχέση με τη Θρησκεία.  Γράφεις:

Παραδόσου στην ανάσταση
ας σταυρωθείς

ή

Συχνά στις εκκλησίες αναπαύομαι
δίχως  τον κόσμο και τις λειτουργίες

Αγαπώ  τις θρησκείες,  γιατί όλες έχουν ως κέντρο την αγάπη.  Ανοιχτή  καρδιά.

● Η ποντιακή σου  καταγωγή όχι απλώς ανιχνεύεται σε κάθε  σου  έκφανση, αλλά κυριολεκτικά ξεχειλίζει. Ανάμεσα στα ποιήματά σου βρήκα και κάποιο γραμμένο στην ποντιακή διάλεκτο, που  θυμίζει  δημοτικό τραγούδι. Ωραιότατο! Τι σημαίνει για σένα ο Ποντιακός Ελληνισμός;
Ο Πόντος είναι η άλλη μου καρδιά, τον κουβαλώ  μέσα μου. Σε ώρες  ανάγκης, όταν απλώσω το χέρι – και το ΄κανα στην Αθήνα – σε Πόντιο θα το απλώσω και θα βρω ανταπόκριση. Ο Πόντος έχει μια ιερότητα, ένα χαμένο  αίμα και μια γλώσσα πολύ σπουδαία. Αν υπάρχει  επιγραμματικότητα  στη γραφή  μου, όπως  λένε, οφείλεται  στην επιγραμματικότητα της ποντιακής γλώσσας.  Η ποντιακή νικά τη Γραμματική κι αυτό με γοητεύει. Στην ποντιακή  γλώσσα ξαφνιάζει η απίστευτη αποτελεσματικότητα και υπερβατικότητα του λόγου, γι’ αυτό και πολύ δύσκολα μεταφράζεται. Μου ζητήθηκε  να μεταφράσω ένα ποίημα που έγραψα  στην ποντιακή για την ταινία που έκανε για μένα ο Ηλίας Ιωσηφίδης. Έπρεπε να μεταφερθεί στη Νεοελληνική για να μεταγλωττιστεί μετά στην Αγγλική. Δυσκολεύτηκα  πολύ να το κάνω.

● Ας μιλήσουμε λοιπόν γι’ αυτό  το  δεύτερο ντοκυμανταίρ που γύρισε για σένα ο Ηλίας Ιωσηφίδης. Έξοχη δουλειά  η πρώτη  ταινία, εξαιρετικά ευαίσθητος ο σκηνοθέτης. Υιοθετήθηκε από  την κρατική τηλεόραση και προβλήθηκε πρόσφατα. Ποιο είναι το περιεχόμενο και ποιοι  οι στόχοι της δεύτερης ταινίας;
Η πρώτη  ταινία έγινε, όταν με ανακάλυψε ο Ιωσηφίδης, μετά την έκδοση  της τέταρτης συλλογής.  Με θεώρησε  σημαντικό – το λέω με συστολή – και θέλησε να κάνει την ταινία, για να διαδώσει την ποίησή  μου. Τώρα, αυτή η δεύτερη  ταινία συμπληρώνει, κατά τον Ιωσηφίδη, το αρχικό πορτραίτο. Εδώ υπάρχει όχι μόνο η δύναμη της ποίησης αλλά και η δύναμη της εικόνας. Κατά το γύρισμα  της ταινίας  γράφτηκαν ποιήματα,  τα οποία θα εκδοθούν  με τον τίτλο «Παιόνα βασιλείες». Η ταινία έχει ενταχθεί στο επίσημο πρόγραμμα του 12ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ  Θεσ/νικης  2010,  με τον τίτλο «Ηλίας Τσέχος – Ή σταγόνα ή Ωκεανός». Δε μπορώ  παρά να ευχαριστήσω  κι από δω το σκηνοθέτη Ηλία Ιωσηφίδη  γι’ αυτό το καινούριο γοητευτικό  ταξίδι, που μου χάρισε. Έτσι θα συναντηθώ  μέσα από την ταινία με κόσμο που ίσως δε θα είχα συναντηθεί  μέσα από τα βιβλία μου.

● Κατάγεσαι από  οικογένεια αγωνιστών.  Γράφεις:

δυσκόλευε η καλλιέργεια
ο πατέρας στα βουνά του εμφύλιου
η μάνα  έπαιρνε να οργώσει
να φροντίσει τα γεννήματα
το κοπάδι
άγριο κυνηγητό

——————-

μάνα  λεβέντισσα μ’ έτυχε
σαν η Ελλάδα
μάνα  λεβέντισσα έτυχε η μάνα  μου

●Ταυτίζεις συνειδητά τις έννοιες μάνα και Ελλάδα. Πού πάει  η Ελλάδα  σήμερα; Έχουμε οικονομική μόνο υποτέλεια  στους  ξένους μετά τα τελευταία γεγονότα ή και εθνική;
Νιώθω γύρω μου μια συλλογική νεύρωση. Θα πεινάσουμε τώρα ή αύριο; Θα πεθάνουμε, ως χώρα, τώρα ή αύριο; Να βάλω και την πλάτη μου και την ψυχή μου για την Ελλάδα.
Πώς θα διαχειριστούν όμως  αυτήν  την  προσφορά  οι άχαρες εξουσίες, που  σε καλούν  να στηρίξεις, απεμπολώντας αυτά για τα οποία εσύ πάλευες πριν από 40-50  χρόνια, για να τα κατακτήσεις; Και πρόκειται για εξουσίες του «εγώ» και όχι του «εμείς». Η αλήθεια είναι πως  φτάσαμε πια στον πάτο. Φάνηκε η γύμνια, η αθλιότητα. Καθαρά λοιπόν, δυστυχώς, όχι μόνο οικονομική αλλά και εθνική  υποτέλεια και μάλιστα με πολύ γρήγορο ρυθμό.

● Ελλάδα – Πατρίδα. Διάβαζα  πρόσφατα σε σοβαρή αθηναϊκή  εφημερίδα πως  πρέπει πια να  λυτρωθούμε  από «αγκυλώσεις  του παρελθόντος»  ως προς  την έννοια της πατρίδας, τώρα  που ανήκουμε στην Ευρώπη.  Εσύ γυρνάς με την ποίησή σου σ’ αυτό το παρελθόν. Γράφεις:

ο φεγγαρόκαμπος
ο ποταμός Αλιάκμων
οι Μακεδονίτικοι Τάφοι

γυμνόκορφο Βέρμιο, χωριά στα γόνατά σου
Πέλλα!

αν επιστρέφω Αλέξανδρε στα μέρη μας
είναι γιατί η «επιστροφή»
γνώση έχει
και αγάπη και πατρογονικά

●Γιατί επέστρεψες στα πατρογονικά; Τι είναι για σένα πατρίδα, τώρα που όλα έχασαν το βάρος και τη σημασία τους;
Η ίδια η ζωή είναι σκληρή. Η επιστροφή μου ήταν αναγκαστική. Χρέος απέναντι στους γονείς μου. Πρώτα και στους δυο, τώρα μόνο στην άρρωστη μητέρα μου. Τώρα ζω ίσως τον δυσκολότερο «ρόλο» μου. Έτσι όμως έπρεπε να γίνει. Όσο για την έννοια πατρίδα… Η πατρίδα είναι η αλήθεια. «Εθνικό είναι ό,τι είναι αληθινο» είπε ο Σολωμός. Είμαι πάντα με την αλήθεια. Εκεί πάντα θα επιστρέφω. Κι αν θέλεις… (μετά από μικρή σιωπή) να, δυο στίχοι που πηγάζουν τώρα, αυθόρμητα:

η μόνη αλήθεια
μη λες ψέματα

Μερικές έννοιες παραμένουν αμετάβλητες, ως βασικές αξίες, ως μόνη αλήθεια! Δε χρειάζονται αλλαγές για τις αλλαγές, παρόλο που κάποιοι προσπαθούν να παραστήσουν τους μοντέρνους. Μερικά πράγματα είναι αδιαπραγμάτευτα.

● Γράφεις για το ποίημα:

αυτό το ποίημα μόλις ξεπλύθηκε
άπλωμα θέλει
στέγνωμα
και σώμα να το φορέσει

●Και η ποίηση; Τι είναι η ποίηση;
Θα απαντήσω και πάλι ποιητικά, από  την ανέκδοτη συλλογή μου , από το ποίημα «Συνομιλία με τον Αριστοτέλη»:

Η ποίηση δεμένος ύπνος
παραληρώντας όνειρα

●Ζούμε σε σκοτάδια πολιτισμού. Πώς πορεί να τα φωτίσει ο ποιητής; Πως μπορεί ν’ ακουστεί η φωνή του;
Ζούμε …σκοτεινά. Το θεωρώ σωστότερο, έτσι διατυπωμένο. Αν σταθούν οι άλλοι ν’ ακούσουν τη φωνή του, αν οι αναγνώστες πληθύνουν, αν τα παιδιά διαβάζουν. Ξέρω πως παλεύω σε άγονες γραμμές, ξέρω πόσο δύσκολος είναι ο ρόλος του ποιητή. Όταν επέστρεψα, θυμάμαι τις τοπικές εφημερίδες. Μία ή δύο είχαν θέματα πολιτισμού. Καμιά ποιητική παρουσία, καμιά εικαστική. Δειλά – δειλά ξεκινήσαμε κάτι. Πλησίασα εικαστικούς, ποιητές. Κάναμε μια ομάδα ποίησης στη Νάουσα, μετά στην Ημαθία. Τώρα η ποίηση στην Ημαθία έχει μια άλλη πορεία. Η γέννηση της βιβλιοθήκης στο Γιαννακοχώρι έχει αλλάξει και τη δική μου ζωή, την έχει επαναπροσδιορίσει. Δανείζονται από μας τα διπλανά χωριά αλλά έχουμε και επισκέπτες από μακριά, που έρχονται να δουν βιβλία που είναι από το …1600! Ο ποιητής ενεργοποιείται όσο μπορεί. Ποτέ δε θα πω όχι, όπου κι αν με καλέσουν. Θέλω να «πληθύνω» τον κόσμο της Ημαθίας. Κλειστήκαμε στον εαυτό μας. Θέλω να δείξω πως δεν είμαστε ένας, είμαστε πολλοί. Θέλω να πληθύνω την ψυχή του κόσμου. Άρα ο ποιητής μπορεί να δώσει μάχες. Μετράει η μάχη και όχι η νίκη.

● Κι ίσως εδώ μιλάει καλύτερα από τον ποιητή το ποίημα…

τι θα μπορούσα στον κόσμο να δώσω
τι
σήμερα εδώ γράφοντας
αύριο εκεί τελειώνοντας κι αλλού
αρχινώντας

τι θα μπορούσα να δώσω στον κόσμο
ένας εγώ κι αυτός…
δεν μετριέται
ό,τι μπορείς