Η Ποντιακή Αντίσταση κατά των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στα Κρούσια και το Ολοκαύτωμα των χωριών του Κιλκίς (1941) / γράφει ο Άρης Ορφανίδης

Η μνήμη της αντίστασης κατά της ναζιστικής κατοχής δεν είναι μόνο μια σελίδα της εθνικής μας ιστορίας· είναι και μια υπενθύμιση της δύναμης ενός λαού που, παρότι υπέστη επανειλημμένα τραγωδίες, βρήκε τη δύναμη να αντισταθεί και να αφήσει παρακαταθήκη τιμής. Ανάμεσα στα πιο συγκλονιστικά επεισόδια της περιόδου 1941-1944, ξεχωρίζει η καταστροφή τριών χωριών των Κρουσίων του Κιλκίς – το Κλειστό, η Κυδωνιά και το Αμπελόφυτο – τα οποία κατοικούνταν από πρόσφυγες Ποντίους. Στις 25 Οκτωβρίου 1941 οι ναζιστικές δυνάμεις των SS έγραψαν με αίμα ένα από τα πρώτα ολοκαυτώματα της Κατοχής, εκτελώντας 96 άμαχους και ισοπεδώνοντας τα χωριά.

Από τον Πόντο στη Μακεδονία – μια πορεία θανάτου

Η τραγική μοίρα των κατοίκων δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς την ιστορική διαδρομή τους. Οι οικογένειες που εγκαταστάθηκαν στα Κρούσια είχαν ξεκινήσει από τα Κοτύωρα του Πόντου. Η βίαιη εκτόπισή τους από τους Νεότουρκους και η πορεία θανάτου τους μέσα από τη Σεβάστεια, το Ντιγιάρμπακιρ και το Χαλέπι υπήρξαν εμπειρίες οριακές. Στο δρόμο χάθηκαν γονείς, παιδιά και συγγενείς. Σώθηκαν λίγοι· οι υπόλοιποι άφησαν τα οστά τους στη γη της Ανατολής.

Οι μνήμες αυτής της τραγωδίας είναι σπαρακτικές: άνθρωποι πέθαιναν όχι από σφαίρες αλλά από την πείνα, την εξάντληση και τις κακουχίες· οι επιζώντες ζητιάνευαν για λίγο ψωμί στα χωριά· άλλοι παντρεύονταν ξανά, προσπαθώντας να αναστήσουν οικογένειες μέσα από τα ερείπια. Μετά από τρία χρόνια εξορίας, περίπου είκοσι με τριάντα οικογένειες κατόρθωσαν να φτάσουν στην Ελλάδα και να εγκατασταθούν στο Κλειστό των Κρουσίων. Ήταν άνθρωποι που είχαν μάθει να επιβιώνουν μέσα από τον πόνο, να χτίζουν από την αρχή μια πατρίδα.

Οι πρώτες εστίες αντίστασης στην Ευρώπη

Όταν οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 1941, οι Πόντιοι του Κιλκίς βρέθηκαν ξανά αντιμέτωποι με τον τρόμο. Η κατοχή δεν ήταν μόνο πείνα και καταπίεση· ήταν και ηθική πρόκληση. Από το καλοκαίρι του 1941 στα ορεινά των Κρουσίων σχηματίστηκε η πρώτη ανταρτική ομάδα της χώρας, η οργάνωση «Αθανάσιος Διάκος». Στους κόλπους της συμμετείχαν κυρίως πρόσφυγες, άνθρωποι με βαριά εμπειρία διωγμών και ξεριζωμού.

Η σημασία αυτού του γεγονότος είναι μεγάλη: μιλάμε για τις πρώτες αντιστασιακές εστίες σε ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη. Σε μια εποχή που ο ναζιστικός στρατός έμοιαζε αήττητος, κάποιοι χωρικοί στα Κρούσια, στη Νιγρίτα Σερρών και στο Μεσόβουνο Κοζάνης τόλμησαν να υψώσουν ανάστημα. Αυτός ο πρώιμος αντιστασιακός πυρήνας ενσαρκώνει την ιστορική συνέχεια ενός λαού που είχε μάθει να μην υποτάσσεται.

Η ημέρα της καταστροφής

Στις 25 Οκτωβρίου 1941 οι δυνάμεις των SS, ακολουθώντας τη ναζιστική πολιτική της «συλλογικής ευθύνης», περικύκλωσαν τα τρία χωριά των Κρουσίων. Η επιχείρηση ήταν συντονισμένη: μηχανοκίνητες φάλαγγες απέκοψαν κάθε δίοδο διαφυγής.

Στην Κυδωνιά και το Αμπελόφυτο οι άνδρες, από 15 ετών και άνω, συγκεντρώθηκαν στις πλατείες και εκτελέστηκαν μαζικά. Στο Κλειστό η φρίκη κορυφώθηκε: οι Γερμανοί έκλεισαν τους αιχμαλώτους μέσα στην εκκλησία και την ανατίναξαν, καίγοντας ζωντανούς όσους βρίσκονταν μέσα. Η σκηνή αυτή έμεινε ανεξίτηλη στη μνήμη όσων γλίτωσαν.

Το αποτέλεσμα ήταν η εκτέλεση 96 ανθρώπων και η ολοκληρωτική καταστροφή των χωριών. Ο ανδρικός πληθυσμός ξεκληρίστηκε, οι οικογένειες βυθίστηκαν στο πένθος και η ζωή που οι πρόσφυγες είχαν ξαναχτίσει από το μηδέν σβήστηκε σε μια στιγμή.

Το βάρος της μνήμης

Το ολοκαύτωμα των χωριών του Κιλκίς δεν αποτελεί μόνο ένα τοπικό δράμα. Είναι κομμάτι μιας ευρύτερης ιστορίας μαζικών αντιποίνων που εφάρμοσαν οι Ναζί στην Ελλάδα: Δίστομο, Καλάβρυτα, Κομμένο, Χορτιάτης. Το Κλειστό, η Κυδωνιά και το Αμπελόφυτο συγκαταλέγονται στα μαρτυρικά χωριά που πλήρωσαν την αντίσταση με αίμα.

Για τους Ποντίους, το γεγονός αυτό έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. Σηματοδοτεί την επανάληψη της τραγωδίας: πρόσφυγες που είχαν ήδη γνωρίσει την εξόντωση στον Πόντο, βρήκαν ξανά τον θάνατο στην «μητέρα-πατρίδα». Η ιστορία μοιάζει με ειρωνεία της μοίρας: άνθρωποι που γλίτωσαν από τον κεμαλισμό, κατέληξαν θύματα του ναζισμού.

Ηθικό και φιλοσοφικό αποτύπωμα

Η αντίσταση των Ποντίων δεν ήταν απλώς στρατιωτική. Ήταν βαθιά υπαρξιακή. Για έναν λαό που είχε χάσει πατρίδα, περιουσίες και συγγενείς, η αντίσταση ήταν ο μόνος τρόπος να διαφυλάξει την αξιοπρέπειά του. Η επιλογή να μην υποταχθούν στους κατακτητές, παρά τις τραγικές συνέπειες, συνιστά πράξη ηθικού μεγαλείου.

Η ναζιστική λογική της «συλλογικής ευθύνης» αποκάλυψε τον απόλυτο κυνισμό: να τιμωρείς χωριά ολόκληρα, αθώους ανθρώπους, με μόνο κριτήριο τη γεωγραφική τους θέση ή την υποψία ότι τροφοδοτούν αντάρτες. Σε αυτό το πλαίσιο, η θυσία των 96 θυμάτων δεν μπορεί να ιδωθεί μόνο ως απώλεια· είναι και μια μαρτυρία για το πού οδηγεί η βαρβαρότητα όταν δεν συναντά αντίσταση.

Η σημερινή σημασία

Σήμερα, η μνήμη του Ολοκαυτώματος των τριών χωριών του Κιλκίς έχει ιδιαίτερη σημασία. Δεν πρόκειται μόνο για φόρο τιμής στα θύματα· είναι και μάθημα για τις επόμενες γενιές. Σε μια εποχή όπου η λήθη απειλεί να σβήσει τα ίχνη του παρελθόντος, η διατήρηση της μνήμης είναι πράξη αντίστασης απέναντι στη λήθη και τη διαστρέβλωση.

Η ιστορία των Ποντίων του Κιλκίς μας διδάσκει ότι οι λαοί που έχουν υποστεί τραγωδίες γίνονται συχνά οι πρώτοι που υπερασπίζονται την ελευθερία. Και μας καλεί να αναλογιστούμε ότι η ελευθερία δεν είναι δεδομένη· κατακτάται με αίμα και θυσίες.

Το ολοκαύτωμα του Κλειστού, της Κυδωνιάς και του Αμπελόφυτου το 1941 είναι μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες της Κατοχής, αλλά και μια από τις πιο φωτεινές σελίδες του αντιστασιακού φρονήματος. Οι Πόντιοι πρόσφυγες, άνθρωποι που κουβαλούσαν ήδη τη μνήμη της γενοκτονίας και της εξορίας, βρέθηκαν στην πρώτη γραμμή της αντίστασης, προσφέροντας στον αγώνα για την ελευθερία τη ζωή τους.

84 χρόνια μετά, η θυσία τους δεν ξεθωριάζει. Τα τρία χωριά των Κρουσίων δεν είναι μόνο μνημεία πένθους· είναι μνημεία ελευθερίας. Και όσο η μνήμη τους παραμένει ζωντανή, η Ιστορία συνεχίζει να θυμίζει ότι η ελευθερία δεν χαρίζεται ποτέ· κερδίζεται με αγώνα, πίστη και θυσία.

Αριστείδης (Άρης) Ορφανίδης

Φιλόλογος-Γλωσσολόγος, εκπαιδευτής ποντιακής διαλέκτου

———

Σε ένδειξη μνήμης και τιμής παραθέτουμε όσα από τα ονόματα των εκτελεσθέντων στα τρία χωριά του Κιλκίς έγιναν γνωστά. 

Κατάλογος με τα ονόματα 86 από τους συνολικά 96 εκτελεσθέντες

Α΄ 

(από την ελληνική εφημερίδα “Νέος Κόσμος” του Μπουένος Αύρες Αργεντινής στις 3.9.1943)1.– Ακριβόπουλος Ιωάννης, δάσκαλος
2.– Αμπατζίδης Θ. Κωνσταντίνος
3.– Βασιλειάδης Κ. Αλέξης, γιός του Κωνσταντίνου
4.– Βασιλειάδης Κωνσταντίνος
5.–  Γεωργουλίδης Γεώργιος
6.–  Γκιαντάς ( ή Γιαντάς) Τριαντάφυλλος
7.–  Εμμανουηλίδης Παναγιώτης
8.–  Θεοφανίδης Γεώργιος
9.–  Ιωαννίδης Αναστάσιος, αδελφός του Αριστείδη και Ισίδωρου
10.–  Ιωαννίδης Αριστείδης, αδελφός του Αναστάσιου και Ισίδωρου
11.–  Ιωαννίδης Ισίδωρος, αδελφός του Αριστείδη και Αναστάσιου
12.–  Ιωαννίδης Μιχάλης
13.–  Ιωσηφίδης Βίκτωρ, αδελφός του Βλαδίμηρου
14.–  Ιωσηφίδης Βλαδίμηρος, αδελφός του Βίκτωρα
15.–  Καμινίδης Ιωάννης
16.–  Καμινίδης (ή Καμενίδης) Σπύρος
17.–  Κατσίκας Αναστάσιος
18.–  Κατσίκας Θωμάς
19.–  Κατσόλας Ι. Χρήστος
20.–  Κεσετζής Αναστάσιος
21.–  Κεσίδης Αναστάσιος
22.–  Κλινικίδης Μ. Θεόδωρος
23.–  Κοπανίδης Δημήτριος
24.–  Κοτσαλίδης Παύλος, αδελφός του Χριστόφορου
25.–  Κου Κωνσταντίνος
26.–  Κουρατίδης Ιωάννης
27.–  Κοφτερός Δημήτριος
28.–  Μουρατίδης Λάζαρος
29.–  Παπαδόπουλος Ιωάννης
30.–  Παπαδόπουλος Χαράλαμπος
31.–  Παπάς Ι. Κωνσταντίνος
32.–  Πετρίδης Αβραάμ, πατέρας του Βασίλη και Γεώργιου
33.–  Πετρίδης Βασίλειος, γιός του Αβραάμ
34.–  Πετρίδης Γεώργιος, γιός του Αβραάμ
35.–  Πετρίδης Κωνσταντίνος
36.–  Πετρίδης Χριστόφορος
37.–  Σαϊβανίδης Γεώργιος
38.–  Στεφανίδης Γεώργιος
39.–  Τουκλαρίδης Χρήστος
40.–  Τουλκερίδης Χαράλαμπος
41.–  Τριανταφυλλίδης Αβραάμ
42.–  Τριανταφυλλίδης Ιωάννης
43.–  Τριανταφυλλίδης Λεωνίδας
44.–  Τριανταφυλλίδης Μελέτης
45.–  Τριανταφυλλίδης Χαράλαμπος
46.–  Τσουρεκίδης (ή Τσορουκίδης) Δημήτριος
47.–  Χαλκίδης Ιωακείμ
48.–  Χαλκίδης Παναγιώτης
49.–  Χαλπίδης Χρήστος
50.–  Χριστοφορίδης Σπύρος

Β΄ 

(από επιπλέον ονόματα που δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα «Μαχητής του Κιλκίς» στις  26.10.1984)51.–  Αντώνης (αγνώστου επωνύμου)
52.–  Βέλτσιος Γεώργιος από το Ίσωμα
53.–  Βέλτσιος Δημήτρης από το Ίσωμα
54.–  Βίκτωρ (αγνώστου επωνύμου)
55.–  Βλάσης (αγνώστου επωνύμου)
56.–  Γραμματίκας Χριστόδουλος από το Ίσωμα
57.–  Δελής Αθανάσιος από το Ίσωμα
58.–  Ευρυβιάδης Σηξμελές από το Ίσωμα
59.–  Θεοδωρίδης Αλέξης
60.–  Θεοδωρίδης Βίκτωρας
61.–  Ιωαννίδης Αρχοντής
62.–  Καπανίδης Μιχάλης
63.–  Κερασίδης Αλέξης
64.–  Κερασίδης Αναστάσιος
65.–  Κερασίδης Φώτης
66.–  Κομεσίδης Κώστας
67.–  Κοτσαλίδης Νίκος
68.–  Κουρατίδης Ιωάννης
69.–  Κωνσταντινίδης Γεώργιος
70.–  Κωνσταντινίδης Κώστας
71.–  Μανωλάκογλου Πανάγος από την Κορωνούδα
72.–  Μουρατίδης Ιωάννης
73.–  Μπαχατζής Νίκος από το Ίσωμα
74.–  Πετσάνης Ιωάννης από το Ίσωμα
75.–  Στεφανίδης Θεοφύλακτος
76.–  Τοπούζης Πασχάλης από το Ίσωμα
77.–  Τουλκερίδης Αβραάμ
78.–  Τριανταφυλλίδης Κώστας
79.–  Τριανταφυλλίδης Παύλος
80.–  Τριανταφυλλίδου Μαρία
81.–  Τσαχουρίδης Δημήτρης
82.–  Χαλκίδης Ιωακείμ

Γ΄ 

(Σε κατάσταση ονομάτων για το ολοκαύτωμα των τριών χωριών, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Ριζοσπάστης» 1.02.1974, περιλαμβάνονται επιπλέον και οι παρακάτω:83.–  Κοτανίδης Μιχαήλ
84.–  Κοτανίδης Λόλος , γιός του Μιχαήλ
85.–  Κοτσαλίδης Χριστόφορος αδελφός του Παύλου
86.–  Ποζίδης Κ.

Φωτογραφίες και ονόματα από  imerodromos.gr 

–

Φαρέτρα