“Και βγήκα στο μπαλκόνι μελαγχολικά…” – Καβάφης και Αλεξάνδρεια / γράφει ο Σταύρος Διοσκουρίδης

Επίσκεψη στο σπίτι του Καβάφη στην Αλεξάνδρεια που βρήκε νέα ζωή και οντότητα μετά την ανακαίνιση που έγινε με την αρωγή του Ιδρύματος Ωνάση.

Το σπίτι που ανακαινίστηκε από το Ίδρυμα Ωνάση είναι ξανά ανοιχτό για το κοινό. Το “ανακαινίστηκε” δεν είναι μια απλή λέξη για την κατάσταση στην Αλεξάνδρεια. Από μόνο του το γεγονός ότι ανακαινίστηκε η “εκλεκτικιστική” πολυκατοικία της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα είναι σημαντικό.

Ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου, ανέφερε πώς το πιο δύσκολο απ’ όλα ήταν να βγουν όλες οι άδειες ανακαίνισης (το σπίτι το νοικιάζει το Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού) και χαρακτηριστικά ανέφερε πώς το μπαλκόνι “είναι το πιο ακριβό της Αιγύπτου” αφού χρειάστηκαν πολλές εργασίες ώστε να στηριχθεί.

Όλα αυτά συμβαίνουν επειδή στην Αίγυπτο υπάρχει ενοικιοστάσιο από την εποχή του Νάσερ (1952). Αυτό σημαίνει πώς αν ένα σπίτι ενοικιαζόταν τότε για 3 ευρώ, το ίδιο ποσό στοιχίζει και σήμερα. Πολλοί ιδιοκτήτες δεν έχουν λεφτά για να φροντίσουν τα σπίτια και το μόνο που κάνουν είναι να τ’ αφήσουν να καταρρεύσουν με σκοπό να πουλήσουν το οικόπεδα.

Αυτή είναι και η εικόνα του κέντρου της Αλεξάνδρειας που δεν μπορεί να καταλάβεις αν είναι μια πόλη που αποσυντίθεται ή που φτιάχνεται πάλι από την αρχή. Υπέροχες πολυκατοικίες παντού, παρατημένες, περιμένουν καρτερικά να γίνουν σκόνη.

“Το σπίτι” είναι ένας τόπος που βλέπουμε στην ποίηση του Καβάφη.

“Δώδεκα και μισή. Γρήγορα πέρασεν η ώρα
απ’ τες εννιά που άναψα την λάμπα,
και κάθισα εδώ. Κάθουμουν χωρίς να διαβάζω,
και χωρίς να μιλώ. Με ποιόνα να μιλήσω
κατάμονος μέσα στο σπίτι αυτό,”

γράφει στο “Απ τες Εννιά και στον “Ήλιο του Απογεύματος”:

“A η κάμαρη αυτή, τι γνώριμη που είναι.
Κοντά στην πόρτα εδώ ήταν ο καναπές,
κ’ εμπρός του ένα τουρκικό χαλί·
σιμά το ράφι με δυο βάζα κίτρινα.
Δεξιά· όχι, αντικρύ, ένα ντολάπι με καθρέπτη.
Στη μέση το τραπέζι όπου έγραφε·
κ’ η τρεις μεγάλες ψάθινες καρέγλες.
Πλάι στο παράθυρο ήταν το κρεββάτι
που αγαπηθήκαμε τόσες φορές.
Θα βρίσκονται ακόμη τα καϋμένα πουθενά.
Πλάι στο παράθυρο ήταν το κρεββάτι·
ο ήλιος του απογεύματος τώφθανε ώς τα μισά.
…Aπόγευμα η ώρα τέσσερες, είχαμε χωρισθεί
για μια εβδομάδα μόνο … Aλλοίμονον,
η εβδομάς εκείνη έγινε παντοτινή.”

Ο Καβάφης έμεινε σε αυτό το σπίτι 25 χρόνια. Ένα με τον αδερφό του και τα υπόλοιπα μόνος του. Στο από κάτω όροφο έμενε η Ρίκα και ο Αλέκος Σεγκόπουλος που ήταν και οι εκτελεστές της διαθήκης του ποιητή. Η Ρίκα Σεγκοπούλου είναι και η επιμελήτρια της πρώτης έκδοσης των ποιημάτων του Καβάφη που κυκλοφόρησε το 1935 στην Αθήνα.

Το σπίτι έχει 8 δωμάτια που στο κάθε ένα υπάρχει και μια διαφορετική θεώρηση της ζωής και του έργου του ποιητή (μαζί και μ’ ένα ποίημα). Ο Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου μας τόνισε αρκετές φορές πως “δεν θέλω να μείνουμε στη μνήμη. Αλλά οι επισκέπτες στην οικία να παίρνουν μια αίσθηση από την εποχή του Καβάφη. Να ακούσουμε τον μουεζίνη όπως τον άκουγε εκείνος.”

Το σπίτι μετά τον ποιητή λειτούργησε ως πανσιόν. Από το 1992 και μετά από κινήσεις του Κωστή Μοσκώφ, η χρήση του πέρασε στο Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού, λειτούργησε σαν χώρος επίσκεψης, χωρίς όμως να έχει τ’ αυθεντικά αντικείμενα και έπιπλα αφού τα περισσότερα είχαν μεταφερθεί στην Αθήνα. Στην τωρινή της ζωή, η οικία, δεν σκοπεύει να έχει ένα “μουσειακό χαρακτήρα” αλλά να είναι ένας ζωντανός δημιουργικός πυρήνας για όλες τις τέχνες.

Ο Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗΣ

Δύο από τα δωμάτια του ανακαινισμένου σπιτιού του Καβάφη αναφέρονται στην ανθρώπινη του ιδιότητα.

Εδώ ν΄ ανοίξω μια παρένθεση. Ο τρόπος που έχουμε διδαχθεί την ποίηση στα σχολεία σε συνάρτηση με την στερεοτυπική παρουσίαση του ποιητή στην ελληνική ποπ κουλτούρα (“Φανφάρας” κτλ) έχει αποθαρρύνει πολύ κόσμο από το να περάσει λίγο χρόνο της ζωής του διαβάζοντας την εγχώρια ποιητική γραφή. Ακόμα και η ταινία του Σμαραγδή για τον Καβάφη (1997) λειτούργησε αποτρεπτικά στο μαζικό κύμα μαθητών που πήγαμε τότε να την παρακολουθήσουμε.

Ο ποιητής παρουσιαζόταν ως ένα δύστροπο πρόσωπο πίσω από γραφειάκια συνοφρυωμένο και σκυθρωπό με τα ιδιαίτερα γυαλιά του

Μέσα από το δωμάτιο που εκτίθενται επιστολές και καταγραφές φαίνεται πώς ο Κ. Π. Καβάφης ήταν κοινωνικός, το σπίτι του ήταν συχνά γεμάτο από κόσμο. Σύχναζε στο μπιλιαρδάδικο, ήταν τζογαδόρος, πότης και έψαχνε με ιδιαίτερη προσοχή και το οικογενειακό του δέντρο.

Γεννήθηκε και πέθανε στην Αλεξάνδρεια την ίδια μέρα. 29 Απριλίου (1863-1933). Και οι δύο γονείς του ήταν εύποροι. Εξαιτίας των αναταραχών της περιόδου θ’ αφήσει για διαστήματα την Αλεξάνδρεια για την Κωνσταντινούπολη (η οικογένεια της μητέρας του ήταν από εκεί) και στο Λονδίνο. Θα ταξιδέψει κυρίως στο Παρίσι και στην Αθήνα.

Η κυρίως ζωή του όμως διαδραματίζεται στην Αλεξάνδρεια που μπορεί να τον στεναχωρεί αφού “τί δυσκολία, τί βάρος που είναι η μικρή πόλις- τί έλλειψις ελευθερίας”. Τη θεωρεί πατρίδα του γιατί σχετίζεται με τις αναμνήσεις τις ζωής του. Πέρα από κοινωνικός είναι και άνθρωπος της πόλης- “η εξοχή με πλήττει” γράφει χαρακτηριστικά.

Στο δωμάτιο που ήταν το σαλόνι βρίσκουμε κάποια έπιπλα τα οποία έμοιαζαν με αυτά που είχε ο Καβάφης. Δεν καθόταν μόνος εκεί αλλά υποδεχόταν κόσμο. Το αγαπημένο του ποτό ήταν το ουίσκι.

Όταν σέρβιρε κάποιο δεύτερης ποιότητας, το αποκαλούσε “του Παλαμά” θέλοντας να καταδείξει έτσι την αντιπαλότητα που υπήρχε με τον κύκλο του Αθηναίου λόγιου. Νεότεροι μελετητές βρίσκουν πως αυτή η κόντρα μας στέρησε την πραγματική ματιά του Κωστή Παλαμά πάνω στα ποιήματα του Καβάφη.

Ο ΠΟΙΗΤΗΣ KAΒΑΦΗΣ

Τα ποιήματά του δεν βρέθηκαν σε κάποια συρτάρια μετά τον θάνατό του. O ίδιος φρόντισε προσεκτικά τη διάδοση του έργου του. Τα τύπωνε μόνος του σε “φυλλάδια” και τα μοίραζε προσεκτικά στους ανθρώπους που επιθυμούσε. Αυτό ενώ μοιάζει να έχει κάποια στοιχεία μυσταγωγίας, είναι με τα σημερινά δεδομένα ιδιοφυές marketing. Ο Καβάφης ελέγχει ποιος διαβάζει τι, δημιουργεί ένα μύθο γύρω από τ’ όνομά του και επίσης και μια κοινότητα “ακόλουθων”. Δεν άφηνε τίποτα στην τύχη του. Ακόμα και τη σειρά που θα μπουν τα ποιήματα στη συλλογική έκδοση ετοίμασε στους τελευταίους μήνες της αρρώστιας.

Στο χωλ της Οικίας Καβάφη ο επισκέπτης θα δει μια συλλογή από τις εκδόσεις του ποιητή. Η πρώτη μετάφραση στα αγγλικά έγινε από τον αδερφό του Τζον το 1897 (τα “Τείχη”). Από τότε ακολουθούν εκατοντάδες σε δεκάδες γλώσσες. Η επίδραση του είναι τεράστια. Από τον Πάουντ, τον Ντάρελ στον Μπρέχτ μέχρι τον Γιάννη Ρίτσο. Στο ταβάνι του χολ υπάρχει μια ρήση του ποιητή W.H. Auden που λέει πώς ακόμα και αν δεν ξέρεις τι διαβάζεις μπορείς να καταλάβεις σε οποιαδήποτε γλώσσα αν ένας στίχος είναι Καβάφης.

Ακόμα και σήμερα θεωρείται μοντερνιστής, αταξινόμητος,  ένα είδος από μόνος του. Συνομιλεί με όλες τις τέχνες όπως και με την τωρινή video art κάτι που καταλαβαίνει κανείς από τις προβολές στον δίπλα χώρο από σύγχρονες δημιουργούς όπως η Εύη Καλογεροπούλου όπου γύρισε μια ταινία στην Αλεξάνδρεια με τίτλο “Alexandria” συνδυάζοντας το ποίημα “Επέστρεφε” με το τραγούδι “Zourouni Kouli Sanah Marah” του Sayed Darwish.

Η ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ

Δεν έχει σημασία τόσο το ταξίδι αλλά ο προορισμός. Η Αλεξάνδρεια. Λίγοι άνθρωποι της τέχνης έχουν συνδυαστεί τόσο με την πόλη τους όσο ο Καβάφης με την Αλεξάνδρεια. Δεν είναι τυχαίο ότι αποκαλείται “αλεξανδρινός ποιητής”.

Ο χαρακτηρισμός “αλεξανδρινός” άλλωστε είναι κάτι που ορίζει και τους κατοίκους της πόλης. Η ξεναγός της αποστολής μας τονίζει πώς πρώτα είμαστε “αλεξανδρινοί και μετά ακολουθεί η εθνικότητα και το θρήσκευμα”.

Εθνικότητα, θρήσκευμα και ιστορία αποτελούν τις τρεις έννοιες σε μια πόλη που ακόμα και σ’ έναν Έλληνα μοιάζει για το απόλυτο μπάχαλο. Μερικά από τα δεδομένα:

Είπες· «Θα πάγω σ’ άλλη γη, θα πάγω σ’ άλλη θάλασσα.
Μια πόλις άλλη θα βρεθεί καλλίτερη από αυτή.
Κάθε προσπάθεια μου μια καταδίκη είναι γραφτή·
κ’ είν’ η καρδιά μου — σαν νεκρός — θαμμένη.
Ο νους μου ως πότε μες στον μαρασμόν αυτόν θα μένει.
Όπου το μάτι μου γυρίσω, όπου κι αν δω
ερείπια μαύρα της ζωής μου βλέπω εδώ,
που τόσα χρόνια πέρασα και ρήμαξα και χάλασα.»

Η “Πόλις” είναι από τα διασημότερα ποιήματα του Κ. Π. Καβάφη. Όπως και στο “Ἀπολείπειν ὁ θεὸς Ἀντώνιον” με τα “αποχαιρέτα την Αλεξάνδρεια που φεύγεις … και που χάνεις”, ο ποιητής μας δείχνει ποια είναι η ευχή και η κατάρα της πόλης: ν’ αναμετριέται συνεχώς με το παρελθόν της.

Ο Καβάφης ήταν και ο καλύτερος κριτής του έργου του. Έχε πει για τον ίδιο ότι είναι ο “ποιητής του μέλλοντος”. Ενώ αυτή τη φράση χρησιμεύει για φιλολογικούς σκοπούς  μπορεί να την αναγνώσει κανείς και σε σχέση με την Αλεξάνδρεια.

Δεν είναι πόλη, είναι κατάσταση. Μια ρωγμή στο χάρτη που η ιστορία κυλά σαν γάργαρο νεράκι πάνω της. Μια ιστορία που είναι σε μεγάλο βαθμό κοινή με τη δική μας.

ΤΩΡΑ ΤΙ Θ’ ΑΠΟΓΙΝΟΥΜΕ;

Υπάρχει ένα δωμάτιο στην ανακαινισμένη οικία Καβάφη που επιτρέπει στο επισκέπτη να μελετήσει το έργο του. Ακόμα και να μην έχεις ιδέα, μόνο και μόνο ότι βρίσκεσαι στον τόπο είναι ένα γεγονός που ανοίγει πολλές πόρτες για την κατανόηση των ποιημάτων του.

Πρέπει ν’ αναλογιστούμε που και πώς έζησε ο Καβάφης. Έλληνας σε μια περιοχή που οι Έλληνες μεσουρανούν, την ίδια στιγμή που η χώρα του μαστίζεται από εθνικούς διχασμούς, πολέμους, καταστροφές και την τεράστια προσφυγική κρίση. Στην Αίγυπτο την ίδια περίοδο όλοι οι ξένοι απολαμβάνουν ειδικά προνόμια με φορολογικές αλλά και ποινικές ασυλίες. Και μεγαλουργούν οικονομικά χρησιμοποιώντας τον κόπο και τον τόπο των Αιγυπτίων. Αβέρωφ, Τοσίτσας, Μπενάκης και άλλοι πολλοί Έλληνες έχουν σαν βάση τους, το Κάϊρο και την Αλεξάνδρεια ανακατεύοντας τις δραστηριότητές τους με αυτές των Άγγλων, των Γάλλων και των Ιταλών. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι στις περιουσίες τους βασίστηκε αρκετά και η διαμόρφωση της μεταπολεμικής Ελλάδας.

Ο Καβάφης είναι γέννημα-θρέμμα αυτής της μαγιάς. Αν κοιτάξουμε πίσω την ιστορία θα δούμε πώς (προφανώς υπάρχουν πολλές εξαιρέσεις) ότι η περιοχή που παράξαμε πλούτο και πολιτισμό βρίσκεται σε αυτή τη γωνιά της Μεσογείου που περιλαμβάνει τώρα τη χώρα μας, την Τουρκία και τη Μέση Ανατολή.

Αιτία;

Η ευκολία που είχε τότε ο Έλληνας να κινείται στα μονοπάτια της διαλυμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κοιτώντας συνέχεια προς τη δύση, όχι μόνο έχουμε λησμονήσει τη θέση μας αλλά έχουμε καταλήξει ακόμα πιο εσωστρεφείς. Οι “λύσεις” είναι ίσως πιο κοντά από εκεί που τις ψάχνουμε.

Πάσχουμε και από αυτή τη φρενίτιδα της εξήγησης. Τρεις μέρες στην Αλεξάνδρεια αναζητούσαμε να βγάλουμε τα μεγάλα συμπεράσματα. Γιατί ζούνε έτσι αυτοί οι άνθρωποι; Τι είδε ο Αλέξανδρος εδώ; Είναι τελικά οι “Βάρβαροι, μια κάποια λύσις”; Πώς ορίζεται αυτό το χάος; Πώς μαζεύεις τις σκέψεις σου όταν τρέχουν σαν τα αλεξανδρινά ταξί;

Σε παρόμοιες ερωτήσεις αποκρίνεται και ο Κ. Π. Καβάφης στα ποιήματά του. Κάθε φορά που επιστρέφεις παίρνεις και τις απαντήσεις που θες. Όπως θες να επιστρέψεις στην Αλεξάνδρεια που είναι λογικό να τη νιώθεις οικεία. Το μόνο παράξενο είναι πώς η θάλασσα είναι από πάνω.