“Του δικού μας έρωτα” γράφει ο Βασίλης Νιτσιάκος

Κατά κανόνα, ο κλήδονας γιορταζόταν στις 24 Ιουνίου (τ’ Αη-Γιαννιού) αλλά και τ’ Αη-Γιώργη σε κάποιες περιοχές

«Τα μονοκοτυλήδονα
και τα δικοτυλήδονα
ανθίζανε στον κάμπο

σου τό ‘χαν πει στον κλήδονα
και σμίξαμε φιλήδονα
τα χείλια μας, ΜαλάμωΙ»
                   Γ. Σεφέρης

Βασίλης Νιτσιάκος

Η πολιτισμική ισοπέδωση, που εμπεδώνεται όλο και περισσότερο με τις λεγόμενες «ολοκληρώσεις» οικονομικών και πολιτικών συστημάτων, καθώς και η εμπορευματοποίηση κάθε διάστασης της ανθρώπινης ζωής, που καλουπώνει ακόμα και τον τρόπο έκφρασης του ανθρώπου στις πιο δυνατές συγκινησιακές του στιγμές, τείνουν να οδηγήσουν σε μια τέλεια αλλοτρίωση, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο.

Η μέρα των ερωτευμένων, που καθιερώθηκε και στη χώρα μας κατά τα «φράγκικα» πρότυπα να γιορτάζεται τη μέρα του Αγίου Βαλεντίνου, συμπυκνώνει δύο βασικές παραμέτρους αλλοτρίωσης της σύγχρονης ζωής. Από τη μια την εμπορική άλωση των μύχιων εκδηλώσεων του προσώπου και από την άλλη την γενική άλωση του λαϊκού μας πολιτισμού.

Άραγε, ήταν τόσο εξόριστος από τον λαϊκό μας βίο και πολιτισμό ο έρωτας, ώστε να χρειαστεί να υιοθετήσουμε μια ευρωπαϊκή μέρα των ερωτευμένων, έναν ξένο άγιο-προστάτη τους;

Είναι δεδομένο, ότι στις «παραδοσιακές κοινωνίες», που είναι κατά βάσιν αγροτικές, οι κοινωνικές σχέσεις διέπονται από αυστηρούς κώδικες ηθικής. Ειδικά στον χώρο της Μεσογείου, αξίες όπως αυτές της τιμής και της ντροπής, που συνδέονται άμεσα με τις σχέσεις των δύο φύλων και την ερωτική έκφραση, δεσμεύουν την ελευθερία των ατόμων και διοχετεύουν την ερωτική επικοινωνία μέσα από αυστηρώς ελεγχόμενα κανάλια διαπροσωπικής επαφής. Ωστόσο, αυτό σε καμμιά περίπτωση δεν απηχεί την καταδίκη του έρωτα.

Αντίθετα, ο έρωτας «τιμάται» με ποικίλους τρόπους στην καθημερινή έκφραση αλλά και στον εθιμικό κύκλο. Με τοπικές παραλλαγές και ιδιαιτερότητες -αυτή είναι και η ομορφιά του παραδοσιακού πολιτισμού, η πολυμορφία- ο έρωτας γιορτάζεται σε τακτές ημερομηνίες με ιδιαίτερη χάρη και ομορφιά.

Ο «κλήδονας», το έθιμο αυτό, που δεν είναι παρά γιορτή του έρωτα, γιορταζόταν σε πολλά μέρη του ελλαδικού χώρου και χαρακτηριζόταν από έναν κοινωνικά αποδεκτό και τελετουργικό τρόπο ερωτικής έκφρασης, λειτουργώντας συνάμα ως ευκαιρία και αφορμή αλληλογνωριμίας ανάμεσα στα δύο φύλα, με στόχο την τελική ένωση μέσω του γάμου. Κατά κανόνα, ο κλήδονας γιορταζόταν στις 24 Ιουνίου (τ’ Αη-Γιαννιού) αλλά και τ’ Αη-Γιώργη σε κάποιες περιοχές.

Εκτός από τα έθιμα της «μαντειοσκοπείας», όπου οι νιες με μαγικά μέσα προσπαθούσαν να μαντέψουν την τύχη τους τη μέρα αυτή, γινόταν ένα ερωτικό πανηγύρι, όπου η επαφή και το «φλερτ» ανάμεσα στα δύο φύλα ήταν εθιμικά επιβεβλημένα και τελετουργικά καθορισμένα. Πιο αναλυτικά, για τη «μαντειοσκοπεία», να πούμε ότι συνίστατο στη μαγική πράξη, κατά την οποία ριχνόταν ένα ασημένιο αντικείμενο σ’ ένα τσουκάλι με νερό στολισμένο με τριαντάφυλλα και τυλιγμένο μ’ ένα κόκκινο πανί, με σκοπό την «πρόγνωση της τύχης». Για παράδειγμα, αν το ασημικό την άλλη μέρα ήταν καθαρό, ήταν καλός οιωνός. Ας σημειωθεί εδώ, ότι ο Αη-Γιάννης λέγεται και «Ριζικάρης» γιατί φανερώνει το ριζικό αλλά και «Φανιστής»…

Όσο για το ερωτικό πανηγύρι, να παραπέμψουμε στη Θράκη, όπου οι νιες πήγαιναν σ’ ένα κοντινό δάσος, όπου τις περίμεναν τα παλληκάρια έχοντας προετοιμάσει καθένας μια κούνια• κάθε κοπέλα έπρεπε να διαλέξει ένα νιο για να «παίξει» μαζί του στην κούνια.

Ακολουθούσαν χοροί με έντονα ερωτικό χαρακτήρα και τραγούδια ερωτικού περιεχομένου• παραθέτω μια στροφή ενός τραγουδιού: «Μ’ έκαψες Θοδώρα, μ’ έκαψες/ όπως καίει η πάχνη τον βασιλικό,/ έτσι μ’ έκαψες και μένα./ Σήκω το μαντήλι σ’ Θοδώρα μ’ να δω τον άσπρο σου λαιμό.» Στην Ήπειρο και τη Μακεδονία το έθιμο του κλήδονα τ’ Αη-Γιαννιού τη μέρα σωζόταν μέχρι πολύ πρόσφατα. Λειτουργούσε δε ως αφετηρία για τα προξενιά…

Ο έρωτας δεν ήταν, λοιπόν, ούτε εθιμικά εξόριστος από τον λαϊκό βίο στον ελλαδικό χώρο. Λατρευόταν μάλλον κατά έναν πιο αρχέτυπο, πιο αληθινό τρόπο, που δεν έχει σχέση με τον μαζικό, εμπορικό και ισοπεδωτικό τρόπο του σήμερα.

 —