“Miserabilia” γράφει ο Αριστοτέλης Παπαγεωργίου

Πόθος, Ψόγος, Ζόφος

Διάβασα πρόσφατα, όπως και πολλοί–πολλοί άλλοι αναγνώστες της «Φαρέτρας»[1], την υπηρεσιακή αναφορά του ενωματάρχου (sic) Ζουλαχμάκη προς τον Αρχηγό της Χωροφυλακής για περιστατικό με «ερωτομανές ζεύγος» που συνέβη στην Κούλουρη το 1894. Διάβασα το κείμενο με μελαγχολικό χαμόγελο και συγκατάβαση, προφανώς και με κάποιο σκεπτικισμό. Κατά την κρίση μου, συνιστά ένα miserabile, ένα θλιβερό μνημείο πολιτικού λόγου. Δε με ξένισε το ύφος. Από το διάσπαρτο αρχειακό υλικό που σώζεται, έχουν έρθει στο φως παρεμφερή δημόσια έγγραφα, εξίσου ασύντακτα και εμπαθή, συχνά δε με πιο αιχμηρή γλώσσα. Επιπλέον μαρτυρίες του Επαναστατικού Αγώνα για σπουδαίους αγωνιστές, όπως ο Καραϊσκάκης και ο Μακρυγιάννης, πιστοποιούν την – τολμηρή αν και ιδιαζόντως χαριτωμένη – αθυροστομία τους. Η επωνυμία, ακόμη περισσότερο η εξιδανίκευση, δεν (οφείλει να) αναιρεί, να ξορκίζει την ανθρώπινη υπόσταση των πρωταγωνιστών.

Ας έρθουμε στο προκείμενο.

Τα δεδομένα: Σαλαμίνα. Σωτήριον έτος 1894, στις 9 Νοεμβρίου. Αυτή ντόπια, εκείνος αλλοεθνής. Ίσως είναι ερωτευμένοι. Ίσως και όχι. Πάντως, υπακούοντας στο νόμο του πόθου, συνευρίσκονται ερωτικά το δειλινό («περί λύχνων αφάς»), κάπου στην εξοχή. Χωροφύλακας του νησιού, που εσκεμμένα παραμονεύει («λάθρα και υπούλως καιροφυλακτήσας»), συλλαμβάνει το ζευγάρι επ’ αυτοφώρω. Το αντρόγυνο αιφνιδιάζεται από την ανεπιθύμητη και αδιάκριτη εισβολή. Πανικοβάλλονται. Στην κυριολεξία «πήγε η καρδιά τους στην Κούλουρη». Κατορθώνουν ωστόσο να του ξεφύγουν. Μέσα στην ταραχή ο άντρας ξεχνά το καπέλο του («πίλος»).  Η γυναίκα όμως αφήνει πίσω μία παντόφλα και το εσώρουχό της («σκελέα»). Στην αναφορά του προς τον Αρχηγό της Χωροφυλακής, ο ενωμοτάρχης  δηλώνει ότι ο άντρας αναχώρησε κρυφά την επόμενη αυγή με το «πορθμείον (το ferry boat της εποχής) προφανώς για τον Πειραιά. Την κοπέλα θα την αναζητήσει («θα επωφεληθεί» επί τούτου) στην προσεχή ζωοπανήγυρη. Φιλοδοξεί ότι θα την ανακαλύψει με έναν τρόπο πρωτότυπο: ακολουθώντας το μοντέλο της Σταχτοπούτας, θα δει σε ποιας νέας το πόδι ταιριάζει και αναλόγως θα αποφανθεί και θα πράξει. Ως εκ τούτου και μέχρι νεωτέρας θα κρατήσει «το πειστήριο του εγκλήματος», ήτοι τη σκελέα, κατά μέρος.

Τα ζητούμενα: Όσα ευκρινώς δηλώνονται στο κείμενο, όσα λανθάνουν και προπάντων όσα τεχνηέντως αποσιωπώνται. Σε μία υπηρεσιακή αναφορά ολίγων γραμμών περικλείονται ποικίλα συμφραζόμενα.

Καταρχάς τι ενοχλεί; Το ορμέμφυτο κέλευσμα της φύσης. Και πού; Στην πευκόφυτη Σαλαμίνα ακριβώς απέναντι από «εκεί που φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα κι έβγαζ’  η γη το πρώτο της κυκλάμινο»[2]; Θα μπορούσε να είναι ένα πυκνοφυτεμένο καπνοχώραφο, ένα λιοστάσι ή να συμβεί κάτω από μια ροδακινιά ή στη σκιά δίπλα από έναν έλατο. Δόξα τω θεώ αυτός ο ευλογημένος τόπος, που αιώνες τώρα μας φιλοξενεί, προσφέρει ιδανικά ντεκόρ. Και τι έγινε; Βρίθει η ελληνική μυθολογία και η λογοτεχνία από ανάλογα στιγμιότυπα. Μέσα σε τέτοια φυσικά σκηνικά, πόσα ζευγάρια δεν πλησιάζουν τρυφερά, για «να πιάσουν την αγάπη», όπως διδάσκει και η διφορούμενη αλληγορία του δημοτικού τραγουδιού… Πρόκειται για στιγμές ερωτικού μεγαλείου και αισθητικής, που έχουν αποτυπωθεί ανεπανάληπτα και στην τέχνη. Ως μεσογειακός λαός είμαστε εξωστρεφείς. Ρέπουμε συνάμα προς το φωτεινό και το φαιδρό. Ας μη λησμονούμε άλλωστε ότι το επίθετο «σοβαρός» συνδέεται ετυμολογικά με το ρήμα «σοβώ»= απειλώ, υποβόσκω. Στο ελληνικό πάνθεον δεσπόζει ο Δίας, υπάρχει η Παλλάδα Αθηνά και ο φωτοδότης Απόλλων. Όμως τιμούμε εξίσου τη ζωηρή Αφροδίτη και τον υπερβατικό εκείνο χαροκόπο, το Διόνυσο. Ή, για να μιλήσουμε πιο φιλολογικά, μια ματιά στο ελληνιστικό μυθιστόρημα και τη βουκολική ποίηση καθώς και στο φαινόμενο του αρκαδισμού στο κρητικό θέατρο αρκεί.

Το ζευγάρι, λοιπόν, δεν ενοχλεί. Συμπεριφέρεται φυσιολογικά. Γιατί και πόθεν «ερωτομανές»; Τουλάχιστον από τα γραφόμενα στην αναφορά δεν προκύπτει κάτι τέτοιο. Πόρρω – ακόμη και για εκείνην την εποχή – ο χαρακτηρισμός δεν πείθει. Αλλού βρίσκεται η χυδαιότητα. Στην πράξη του χωροφύλακα· ιδίως στο εμπρόθετο της ενέργειας.  Σα βρόγχος στο λαιμό στέκεται αυτό το πρόστυχο «υπούλως», που με αφελή θρασύτητα ο ίδιος υπογραμμίζει. Ό,τι ποτέ δε θα έκανε ο μυθικός Αίαντας από τη Σαλαμίνα, το τολμά με περισσή αποκοτιά, στο γύρισμα του 19^ου προς τον 20^ο αιώνα, το όργανο της τάξης[3]. Ο ήρωας του Ομήρου, ακριβώς γιατί ως ήρωας ήταν γνήσια ευγενής, μάλλον θα ευλογούσε αυτή τη «συνομιλία» στα χώματά του.

Όμως εδώ δεν πρόκειται για κλασική γραμματεία ή νεοελληνική φιλολογία. Δε συζητάμε χαριτολογώντας για τις άσεμνες συμποτικές αμετροέπειες του Αρχίλοχου ή τα ερωτόληπτα «Εντεψίζικα» του Σεφέρη[4]. Εδώ μιλάμε για πραγματική ζωή, για βίωμα σκληρό και απάνθρωπο. Διακυβεύεται η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ακόμη χειρότερα, ολισθαίνει προς τη διατίμηση. Αξιολογητής, κατά περίπτωση, ο κρατικός μηχανισμός, που δρα ταπεινωτικά και ανάλγητα, καθώς ως δύναμη καταστολής σαρώνει τα πάντα. Ποινικοποιεί την ερωτική διαθεσιμότητα και όχι μόνο. Εδώ μιλάμε για σπίλωση υπολήψεων, για εξευτελισμό και κοινωνικό στιγματισμό. Πρόκειται για κρατικό και νομότυπο (ή νομιμοφανές, δεν είμαι σίγουρος) bullying. Αν αναλογιστούμε, για μια στιγμή, τη διαπόμπευση του δύσμοιρου αυτού πλάσματος, που οσονούπω επέρχεται… Ποια είναι η προοπτική ζωής για αυτό το έρμο το κορίτσι στον περίκλειστο επαρχιακό μικρόκοσμο; Υπάρχει μέλλον; Τι αναμένεται; Η περιθωριοποίηση; Η οικογενειακή καταρράκωση; Η εκπόρνευση; Η αυτοεξορία; O (απρόσεκτος; ασυγκάλυπτος;) ερωτικός πόθος, κινεί τον ηθικό ψόγο της κοινωνίας και μετατρέπεται σε ψυχικό ζόφο για το θύμα. Επομένως ό,τι σήμερα είναι ενδιαφέρον για τον ερευνητή και ελκυστικό για τον ιστοριοδίφη, ό,τι γίνεται viral με ανάλαφρη διάθεση στα media, ενδέχεται να υποκρύπτει αθέατες όψεις. Είναι η σκοτεινή πλευρά της σελήνης, το άνυδρο εκείνο τοπίο που διψασμένοι θα πρέπει να διανύσουν οι ηθικά εκπεπτωκότες.

Κι ακόμη γιατί συμπεριφέρεται έτσι ο χωροφύλακας; Πρόκειται για υπερβάλλοντα ζήλο; Πού αποσκοπεί; Προσβλέπει, ας πούμε, σε μία προαγωγή, σε μία καλύτερη μετάθεση, ίσως και σε μία εύφημη μνεία κατά τη συνταξιοδότησή του, όταν κάποτε θα αφυπηρετήσει ως ευδοκίμως τερματίσας; Ίσως πάλι φοβάται μην κατηγορηθεί για πλημμελή άσκηση καθηκόντων; Όλα προβάλλουν πιθανά. Ασφαλώς η προσβολή της δημοσίας αιδούς συνιστά κολάσιμη πράξη, σύμφωνα με το ποινικό δίκαιο. Όμως η καταγγελτική του στάση εν προκειμένω είναι συνώνυμη, αν όχι χειρότερη, από την αντιποίηση αρχής. Θα μπορούσε να προσπεράσει το γεγονός και εν συνεχεία ήρεμα και με σαφήνεια, ακόμη και με αυστηρότητα, να κάνει τις αναγκαίες συστάσεις. Ωστόσο εδώ δρα με δόλο, καθώς ελλοχεύει το ζευγάρι «λάθρα». Ταυτόχρονα προτίθεται να είναι εκδικητικός, ένας ανελέητος τιμωρός, μόνο απέναντι στη γυναίκα, ενώ αποδεσμεύει από την όποια εμπλοκή  του τον άντρα. Ήξερε ήδη αρκετά για αυτόν, τουλάχιστον τόσα όσα θα χρειάζονταν, για να τον καταγγείλει επωνύμως. Γιατί δεν το κάνει; Επειδή είναι άντρας και έχει ήδη διαφύγει; Μήπως επειδή είναι αλλοδαπός; Ας μην ξεχνούμε ότι ακριβώς ένα χρόνο πριν, το Δεκέμβριο του 1893 η χώρα είχε πτωχεύσει, γεγονός που επέβαλε καθεστώς Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου. Οι ξένοι αλώνιζαν στον τόπο. Τρέχα γύρευε δηλαδή. Άρα επιλέγει το «Φύγε κακό απ’ τα μάτια μου»; Στο νησί μπορεί και κινείται σε σίγουρο, σε «δικό» του τερραίν. Εξάλλου πάντα θα μπορεί να βασίζεται και στην επικουρία καλοθελητών. Ας μην παραγνωρίζεται και το ενδεχόμενο της συμπλεγματικότητας. Δυνητικά σε ένα καθηλωμένο υποσυνείδητο, το ερωτικό στοιχείο ή η ελευθεριότητα στην ερωτική έκφραση εγγράφονται ως αμαρτήματα. Τίποτε από όλα αυτά όμως, όσο και αν εκλογικεύεται, δεν μπορεί να υπερκεράσει τα στεγανά της εικασίας.

Το «διά ταύτα»: Μία ακροτελεύτια εκτίμηση. Η ανάλυση κειμένου επιτρέπει την εξαγωγή δόκιμων πορισμάτων. Στην παρακμιακή Ελλάδα της Μελούνας, που ασφυκτιά ανάμεσα στις μυλόπετρες ενός πρόδρομου Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και τον ανόητο εκείνο πόλεμο του 1897, το μόνο που παραμένει αναλλοίωτο είναι τελικά η γλώσσα της εξουσίας. Υποστυλώνει στέρεα το οικοδόμημα του αυταρχισμού, καθώς το επενδύει ιδεολογικά και το «δένει» γερά με στιβαρό λόγο επιβολής. Τον εξελίσσει σε δόγμα. Πρόκειται για γλώσσα ξύλινη, κατεξοχήν εχθρική απέναντι σε έναν πολίτη ανυποψίαστο και απαίδευτο, που μάλλον δε γνωρίζει και δε διεκδικεί στοιχειωδώς τα δικαιώματά του. Αυτός ακριβώς είναι ο πολίτης, ο καθόλα ανυπεράσπιστος. Έτσι γιγαντώνεται και αναπαράγεται το μετατραυματικό stress των αδυνάτων. Η εξουσία υποτάσσει και διαφθείρει. Η γλώσσα του ενωμοτάρχη Ζουλαχμάκη, με το σόλοικο ύφος και τις ανορθογραφίες της, απηχεί σύγχυση. Συνιστά λεκτικό υβρίδιο. Το πλέον επίφοβο όμως είναι άλλο: σκιαγραφεί εύγλωττα την αυθαίρετη άσκηση της εξουσίας. Αφήνει ένα θλιβερό γραφειοκράτη, έναν κακομοίρη, θρασύδειλο και υποταγμένο υπαλληλίσκο, να μεταλλάσσεται, συγχρόνως και κατά την περίσταση, σε τοπικό τυραννίσκο. Είναι ο εσμός εκείνων των ανεκδιήγητων τύπων, που μετέστρεψαν και μετέτρεψαν το μικροαστισμό σε έμβλημα. Το κείμενο εν γένει και εν είδει κατοπτρίζει, λοιπόν, μία πραγματικότητα επώδυνη για το δέκτη της και επονείδιστη για το κοινωνικό σύστημα που την πλαισιώνει.

Αριστοτέλης Αλ. Παπαγεωργίου

  Φιλόλογος – Θεατρολόγος

—————————————————————————–

[1]               Πρβλ. https://faretra.info/ της 7^ης Δεκεμβρίου 2016.

[2]               Νίκος Γκάτσος «Ο εφιάλτης της Περσεφόνης»

[3]               Ο ένστολος επικυρώνει πολιτική λειτουργία με ιστορικό βάρος. Δεν πρόκειται όμως για αφηγηματικό τύπο ή θεατρικό ρόλο. Δεν είναι πχ οι αστυνομικοί, που καταδιώκουν ανελέητα και δικαιολογημένα τη Φραγκογιαννού, για να την οδηγήσουν μια ώρα αρχύτερα στο τέλος «μεταξύ θείας και ανθρωπίνης δικαιοσύνης». Κοινωνιολογικά ανακλά την επίσημη στάση νομιμότητας εκάστης πολιτείας εκάστοτε. Αυθόρμητα ανασύρω «απ’ του μυαλού τ’ αυλάκια» μια φράση – εικόνα, που πρόλαβε και η δική μας παιδική ηλικία. Ηλικιωμένη γυναίκα, που της χαλούσαμε τη μεσημεριανή ησυχία με το παιχνίδι μας, μάς  φώναζε «Παλιόπαιδα, φύγετε γρήγορα από ’δω, γιατί θα φωνάξω τον άντρα μου τον αστυνόμο κι αλίμονό σας…». Μάλλον άδικο το συμπέρασμα για μία ολόκληρη επαγγελματική κατηγορία, όμως ιστορικά αυθεντικό…

[4]              Βλ. σχετικά «Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα και τη γλωσσική εκπαίδευση» του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας (Κ.Ε.Γ) στο διαδικτυακό ιστότοπο  http://www.greek-language.gr/