“Απόψεις της Ανωτάτης Γερμανικής Στρατιωτικής Διοίκησης για τον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο” (Μέρος Β’) / γράφει ο Στέργιος Αποστόλου

ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ (KTB-OKW)

ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΛΛΗΝΟΪΤΑΛΙΚΟ ΠΟΛΕΜΟ

Περιληπτική αναφορά σε γεγονότα του ελληνοϊταλικού πολέμου και σε λοιπά συναφή στοιχεία (Περίοδος 13/1/1941 – 21/4/1941)

Μέρος δεύτερο

13/01/1941. Σελίδα 263

Στέργιος Αποστόλου

Χθες ο Λοχαγός Burkner μας κατέστησε γνωστό ότι οι Ιταλοί συμφωνούν για την αποστολή αξιωματικών αντικατασκοπίας στην Αλβανία και στη Λιβύη. Απόψεις του Στρατηγού Jodl επί τη βάσει της αναφοράς του Συνταγματάρχη Rintelen. Η τελική αποστολή των στρατευμάτων στην Αλβανία θα πραγματοποιηθεί μόνο όταν υπάρξει ισορροπία δυνάμεων. Γι’ αυτό, από ό,τι τουλάχιστον συμπεραίνεται, θα υπάρξει ταυτόχρονη αποστολή στρατευμάτων στην Αλβανία και στη Λιβύη.

(ΣΑ): Ο Στρατηγός Alfred Jodl, πιστός οπαδός του Χίτλερ, υπήρξε αρχηγός του Γραφείου Επιχειρήσεων των ενόπλων γερμανικών δυνάμεων, βοήθησε δε στην εκπόνηση των σχεδίων και στη διεξαγωγή των περισσοτέρων γερμανικών στρατιωτικών επιχειρήσεων κατά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Εκτελέστηκε μετά από καταδίκη του για εγκλήματα πολέμου από το Διεθνές Στρατιωτικό Δικαστήριο στη Νυρεμβέργη. Ο ελληνικός στρατός στο διάστημα από 8^ης – 13^ης Ιανουαρίου 1941 κατέλαβε τον συγκοινωνιακό κόμβο της Κλεισούρας, ενώ στην περιοχή της Τρεμπεσίνας ο εχθρός απωθήθηκε βορειότερα..

 15/01/1941. Σελίδα 265

 Αλβανία: Γραμμές μετώπου σε παράκτιες περιοχές δεν παρέχουν δυνατότητες … Αναφορά του Συνταγματάρχη Rintelen η οποία αναφέρεται στις συνομιλίες που είχε την 13^η Ιανουαρίου 1941 με τον Γκουτσόνι στην Αλβανία. … Άρχισε η αποστολή ανιχνευτικών τμημάτων στην Αλβανία και στη Λιβύη.

 15/01/1941. Σελίδα 266

 Η Ανώτατη Διοίκηση των τοπικών ενόπλων δυνάμεων γνωστοποιεί ότι το επιτελείο των αξιωματικών αντικατασκοπίας με επικεφαλής τον Στρατηγό Jodl και 4 άλλους αξιωματικούς, αναχώρησε για την Αλβανία.

(ΣΑ): Στην Αθήνα λαμβάνουν χώρα διαβουλεύσεις μεταξύ της ελληνικής κυβέρνησης και του Βρετανού Αρχιστρατήγου Γουέϊβελ για την αντιμετώπιση της επαπειλούμενης γερμανικής επίθεσης κατά της Ελλάδας. Οι Βρετανοί αναφέρουν ότι μπορούν να αποστείλουν στην Ελλάδα μόνο 2 Συντάγματα και αργότερα 2 – 3 Μεραρχίες με λίγα αεροπλάνα. Η ελληνική κυβέρνηση δεν δέχεται την αγγλική προσφορά για να μην προκληθούν οι Γερμανοί. Παρά ταύτα, δέχεται απόβαση αγγλικών δυνάμεων στην Ελλάδα στην περίπτωση κατά την οποία οι Γερμανοί διαβούν το ποταμό Δούναβη.

18/01/1941. Σελίδα 267

 Ο υπεύθυνος του Γραφείου της Εθνικής Άμυνας (Ζ.Μ.Κ.) στο Επιχειρησιακό Επιτελείο των Ενόπλων δυνάμεων (Sh. Op.F.U.) μεταβαίνει την 17^η Ιανουαρίου 1941 στο Berchtesgaden και τις πρωϊνές ώρες της 18^ης θα υποβάλει αναφορά στον Διοικητή του Επιχειρησιακού Επιτελείου των Ενόπλων Δυνάμεων στο αυτοκρατορικό Γραφείο στο Berchtesgaden.

18/01/1941. Σελίδα 268

 Ο διοικητής του Sh. Op. F.U. αποδέχεται την πρόταση του διοικητή του Ζ.Μ.Κ. να ονομασθούν οι επιχειρήσεις στη Λιβύη και στην Αλβανία, αντιστοίχως, σε «Ηλίανθος» και «Κρίνο των Άλπεων». Οι διαταγές προς τις διοικήσεις των ως άνω εκστρατευτικών σωμάτων έχουν δοθεί ήδη.

 20/01/1941. Σελίδα 270

Η επιχείρηση «Κρίνο των Άλπεων» η οποία προβλέπει την είσοδο των στρατευμάτων στην Αλβανία δεν μπορεί να εξελιχθεί σύμφωνα με το προγραμματισμένο πλάνο, γιατί οι Ιταλοί πρέπει να εκμεταλλευθούν στο έπακρο τις δυνατότητες των αλβανικών λιμένων για την αποστολή των δικών τους ενισχύσεων. Γι’ αυτό το ζήτημα θα ληφθεί νέα απόφαση στις αρχές του μηνός Μαρτίου. Στην περίπτωση κατά την οποία υπάρξουν και τότε ερωτηματικά για την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στην Αλβανία, η αποστολή αυτή θα πραγματοποιηθεί με μικρότερες δυνάμεις.

25/01/1941. Σελίδα 280

Περαιτέρω είσοδος ελληνικών στρατευμάτων στην Αλβανία.

29/01/1941. Σελίδα 289

 Στην Αλβανία βρίσκονται 24 ιταλικές Μεραρχίες.

(ΣΑ): Την 29^η Ιανουαρίου 1941 πεθαίνει ο Έλληνας πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς. Ο βασιλέας Γεώργιος Β΄ επιλέγει ως αντικαταστάτη του τον διοικητή της Εθνικής Τραπέζης Ελλάδος Αλέξανδρο Κοριζή, παρά την αντίθετη γνώμη των Άγγλων ότι έπρεπε ο ίδιος να αναλάβει προσωρινά τα ηνία της διακυβέρνησης).

 30/01/1941. Σελίδα 290

Η κατάσταση στην Αλβανία φαίνεται ότι είναι σταθερή.

 31/01/1941. Σελίδα 292

 Αναφορά με ημερομηνία 29^η Ιανουαρίου 1941 του Στρατηγού Rintelen. Πληροφορίες του Γκουτσόνι για την κατάσταση στην Αλβανία και στη Λιβύη.

 05/02/1941. Σελίδα 305

Γερμανικά στρατεύματα θα αποσταλούν στη Λιβύη και στην Αλβανία, μόνο στην περίπτωση που θα υπάρχουν εκεί ιταλικά στρατεύματα, θα τεθούν δε απευθείας στη διάθεση των ιταλικών διοικήσεων. Αυτά τα σώματα είναι υπό τη διοίκηση του Διοικητή των τοπικών στρατιωτικών δυνάμεων, ο οποίος μέσω, του εκτελούντος χρέη συνδέσμου, αξιωματικού, θα έχει επικοινωνία με την ιταλική διοίκηση στο μέτωπο.

 06/02/1941. Σελίδα 307

Η πολεμική ομάδα ΙΙΙ για «ειδικούς σκοπούς» που βρίσκεται στη Foggia  θα βρίσκεται μόνο υπό τη διοίκηση του Αεροπορικού Σώματος Χ για τον εφοδιασμό των τοπικών γερμανικών στρατευμάτων στην Βόρεια Αφρική. Είναι αναγκαίο να σχεδιασθεί έγκαιρα ένα νέο πλάνο για την μεταφορά Ιταλών στην Αλβανία.

 13/02/1941. Σελίδα 322

Στην Αλβανία δεν υπάρχουν πολεμικές ενέργειες οι οποίες να ενέχουν αξιόλογη βαρύτητα.

 14/02/1941. Σελίδα 324

 Το κύριο σημείο αεροπορικής στήριξης της βρετανικής πολεμικής αεροπορίας είναι η Κρήτη. Από εκεί, με τη βοήθεια και των άλλων κατά τόπους αεροδρομίων της Ελλάδας, πραγματοποιούνται οι αεροπορικές επιδρομές στην Αλβανία.

 15/02/1941. Σελίδα 326

Επειδή η κατάσταση στο αλβανικό μέτωπο είναι σταθερή και κατά την εποχή αυτή δεν αναμένεται οποιαδήποτε αξιόλογη επιτυχία σε περίπτωση επίθεσης, έστω και με γερμανικές δυνάμεις, γι’ αυτό δεν θα βρίσκονται σε ετοιμότητα οι γερμανικές δυνάμεις σ’ αυτή την περιοχή.

(ΣΑ: Κατά την περίοδο 13 – 19 Φεβρουαρίου 1941 δυνάμεις του Α΄ και του Β΄ Σώματος του ελληνικού στρατού πραγματοποιούν επιχειρήσεις για να διευρύνουν τη ζώνη της Κλεισούρας. Την 22^α Φεβρουαρίου 1941 ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών σερ Άντονι Ήντεν φθάνει στην Αθήνα για διαβουλεύσεις με την ελληνική κυβέρνηση προκειμένου να συζητήσει με αυτήν τις γραμμές άμυνας στη Μακεδονία εν όψει της αναμενόμενης γερμανικής επίθεσης. Οι απόψεις εκατέρωθεν υπήρξαν αποκλίνουσες. Η ελληνική πλευρά θεωρεί απαραίτητο να διευκρινισθούν πρώτα οι προθέσεις της Γιουγκοσλαβίας. Την 1η Μαρτίου 1941 η Βουλγαρία προσχωρεί στο Τριμερές Σύμφωνο και εγγράφεται στον κατάλογο των συμμάχων του Άξονα, μετά τη Ρουμανία, Σλοβακία και Ουγγαρία. Κατόπιν τούτου, τα γερμανικά στρατεύματα αρχίζουν να εισέρχονται στη Βουλγαρία και να προωθούνται προς τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα).

04/03/1941. Σελίδα 343

 Επιστολή του Στρατηγού φον Rintelen σχετική με τις συνομιλίες που είχε με τον Γκουτσόνι. Ο Στρατηγός Καβαλέρο θα πραγματοποιήσει την 6^η Μαρτίου 1941 μια μικρή επίθεση στην Αλβανία. Ο Μουσολίνι, ο οποίος βρίσκεται τώρα στην Αλβανία, έδωσε εντολή, αντί της ανωτέρω επίθεσης, να πραγματοποιηθεί άλλη από τη Στρατιά ΧΙ την 8^η ή την 9^η (του ιδίου μηνός) κατά του Αργυροκάστρου. Υπάρχουν φήμες, μη επιβεβαιωμένες, ότι πραγματοποιήθηκε μεταφορά δια θαλάσσης 2 αγγλικών Μεραρχιών στην Ελλάδα.

(ΣΑ): Πραγματοποιείται νέα σύσκεψη μεταξύ της βρετανικής αντιπροσωπείας  και της ελληνικής κυβέρνησης. Γίνεται δεκτή η πρόταση του Έλληνα Αρχιστρατήγου Αλεξάνδρου Παπάγου, σύμφωνα με την οποία οι ελληνικές δυνάμεις της Ανατολικής Μακεδονίας με τις δυνάμεις των οχυρών, θα προβάλλουν άμυνα στην οχυρωμένη γραμμή Μπέλες – Νέστου. Η Δυτική Θράκη θα εκκενωθεί με εξαίρεση τις δυνάμεις των οχυρών Εχίνου, Νυμφαίας και των Λόχων προκάλυψης. Οι άλλες δυνάμεις (VII Μεραρχία, 20ή Μεραρχία Πεζικού και 19^η Μηχανοκίνητη Μεραρχία) θα καταλάβουν την τοποθεσία Καϊμάκ-Τσαλάν – Βέρμιο – Όλυμπος, στην οποία θα προωθηθούν και οι βρετανικές δυνάμεις οι οποίες θα αποβιβασθούν στον Πειραιά).

06/03/1941. Σελίδα 346

Ο Στρατηγός φον Rintelen έλαβε εντολή να είναι πολύ συγκρατημένος. Γι’ αυτό το λόγο οι Ιταλοί έχουν αναβάλει την επίθεσή τους στο αλβανικό μέτωπο.

(ΣΑ): Την 7^η Μαρτίου 1941 αρχίζουν να αποβιβάζονται στον Πειραιά οι βρετανικές στρατιωτικές δυνάμεις οι οποίες υπολογίζεται ότι θα φθάσουν στον αριθμό των 62.500. Επικεφαλής τους έχει τεθεί ο Στρατηγός Γουίλσον).

09/03/1941. Σελίδα 1196 (συμπλήρωμα)

Έναρξη ιταλικής επίθεσης στο αλβανικό μέτωπο. Η γερμανική Μεραρχία Πεζικού αφίχθηκε στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Στην Αλβανία άρχισε την 9^η Μαρτίου 1941η επίθεση με τα Σώματα ΧΧV, VIII και IV των τοπικών στρατιωτικών δυνάμεων. Επιθέσεις των Ιταλών το πρωΐ της 9^ης Μαρτίου 1941 … Η ιταλική επίθεση στην Αλβανία πραγματοποιήθηκε υπό την εποπτεία του ίδιου του Μουσολίνι.

(ΣΑ): Κύρια προσπάθεια της επίθεσης των Ιταλών την 9^η Μαρτίου 1941 υπό την εποπτεία του Μουσολίνι είναι η κατάληψη του τμήματος από το όρος Τρεμπεσίνα μέχρι την περιοχή Μπούμπεσι, με σκοπό τη δημιουργία ρήγματος, με αντικειμενικό στόχο, ακολούθως, τα Ιωάννινα. Ο ελληνικός στρατός αποκρούει τις αλλεπάλληλες ιταλικές επιθέσεις. Σύμφωνα με ελληνικούς υπολογισμούς οι απώλειες των Ιταλών ανήλθαν  σε 12000 νεκρούς και τραυματίες και σε 3000 αιχμαλώτους. Από ελληνικής πλευράς οι νεκροί ανήλθαν σε 1200 και 4000 τραυματίες).

12/03/1941. Σελίδα 353

Λίγες οι επιτυχίες των Ιταλών από την επίθεσή τους.

13/03/1941. Σελίδα 356

Λήγει η ιταλική επίθεση στην Αλβανία.

16/03/1941 Σελίδα 1197 (συμπλήρωμα)

Η ιταλική επίθεση στο αλβανικό μέτωπο η οποία άρχισε την 9^η Μαρτίου 1941, τελικά, είχε αποτυχίες.

18/03/1941. Σελίδα 363

Στην Αλβανία βρίσκονται 25 ιταλικές Μεραρχίες έναντι 16 ελληνικών. Σύμφωνα με την άποψη του Στρατηγού φον Rintelen, η επιθετική ικανότητα των ελληνικών στρατευμάτων μειώνεται. Επικρατεί η άποψη ότι οι Άγγλοι αποβιβάζουν στρατεύματά τους στην Ελλάδα, κυρίως, στο βόρειο τμήμα της Πελοποννήσου.

21/03/1941. Σελίδα 365

 Υπογραφή συμφωνίας με τη Γιουγκοσλαβία. Στην Αλβανία θα μεταβεί ένα μικρό επικοινωνιακό Επιτελείο των τοπικών στρατιωτικών δυνάμεων με επικεφαλής το Συνταγματάρχη Φρέτερ Πίτσο.

 ΣΑ): Την 25^η Μαρτίου 1941 η γιουγκοσλαβική κυβέρνηση προσχωρεί στο Τριμερές Σύμφωνο του Άξονα με αντάλλαγμα τη Θεσσαλονίκη την οποία οι Γιουγκοσλάβοι αξίωσαν από τον Χίτλερ. Όμως, την 27^η του ιδίου μηνός εκδηλώνεται πραξικόπημα το οποίο ανατρέπει τη φιλοχιτλερική κυβέρνηση. Κηρύσσεται γενική επιστράτευση. Την 28^η Μαρτίου 1941 ο ιταλικός στόλος ο οποίος κινείται στο Ιόνιο και στην Κρήτη, υφίσταται πανωλεθρία στη ναυμαχία του κάβο Ματαπά (Ταινάρου)  από τον αγγλικό στόλο της Μεσογείου.

31/03/1941. Σελίδα 371

 Η θέση των Ιταλών στην Αλβανία, πριν από την έναρξη των επιχειρήσεων κατά της Γιουγκοσλαβίας, φαίνεται δύσκολη. Οι Ιταλοί προετοιμάζουν μία Τεθωρακισμένη Μεραρχία και 2 Μεραρχίες Πεζικού κοντά στα γιουγκοσλαβικά σύνορα. Στην Ελλάδα αφίχθηκαν 3 αγγλικές Μεραρχίες Πεζικού. Η Αβησσυνία χάθηκε.

01/04/1941. Σελίδα 373

 Αποστέλλονται 2 ιταλικές Μεραρχίες στην Αλβανία.

02/04/1941. Σελίδα 374

Επιθέσεις των Ελλήνων στην Αλβανία.

 03/04/1941. Σελίδα 374

 Μεμονωμένες ελληνικές επιθέσεις στην Αλβανία. Αποστέλλονται για την φρούρηση των ανατολικών και βόρειων συνόρων 3 Μεραρχίες από τη Στρατιά ΧΙ, Ι, 1 από τη Στρατιά ΙΧ, και 2 από την Ιταλία. Ο Μουσολίνι ζητεί Γερμανούς αξιωματικούς γι’ αυτές τις Μεραρχίες.

 05/04/1941. Σελίδα 375

 Ο Στρατηγός φον Rintelen συναντήθηκε την 3^η Απριλίου 1941 στην Αλβανία με τον Στρατηγό Καβαλέρο. Αναφέρει τα σχετικά με τους σκοπούς και τη συνένωση των ιταλικών δυνάμεων.

 (ΣΑ): Την 6^η Απριλίου 1941 ο Γερμανός πρέσβης στην Αθήνα Βίκτορ, κόμης του Έρμπαχ – Σένμπεροχ, ανακοινώνει στον πρωθυπουργό Κοριζή ότι ο γερμανικός στρατός θα εισέλθει στην Ελλάδα με σκοπό την εκδίωξη των Βρετανών που υπάρχουν σ’ αυτήν. Ο Κοριζής δηλώνει ότι η Ελλάδα θα προβάλει αντίσταση. Την 5:15 πρωινή ώρα τα γερμανικά στρατεύματα εισβάλλουν ταυτόχρονα στην Ελλάδα και στη Γιουγκοσλαβία. Μέχρι την 17^η Απριλίου 1941 η Γιουγκοσλαβία θα συνθηκολογήσει. Κατά την περίοδο 6 – 9 Απριλίου 1941 στην οχυρή γραμμή Μεταξά από το όρος Μπέλες μέχρι το Νέστο, αλλά και στα απομονωμένα οχυρά του Εχίνου και της Νυμφαίας, διεξάγεται λυσσαλέος αγώνας μεταξύ των γερμανικών δυνάμεων που επιτέθηκαν και των υπερασπιστών των ανωτέρω οχυρών. Η ταχεία κάμψη της γιουγκοσλαβικής αντίστασης δίνει τη δυνατότητα προώθησης επί πλέον γερμανικών δυνάμεων στην Ελλάδα).

07/04/1941. Σελίδα 376

 Έχει διακοπεί η επικοινωνία με την Αλβανία και τη Λιβύη.

(ΣΑ): Η 2^η Τεθωρακισμένη γερμανική Μεραρχία διέρχεται την 8^η Απριλίου 1941 τα ελληνογιουγκοσλαβικά σύνορα δυτικά της λίμνης Δοϊράνης. Παρακάμπτει τη γραμμή Μεταξά και κινείται προς το νότο μέσα από την κοιλάδα του Αξιού. Με τον τρόπο αυτό υπερφαλαγγίζει  την 19^η Μηχανοκίνητη ελληνική Μεραρχία και κατά τα μεσάνυχτα της 8^ης Απριλίου 1941 εισέρχεται στην πόλη της Θεσσαλονίκης και την καταλαμβάνει. Οι υπερασπιστές των οχυρών παίρνουν διαταγή από τον Αρχιστράτηγο Παπάγο να συνθηκολογήσουν. Τις αμέσως επόμενες ημέρες οι Γερμανοί προελαύνουν ραγδαίως προς τους άξονες Καλαμπάκα – Λάρισα – Λαμία – Θερμοπύλες και Κατερίνη – ανατολικός Όλυμπος – Κοιλάδα Τεμπών – Λάρισα – Βόλος – Στυλίδα – Θερμοπύλες

14/04/1941. Σελίδα 380

 Υποχωρητικές κινήσεις των ελληνικών στρατευμάτων στην Αλβανία.

 14/04/1941. Σελίδα 1202 (συμπλήρωμα)

Έναρξη της υποχώρησης των ελληνικών στρατευμάτων στο αλβανικό μέτωπο.

 15/04/1941.Σελίδα 380

 Πλήρης υποχώρηση των ελληνικών στρατευμάτων στην Αλβανία.

(ΣΑ): Ο Έλληνας πρωθυπουργός Αλέξανδρος Κοριζής αυτοκτονεί την 18^η Απριλίου 1941).

21.04/1941. Σελίδα 1203 (συμπλήρωμα)

 Ο Στρατηγός Wilhelm List ο οποίος βρίσκεται στη Λάρισα, δέχεται την παράδοση των ελληνικών στρατευμάτων. Συναντώνται στα αλβανικά σύνορα τα γερμανικά σώματα των SS τα οποία αφίχθηκαν από το νότο της Ελλάδας με τους Ιταλούς οι οποίοι έρχονται από το βορρά της Αλβανίας.

(ΣΑ) Μετά την αυτοκτονία του πρωθυπουργού Α. Κοριζή, πρωθυπουργός αναλαμβάνει την 21η Απριλίου 1941 ο Εμμανουήλ Τσουδερός. Εντωμεταξύ, οι ελληνικές δυνάμεις στο αλβανικό μέτωπο έχουν απομονωθεί από τους Γερμανούς μετά την κατάληψη από αυτούς των διαβάσεων Κλεισούρας και Σιάτιστας και την ταχεία προέλασή τους προς Γρεβενά – Καλαμπάκα – Μέτσοβο. Το ηθικό του ελληνικού στρατού έχει κλονισθεί. Ο Αρχιστράτηγος Παπάγος αποκλείει συνθηκολόγηση με τους Γερμανούς πριν από την εκκένωση της Ελλάδας από τους Άγγλους. Παρά ταύτα, οι Διοικητές των Α΄, Β΄, και Γ΄ Σωμάτων Στρατού με επικεφαλής τον Αντιστράτηγο Γεώργιο Τσολάκογλου και σε αγαστή συνεργασία με τον μητροπολίτη Ιωαννίνων Σπυρίδωνα, ο οποίος ήταν θερμός θιασώτης της παράδοσης του ελληνικού στρατού που βρίσκονταν στο αλβανικό μέτωπο στους Γερμανούς, αποφάσισαν να συνθηκολογήσουν με αυτούς).

Στο σημείο αυτό μεταφέρω από το βιβλίο μου «Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ (1940 – 1944) τμήμα της ύλης του το οποίο σχετίζεται με την αυτοκτονία του πρωθυπουργού Αλέξανδρου Κοριζή, την ταχεία προέλαση των γερμανικών δυνάμεων στα διάφορα πολεμικά μέτωπα, την συνθηκολόγηση του ελληνικού στρατού στο αλβανικό μέτωπο και στο σύνολό του, τον σχηματισμό και την ορκομωσία της κυβέρνησης Κουίσλινγκς του Αντιστρατήγου Γεωργίου Τσολάκογλου, καθώς και την περαιτέρω στάση έναντι αυτής των ελληνικών αστικών κομμάτων:

 «Την 12^η Απριλίου 1941, τα ευρισκόμενα στο αλβανικό έδαφος ελληνικά στρατεύματα, πραγματοποιώντας αναγκαστική σύμπτυξη άρχισαν να αποχωρούν σταδιακά από αυτό. Υπήρχε άμεσος κίνδυνος αποκοπής τους από τον αντίπαλο. Επί πλέον, οι αλλεπάλληλες επιτυχίες των γερμανικών στρατευμάτων στο ηπειρωτικό έδαφος της Ελλάδας, είχαν σοβαρό αντίκτυπο στο ηθικό τους, το οποίο είχε υποστεί σημαντική πτώση. Οι περαιτέρω εχθροπραξίες μεταξύ των γερμανικών στρατευμάτων και των ελληνοβρετανικών δυνάμεων έφεραν σε τραγική κατάσταση τις τελευταίες.

 Οι Σωματάρχες Παναγιώτης Δεμέστιχας, Αντιστράτηγος, Διοικητής Α΄ Σώματος Στρατού, Γεώργιος Μπάκος, Υποστράτηγος, Διοικητής Β΄ Σώματος Στρατού και Γεώργιος Τσολάκογλου, Αντιστράτηγος, Διοικητής Γ΄ Σώματος Στρατού, άπαντες γερμανόφιλοι,  ζήτησαν την 18^η Απριλίου 1941 την έγκριση του Γενικού Στρατηγείου για συνθηκολόγηση με τους Γερμανούς, με το αιτιολογικό ότι υπό τις παρούσες συνθήκες ήταν αδύνατη η συνέχιση του πολέμου και ότι έπρεπε να αποφευχθεί πάση θυσία η άσκοπη αιματοχυσία.

 Η αγγλόδουλη κυβέρνηση της χώρας πίσω από την οποία κρύβονταν ο βασιλεύς Γεώργιος Β΄, καθώς και  ο Αρχιστράτηγος Αλέξανδρος Παπάγος, χωρίς πολλές περιστροφές, απέρριψαν  το αίτημα των προαναφερόμενων Σωματαρχών, προβάλλοντας τον ισχυρισμό ότι, όσο ευρίσκονταν βρετανικές δυνάμεις στο ελληνικό έδαφος, ο πόλεμος έπρεπε να συνεχισθεί. Φυσικά, δεν είναι δύσκολο να αντιληφθεί κανείς ότι η απόφαση αυτή υπαγορεύτηκε εξ ολοκλήρου από τον αγγλικό παράγοντα». «Η αστική τάξη ήταν σε μεγάλο βαθμό στενά συνδεδεμένη με οικονομικές σχέσεις προς τη φασιστική Γερμανία, η διανόηση είχε σπουδάσει πολλές φορές σε γερμανικά πανεπιστήμια και πολυάριθμοι στρατιωτικοί, όπως και ο ίδιος ο Μεταξάς, είχαν εκπαιδευτεί στη Στρατιωτική Ακαδημία του Βερολίνου.

Αυτές οι ομάδες που συμπαθούσαν το ναζιστικό κράτος, έλπιζαν, με μια γρήγορη παράδοση της Ελλάδας στους Ναζί, να διατηρήσουν τις προνομιακές τους θέσεις ακόμα και κάτω από τη γερμανική κατοχή. Ένα άλλο κομμάτι της αστικής τάξης που ήταν πιο ισχυρά προσηλωμένο στην Αγγλία είτε από εμπορικά συμφέροντα είτε από παιδεία, θα ζημιωνόταν από τη γερμανική κατοχή, και έτσι εναντιώθηκε στην παράδοση (υποταγή) της Ελλάδας. Όταν τελικά αποφασίστηκε ο αγώνας, ένα τμήμα των στρατηγών ήταν σταθερά αποφασισμένο, με την πρώτη ευκαιρία, να καταθέσει τα όπλα».

(Walt Fischer – Eberh. Rondholz –  Γεώργιος Φαράντος:  ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Σελ. 51, Αθήνα 1974)

 «Μυστήριο, εντούτοις, καλύπτει την αυτοκτονία του πρωθυπουργού Αλέξανδρου Κοριζή, ύστερα από τη σύγκληση την 17^η Απριλίου 1941 ενός δραματικού Πολεμικού Συμβουλίου. Στο Συμβούλιο αυτό διαβάστηκαν  τηλεγραφήματα των Στρατηγών του Μετώπου Γεωργίου Μπάκου και Ιωάννου Πιτσίκα προς τον Αρχιστράτηγο Αλέξανδρο Παπάγο με τα οποία ζητούσαν να διατάξει τη συνθηκολόγηση με τους Γερμανούς. Στο κείμενο των τηλεγραφημάτων διαφαίνονταν έμμεσα και κάποια απειλή. Μετά τη λήξη του Πολεμικού Συμβουλίου, ο Κοριζής παρέμεινε και συνομίλησε ιδιαιτέρως με τον βασιλέα Γεώργιο Β΄. Κατόπιν, αναχώρησε για το σπίτι του όπου φύτευσε μια σφαίρα  στον κρόταφό του».

(Αντρέας Κέδρος:  Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1940 – 1941. Τόμος 1^ος, σελ. 74. Αθήνα 1976)

 Την 19^η Απριλίου 1941, ύστερα από σχετική συνεννόηση με τη γερμανική κυβέρνηση, βουλγαρικά φασιστικά στρατεύματα εισβάλλουν στο έδαφος της Ελλάδας, αρχικά στην Ανατολική Μακεδονία, σε τμήμα της Δυτικής Θράκης και στα νησιά Θάσος και Σαμοθράκη. Την ίδια ημέρα, άλλες βουλγαρικές στρατιωτικές δυνάμεις εισβάλλουν και προωθούνται στο γιουγκοσλαβικό έδαφος. Οι προαναφερθέντες Έλληνες Σωματάρχες, εν όψει όλων αυτών των γεγονότων, έκριναν  ότι η κατάσταση έχει φτάσει στο απροχώρητο. Επηρεαζόμενοι, σαφώς, από τα γερμανόφιλα αισθήματά τους, έλαβαν την απόφαση να αγνοήσουν παντελώς τη διαβιβασθείσα σ’ αυτούς εντολή από την κυβέρνηση και την ανώτατη στρατιωτική διοίκηση για συνέχιση του πολέμου, προχωρώντας αυτοβούλως οι ίδιοι  στη σύναψη ανακωχής με τους Γερμανούς.

 Έτσι, την 21^η Απριλίου 1941, μεταξύ του Στρατηγού Σεπ Ντήτριχ, Διοικητού της Τεθωρακισμένης Μεραρχίας των SS Αδόλφος Χίτλερ (Leibstandarte Adolf Hitler) αφ’ ενός και του Αντιστρατήγου Γεωργίου Τσολάκογλου, Διοικητού του Γ΄ Σώματος Στρατού, αφ΄ετέρου, υπεγράφη στο χωριό Βοτονόσι Ιωαννίνων Πρωτόκολλο ανακωχής, με το οποίο προβλέπονταν η κατάπαυση των εχθροπραξιών, απόσυρση των ελληνικών δυνάμεων στα ελληνοαλβανικά σύνορα και διάταξη γερμανικών δυνάμεων μεταξύ των ιταλικών και ελληνικών στρατευμάτων.

Το Πρωτόκολλο αυτό το υπέγραψε ο Γεώργιος Τσολάκογλου ως ο αρχαιότερος των προαναφερόμενων Σωματαρχών. Μετά την υπογραφή την 23^η του ιδίου μηνός  νεώτερου Πρωτοκόλλου, έπαυσαν να ισχύουν  τα συμφωνηθέντα στο πρώτο και προβλέπονταν η άνευ όρων παράδοση  του συνόλου των ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων στους Γερμανούς και Ιταλούς. Εντωμεταξύ, στην Αθήνα, μετά την αυτοκτονία του Αλέξανδρου Κοριζή, ο βασιλεύς Γεώργιος Β΄ τοποθετεί ως νέο πρωθυπουργό τον Εμμανουήλ Τσουδερό, νομικό, οικονομολόγο και πολιτικό, ο οποίος κατ’ επανάληψη είχε χρηματίσει βουλευτής  κατά το παρελθόν και διοικητής της Τραπέζης Ελλάδος κατά την περίοδο 1931-1939.

Από τη θέση αυτή είχε απομακρυνθεί με απόφαση της κυβέρνησης του Ιωάννη Μεταξά. Η φιλοβασιλική τοποθέτησή του και ο προσανατολισμός του προς την αγγλόφιλη πολιτική ήταν ο κύριος λόγος που ο βασιλεύς Γεώργιος Β΄ τον επέλεξε για πρωθυπουργό. Την 23^η Απριλίου 1941, τέσσερις ημέρες ακριβώς πριν τα γερμανικά στρατεύματα καταλάβουν την Αθήνα, ο βασιλεύς Γεώργιος εγκαταλείπει την πρωτεύουσα και καταφεύγει στην Κρήτη μαζί με την αγγλόφιλη τεταρταυγου-στιανή κυβέρνησή του.

 Εις το εξής, ο στυγνός αυτός συνδικτάτορας κατά την περίοδο της διακυβέρνησης της χώρας από το καθεστώς της 4^ης Αυγούστου, κύριος υπεύθυνος της κατάργησης των λαϊκών ελευθεριών και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ελλάδα, ηθικός αυτουργός για τις διώξεις, φυλακίσεις κ.λπ. μεγάλου τμήματος του δημοκρατικού λαού της χώρας και βασικός συντελεστής της ανατροπής του ομαλού πολιτικού βίου της, τώρα, με την αμέριστη υποστήριξη των Άγγλων, θα εξακολουθεί να εμφανίζεται μαζί με τους περί αυτόν, ως η κυβέρνηση η εκπροσωπούσα νόμιμα στο εξωτερικό το υπό κατοχή ελληνικό κράτος.

Κάτω από τις συνθήκες σύγχυσης οι οποίες επικράτησαν μετά την αναχώρηση της βασιλικής κυβέρνησης, από την Αθήνα και πριν από την είσοδο σ’ αυτήν των Γερμανών, η Ανεξάρτητη Κομμουνιστική Οργάνωση της Αθήνας πραγματοποιεί λαϊκή συγκέντρωση στην πλατεία Ομονοίας με κύρια συνθήματα: «Aντίσταση στους επιδρομείς, όπλα στο λαό, κυβέρνηση εθνικής σωτηρίας». Εντωμεταξύ, οι προσπάθειες των εξορίστων και φυλακισμένων κομμουνιστών να αποδράσουν από τους διάφορους τόπους κράτησής τους συνεχίζονται. Μια απόπειρα που έγινε την 26 Απριλίου 1941 στον Άϊ-Στράτη κατέληξε σε αποτυχία. Τρεις κομμουνιστές κατέπεσαν νεκροί και τρεις τραυματίστηκαν από τις εν ψυχρώ βολές εναντίον τους της φρουράς του στρατοπέδου. 

 Η τελευταία, κατά τις εντολές που είχε, μετά την κατάληψη του νησιού από τους Γερμανούς, παρέδωσε σ’ αυτούς όλους τους υπάρχοντες εκεί κομμουνιστές. Την 27^η Απριλίου 1941 τα χιτλερικά στρατεύματα εισέρχονται στην Αθήνα και υψώνουν στην Ακρόπολη τη γερμανική σημαία με τον αγκυλωτό σταυρό.

«Η Αθήνα καταλήφθηκε χωρίς μάχη από τους Γερμανούς στις 27 Απριλίου. Τα κλειδιά της παραδόθηκαν τελετουργικά στους Αμπελοκήπους από το δήμαρχο Α. Πλυτά, το νομάρχη Αττικής στρατηγό Πεζόπουλο και το φρούραρχο Αθήνας στρατηγό Καβράκο. Ο Πεζόπουλος ζήτησε αμέσως τη βοήθεια των αρχών κατοχής και προσπάθησε να αναδειχθεί σε πρωθυπουργό. Αλλά τον πρόλαβε ο Στρατηγός Τσολάκογλου που είχε ήδη προσφέρει τις υπηρεσίες του ελληνικού στρατού στους Γερμανούς….»

(Γ. Ανδρικόπουλος : Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΝΘΗΚΟΛΟΓΗΣΗΣ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ. Εισήγησή του στο Α΄ Διεθνές Συνέδριο Σύγχρονης Ιστορίας με θέμα : ΕΛΛΑΔΑ 1936-1944 (Δικτατορία-Κατοχή-Αντίσταση. Σελ. 196. Έκδοση Μορφωτικού Ινστιτούτου ΑΤΕ. Αθήνα 1990.

Την 29^η Απριλίου 1941, με την έγκριση και τις ευλογίες των Γερμανών, ορκίζεται η πρώτη κατοχική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον γερμανόφιλο Γεώργιο Τσολάκογλου, Αντιστράτηγο. Είναι ο ίδιος, που όπως προαναφέρθηκε, είχε υπογράψει την άνευ όρων παράδοση του ελληνικού στρατού στα στρατεύματα του Άξονα. Η πλήρης σύνθεση της πρώτης αυτής κατοχικής κυβέρνησης ήταν: Πρωθυπουργός, Αντιστράτηγος Γεώργιος Τσολάκογλου, Υπουργός Εσωτερικών, Αντιστράτηγος Παναγιώτης Δεμέστιχας, Εθνικής Άμυνας, Υποστράτηγος Γεώργιος Μπάκος, Εργασίας και Γεωργίας, Υποστράτηγος Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, Ασφαλείας, Υποστράτηγος Ανδρέας Μάρκου, Συγκοινωνίας-Σιδηροδρόμων-ΤΤΤ, Υποστράτηγος Ματούσης, Ναυτιλίας, Πλοίαρχος Ε. Παπαδόπουλος, Δικαιοσύνης και Αγορανομίας, Αντώνιος Λιβιεράτος, Υγιεινής και Κοινωνικής Πρόνοιας,  Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος, Παιδείας, Νικόλαος Λούβαρης και Εθνικής Οικονομίας και προσωρινά Οικονομικών, Π. Χατζημιχάλης. Λίγο αργότερα, το υπουργείο των Οικονομικών το αναλαμβάνει ο φερόμενος ως έμπιστος των Ιταλών Σωτήριος Γκοτζαμάνης.

 Στην ανώτατη ηγεσία των Σωμάτων Ασφαλείας τοποθετήθηκε ο θιασώτης της συνθηκολόγησης Υποστράτηγος Π. Σπηλιωτόπου-λος. «Ο Χίτλερ είχε προβλέψει πως σε κάθε κατεχόμενη χώρα θα βρεθούν κάποια φιλόδοξα και ιδιοτελή καθάρματα που θα ήθελαν να εξυπηρετήσουν τους σκοπούς του Άξονα. Το ίδιο είχε προβλέψει και για την Ελλάδα: Με γερμανικούς γκαουλάϊτερ όλα θα ήταν δυσκολότερα. Μια ελληνική κυβέρνηση δική τους, ένα είδος μεσολαβητή ενδιάμεσου ανάμεσα σ’ αυτούς και το λαό, ήταν η καλύτερη λύση. Και ένας έτοιμος κρατικός μηχανισμός, ο ίδιος της βασιλομεταξικής δικτατορίας, πρόθυμος να τους εξυπηρετήσει, τους γλύτωνε από την άμεση σύγκρουση με τους κατεχόμενους, για μικρά ή μεγαλύτερα θέματα»

(Θανάσης Χατζής: Η ΝΙΚΗΦΟΡΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΠΟΥ ΧΑΘΗΚΕ (Ι94Ι-1945), τόμος 1^ος, σελ. 26. Αθήνα 1977)         

Αμέσως μετά την ανάληψη των καθηκόντων του ο Γεώργιος Τσολάκογλου σε μήνυμά του προς τους Γερμανούς διακήρυξε :

«Υποσχόμαστε στην εξοχότητά του τον Φύρερ του γερμανικού λαού, να υπηρετήσουμε σύμφωνα με τις θελήσεις του». Η προσφορά του που θεωρήθηκε απλώς δώρο εξ ουρανού έγινε αμέσως δεκτή από τον Γερμανό υπουργό Εξωτερικών Ρίμπεντροπ. Αυτός ζήτησε μόνο από τον Τσολάκογλου να συμπεριλάβει στην κυβέρνησή του και μερικούς πολιτικούς. Ανέφερε συγκεκριμένα τον Κοτζιά. Αλλά, όπως σύντομα ανακάλυψαν οι Γερμανοί, πολιτικοί κάποιας επιφάνειας δεν ήταν εύκολο να πεισθούν να συμμετάσχουν στην κυβέρνησή του.

 Στις αρχές Μαΐου 1941 προσπαθώντας να διευρύνει τη βάση της κυβέρνησής του, ο Τσολάκογλου προσκάλεσε και δέχτηκε, μεταξύ άλλων, τους βενιζελικούς Πάγκαλο, Παπανδρέου και Γονατά και τους βασιλόφρονες Μάξιμο, Πεσμαζόγλου και Μερκούρη. Πληροφόρησε ακολούθως τους Γερμανούς ότι είχε διαβεβαιωθεί για την υποστήριξή τους … Το μυστικό πρωτόκολλο που υπέγραψε η κυβέρνηση των Κουϊσλινγκς την υποχρέωνε να διασφαλίσει ότι δεν θα προβαλλόταν αντίσταση στον Άξονα και ότι η πολιτική της θα βρισκόταν σε πλήρη αρμονία με την πολιτική των δυνάμεων του Άξονα. Αμέσως μετά το διορισμό του, ο Τσολάκογλου ευχαρίστησε τον Χίτλερ γιατί είχε πάρει το μέλλον της Ελλάδος στα χέρια του … »

(Γ. Ανδρικόπουλος : Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ THΣ ΣΥΝΘΗΚΟΛΟΓΗΣΗΣ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ. Εισήγησή του στο Α΄ Διεθνές Συνέδριο Σύγχρονης Ιστορίας με θέμα: ΕΛΛΑΔΑ 1936-1944 (Δικτατορία-Κατοχή-Αντίσταση). Σελ. 196-197. Έκδοση Μορφωτικού Ινστιτούτου ΑΤΕ. Αθήνα 1990).          

Γεννάται όμως το ερώτημα. Ποιες ακριβώς ήταν οι διαβεβαιώσεις υποστήριξης που έδωσαν οι προαναφερόμενοι Έλληνες πολιτικοί προς την κυβέρνηση Τσολάκογλου; Το ερώτημα τούτο είναι καίριο, διότι στην περίπτωση αυτή δεν επρόκειτο για μια συνήθη κυβέρνηση βασιζόμενη στην ελεύθερη έκφραση της βούλησης των Ελλήνων πολιτών μέσα από μια νόμιμη εκλογική διαδικασία, αλλά για μια κυβέρνηση ανδρεικέλων, η οποία ανέλαβε να διοικήσει τη χώρα σύμφωνα με τις υποδείξεις και τα συμφέροντα αυτών που την κατέκτησαν. Πού, λοιπόν και πώς θα μπορούσε να αναζητήσει κανείς κάποιο ελαφρυντικό γι’ αυτήν την κυβέρνηση και για το σύνολο των αστικών κομμάτων, που όχι μόνο δεν αντέδρασαν, όπως έκαναν και με το καθεστώς της 4^ης Αυγούστου, αλλά και την συνέδραμαν πολλές φορές στο έργο της, με ελάχιστες εξαιρέσεις βέβαια.

« Ποιά είναι τα κόμματα αυτά και σε τι κατάσταση βρίσκονται στις αρχές της Κατοχής; Τα δύο σημαντικότερα εξακολουθούν να είναι το Φιλελεύθερο κόμμα με αρχηγό τον Σοφούλη και το Λαϊκό κόμμα. Υπάρχουν, επίσης, το Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό του Γ. Παπανδρέου, το Προοδευτικό Φιλελεύθερο του Γ. Καφαντάρη, το Αγροτικό του Α. Μυλωνά, η Αριστερή Ένωση του Ι. Σοφιανόπουλου. Η αδράνεια, αν όχι ο εφησυχασμός που έδειξαν στη διάρκεια της δικτατορίας Μεταξά τα έχει καταδικάσει στη συνείδηση του κόσμου. Σε τούτο οπωσδήποτε συνετέλεσε και η συνάντηση στις αρχές  Μαΐου 1941,  πριν αρχίσει η μάχη της Κρήτης, του Τσολάκογλου μετά των … «παλαιών πολιτικών αρχηγών ως και άλλων σημαινουσών πολιτικών και στρατιωτικών προσωπικοτήτων», όπως τους χαρακτηρίζει η επίσημη ανακοίνωση που δόθηκε στις εφημερίδες.

 Η ανακοίνωση τονίζει: «Πάντες ανεγνώρισαν ότι η Κυβέρνησις Εθνικής Ανάγκης είναι επιβεβλημένον να υποστηριχθή εκ μέρους πάντων των Ελλήνων άνευ επιφυλάξεων και ειλικρινώς. Επίσης, πάντες ανεγνώρισαν το σφάλμα του εκπεσόντος καθεστώτος να κηρύξη πόλεμον κατά της Γερμανίας και διεκήρυξαν το χάσμα όπερ χωρίζει την Ελλάδα από την κυβέρνησιν των εν Κρήτη εγκατασταθέντων φυγάδων … »

(Προκόπης Παπαστράτης: ΤΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΕΞΟΡΙΣΤΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ. Εισήγησή του στο Α΄ Διεθνές Συνέδριο Σύγχρονης Ιστορίας με θέμα :  ΕΛΛΑΔΑ 1936-1944 (Δικτατορία-Κατοχή-Αντίσταση), σελ. 529 – 530. Έκδοση  Μορφωτικού Ιδρύματος  ΑΤΕ. Αθήνα 1990)

————————

*ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΣΠΥΡ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ-ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΝΑΟΥΣΑ

*Στέργιος Αποστόλου – Βιογραφικά στοιχεία -Εργογραφία (κάνετε κλικ)

————————

Σημείωση Φαρέτρας: Όλα τα κείμενα του Στέργιου Αποστόλου μπορείτε να τα διαβάσετε ΕΔΩ

————————

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

— Στέργιος Σπυρ. Αποστόλου: Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ (1940 – 1944). Νάουσα 2006

— (Walt Fischer – Eberh. Rondholz – Γεώργιος Φαράντος:  ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. Σελ. 51, Αθήνα 1974

— Αντρέας Κέδρος:  Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ 1940 – 1941. Τόμος 1^ος, σελ. 74. Αθήνα 1976

— Γ. Ανδρικόπουλος : Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΝΘΗΚΟΛΟΓΗΣΗΣ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ. Εισήγησή του στο Α΄ Διεθνές Συνέδριο Σύγχρονης Ιστορίας με θέμα: ΕΛΛΑΔΑ 1936-1944 (Δικτατορία-Κατοχή-Αντίσταση. Σελ. 196. Έκδοση Μορφωτικού Ινστιτούτου ΑΤΕ. Αθήνα 1990.      

— Θανάσης Χατζής: Η ΝΙΚΗΦΟΡΑ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΠΟΥ ΧΑΘΗΚΕ (Ι94Ι-1945), τόμος 1^ος, σελ. 26. Αθήνα 1977 

— Γ. Ανδρικόπουλος : Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ THΣ ΣΥΝΘΗΚΟΛΟΓΗΣΗΣ ΚΑΙ Η ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΩΠΟΥ. Εισήγησή του στο Α΄ Διεθνές Συνέδριο Σύγχρονης Ιστορίας με θέμα: ΕΛΛΑΔΑ 1936-1944 (Δικτατορία-Κατοχή-Αντίσταση). Σελ. 196-197. Έκδοση Μορφωτικού Ινστιτούτου ΑΤΕ. Αθήνα 1990.     

— Προκόπης Παπαστράτης: ΤΑ ΑΣΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΕΞΟΡΙΣΤΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗ. Εισήγησή του στο Α΄ Διεθνές Συνέδριο Σύγχρονης Ιστορίας με θέμα: ΕΛΛΑΔΑ 1936-1944 (Δικτατορία-Κατοχή-Αντίσταση), σελ. 529 – 530. Έκδοση  Μορφωτικού Ιδρύματος  Α.Τ.Ε. Αθήνα 1990