Tα Σεπτεμβριανά του 1955 στην Κωνσταντινούπολη – Η τελευταία πράξη του δράματος του ελληνισμού της Πόλης

 Γιώργος Καραγιάννης

Πριν από 64 χρόνια, τη νύχτα της 6^ης προς την 7^η Σεπτεμβρίου του 1955 στην Κωνσταντινούπολη εξαπολύθηκε ένα άγριο, καλά σχεδιασμένο πογκρόμ σε βάρος των Ελλήνων και των άλλων μη μουσουλμάνων μειονοτικών, Αρμενίων και Εβραίων.

Το πογκρόμ που έμεινε στην ιστορία ως «Σεπτεμβριανά του ’55», αποτέλεσε την προτελευταία πράξη  της τραγωδίας του ελληνισμού της Πόλης, που ολοκληρώθηκε με τους διωγμούς του’64-’65 και την ουσιαστική εξαφάνιση των Ρωμιών που από 100.000 τη δεκαετία του ’60 δεν αριθμούν σήμερα περισσότερους από 2000 έως 2500.

 Εκείνη τη νύχτα εφαρμόστηκε ένα σχέδιο καλά μελετημένο από τις τουρκικές μυστικές υπηρεσίες με την επίβλεψη στελεχών της κυβέρνησης του Αντνάν Μεντερές, συνδυασμένο με την προβοκάτσια της τοποθέτησης βόμβας στο σπίτι  όπου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη ο Κεμάλ Ατατούρκ, την ώρα που στο Λονδίνο βρισκόταν σε εξέλιξη τριμερής (Ελλάδα, Τουρκία, Μεγάλη Βρετανία) διάσκεψη για το Κυπριακό την οποία είχε συγκαλέσει ο Άγγλος υπουργός Εξωτερικών Μακ Μίλλαν.

Η προβοκάτσια στη Θεσσαλονίκη αξιοποιήθηκε για την καλλιέργεια κλίματος μίσους κατά των Ρωμιών μειονοτικών.

Ομάδες τραμπούκων και κάθε λογής λούμπεν στοιχείων (σύμφωνα με τις εκτιμήσεις ξένων ανταποκριτών έφταναν τις 100.000) με την καθοδήγηση στελεχών της οργάνωσης « Η Κύπρος είναι τουρκική»  με την ενθάρρυνση  της αστυνομίας επιτέθηκαν σε κάθε τι το ελληνικό. Σύνθημα των τραμπούκων που ήταν οπλισμένοι με λοστούς και ρόπαλα και δρούσαν με στρατιωτική πειθαρχία ήταν: «σπάστε, καταστρέψτε, αλλά μη σκοτώνετε». Δεν έπρεπε να ξεπεραστούν τα όρια που έβαζε το άριστα επεξεργασμένο σχέδιο. Να φανεί στη διεθνή κοινή γνώμη η «αγανάκτηση» του τουρκικού λαού για τις αξιώσεις της Ελλάδας, αλλά μέχρις ενός σημείου που θα μπορούσε να μετατραπεί σε μπούμερανγκ για τα σχέδια του βαθέως τουρκικού κράτους αλλά και της Μεγάλης Βρετανίας που κατάφερε με τη διάσκεψη του Λονδίνου να καταστήσει, για πρώτη φορά με τόση επισημότητα και με τη σύμφωνη γνώμη της κυβέρνησης των Αθηνών, την Τουρκία καθοριστικό παράγοντα για την επίλυση του κυπριακού προβλήματος.

Χαρακτηριστικός για το πόσο οργανωμένο ήταν το σχέδιο των επιθέσεων αλλά και η προσοχή να μην υπάρξουν πολλοί νεκροί είναι και ο αριθμός των θανάτων. Περίπου δέκα, ενώ επισήμως καταγράφηκαν εκατοντάδες τραυματίες, διακόσιοι βιασμοί, η λεηλάτηση 4.384 ελληνικών καταστημάτων, η καταστροφή 3000 κατοικιών, η πυρπόληση 59 εκκλησιών και η σύληση πολλών τάφων και η εκταφή πτωμάτων στα ελληνικά νεκροταφεία.

H  Τουρκία εμφανίζεται στο προσκήνιο

Στις 29 Αυγούστου αρχίζει στο Λονδίνο η τριμερής διάσκεψη που συγκάλεσε ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών Χάρολντ Μακ Μίλλαν. Με τη διάσκεψη αυτή η Τουρκία εμφανίζεται στο προσκήνιο ως ένας από τους βασικούς παράγοντες του κυπριακού προβλήματος, ενώ η Μεγάλη Βρετανία μετατρέπεται στα μάτια της διεθνούς κοινής γνώμης από κατηγορούμενη για την άρνησή της να απαλλάξει από τον αποικιακό ζυγό 500.000 Κυπρίους σε «διαιτητή» μιας διαφοράς ανάμεσα σε δύο γείτονες λαούς και σε δυο χώρες συμμάχους στα πλαίσια του ΝΑΤΟ.

Από τις αρχές Αυγούστου στην  Τουρκία ακραίοι εθνικιστικοί κύκλοι κυκλοφορούν φήμες ότι στην Κύπρο οι Ελληνοκύπριοι ετοιμάζουν μαζικές σφαγές Τουρκοκυπρίων. Παράλληλα πληθαίνουν τα δημοσιεύματα και για «καταπίεση» από το ελληνικό κράτος της μουσουλμανικής μειονότητας στη Δυτική Θράκη. Τις φήμες για «σφαγές στην Κύπρο» υιοθετεί επίσημα και η τουρκική κυβέρνηση που στέλνει επείγουσα διακοίνωση στη βρετανική κυβέρνηση. Παράλληλα, την παραμονή της αναχώρησης της τουρκικής αντιπροσωπίας για την τριμερή διάσκεψη του Λονδίνου ο πρωθυπουργός Μεντερές  καλεί τους δημοσιογράφους και προειδοποιεί για σφαγές Τουρκοκυπρίων στις 28 Αυγούστου.

Την ίδια ώρα η πλειοψηφία των τουρκικών εφημερίδων επιδίδεται σε μια άνευ προηγουμένου καλλιέργεια μίσους εναντίον των Ρωμιών της Πόλης και του Οικουμενικού Πατριαρχείου που κατηγορούνται για υποστήριξη του αγώνα των Ελληνοκυπρίων.

Στις 26 Αυγούστου στην Λευκωσία συνέρχεται η Γ΄ Παγκύπρια Εθνοσυνέλευση που ομόφωνα διακηρύσσει για μια ακόμη φορά τη θέληση του κυπριακού λαού για εφαρμογή της αρχής της αυτοδιάθεσης. Λίγες μέρες πριν από την Εθνοσυνέλευση, αλλά και μετά από αυτήν , η ΕΟΚΑ του Γρίβα εντείνει τις δυναμιτιστικές ενέργειες με επιθέσεις με ωρολογιακές βόμβες σε ραδιοφωνικό σταθμό και σε σταθμό ασυρμάτου της ΡΑΦ, καθώς και με κατάληψη ενός αστυνομικού σταθμού. Από όλες τις επιθέσεις δεν προκαλούνται θύματα παρά μόνο ο τραυματισμός ενός Άγγλου αξιωματικού της αεροπορίας. Και βεβαίως δεν υπήρξε καμία ομαδική σφαγή Τουρκοκυπρίων, όπως «προέβλεπαν» ο Μεντερές και οι συνεργάτες του.

Η τριμερής διάσκεψη στο Λονδίνο

Στο Λονδίνο, στο Λάγκαστερ Χάουζ, όπου άρχισε η τριμερής διάσκεψη ο Μακ Μίλλαν αντί για αυτοδιάθεση μιλάει για ένα σύστημα αυτοκυβέρνησης στο οποίο τον πρώτο λόγο θα έχει ο Βρετανός κυβερνήτης.

Ο Έλληνας υπουργός Εξωτερικών Στέφανος Στεφανόπουλος ζητά να καθοριστεί ημερομηνία για την εφαρμογή της αρχής της αυτοδιάθεσης και υπόσχεται πως αν η Κύπρος ενωθεί με την Ελλάδα οι Βρετανοί θα διατηρήσουν τις βάσεις τους στο νησί και θα αποκτήσουν και άλλες σε οποιοδήποτε μέρος της Ελλάδας επιθυμούν.

Από την πλευρά του ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Ζορλού δηλώνει πως η Κύπρος για «στρατηγικούς λόγους» θα πρέπει να παραμείνει αποικία του βρετανικού στέμματος. Aμφισβητεί την ελληνικότηττα της Μεγαλονήσου και προσθέτει πως αν οι βρετανοί την εγκαταλείψουν αυτή θα πρέπει να επιστραφεί στους Τούρκους για λόγους γεωγραφικούς, στρατηγικούς και νομικούς που απορρέουν από τη συνθήκη της Λωζάνης.

Η διάσκεψη οδεύει σε διάλυση. Ο Μακ Μίλλαν έχοντας πετύχει να του αναγνωρισθεί ο ρόλος του διαιτητή προτείνει ιδιαίτερες συνομιλίες με τον Στεφανόπουλο και τον Ζορλού για να… γεφυρωθεί το χάσμα που ο ίδιος μαζί με τον Τούρκο υπουργό Εξωτερικών δημιούργησαν!

Η προβοκάτσια στη Θεσσαλονίκη

Για να πετύχει όμως ο σκοπός της τριμερούς και της ισχυροποίησης της τουρκικής θέσης χρειαζόταν και ένας ακόμη παράγοντας. Στη διεθνή κοινή γνώμη έπρεπε να γίνει κατανοητή η τουρκική αγανάκτηση για τις ελληνικές αξιώσεις. Κι επειδή οι σφαγές που είχε προαναγγείλει ο Μεντερές δεν έγιναν επιστρατεύθηκε η προβοκάτσια.

Στις 5 Σεπτεμβρίου ο Ζορλού κάλεσε τους δημοσιογράφους και τους ανακοίνωσε πως η κυβέρνησή του δεν βλέπει λόγους για να συνεχιστεί η διάσκεψη γιατί η Ελλάδα επιμένει στην… ακατανόητη αυτοδιάθεση. Το ίδιο βράδυ ένα καψύλι δυναμίτιδας εκρήγνυται στον κήπο του τουρκικού προξενείου και σπάζουν μερικά τζάμια στο σπίτι που γεννήθηκε ο Κεμάλ Ατατούρκ που βρίσκεται στον περίβολο του προξενείου.

Την άλλη μέρα ο ραδιοσταθμός της Άγκυρας μεταδίδει πως από την έκρηξη το σπίτι του Ατατούρκ υπέστη σοβαρές ζημιές. Εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης γράφουν πως το σπίτι καταστράφηκε ολοσχερώς.

Η ώρα του όχλου

Η κυκλοφορία των ψευδών πληροφοριών βάζουν φωτιά στην Κωνσταντινούπολη. Από τα γραφεία του σωματείου  «Η Κύπρος είναι τουρκική» εξορμούν ομάδες νέων με συνθήματα κατά των Ελλήνων. Μοιράζουν προκηρύξεις και κολλούν ειδικές πινακίδες στα τούρκικα μαγαζιά για να ξεχωρίζουν από αυτά των Ρωμιών. Στην πλατεία Ταξίμ έχει προγραμματισθεί συγκέντρωση φοιτητών. Μ’ αυτούς ενώνονται ομάδες που έχουν μεταφερθεί από άλλα μέρη οπλισμένες με  λοστούς και οδηγίες να καταστρέψουν τα ελληνικά καταστήματα. Ο όχλος ξεχύνεται στους δρόμους και δεν αφήνει τίποτα στο πέρασμά του καταστρέφοντας τα ελληνικά, αρμένικα και εβραϊκά μαγαζιά. Μετά τους εμπορικούς δρόμους σειρά έχουν οι συνοικίες όπου κατοικούν οι Ρωμιοί οι Αρμένηδες και οι Εβραίοι. Οι επίσημες τουρκικές αρχές δεν αντιδρούν. Ο υπουργός Εσωτερικών Ντενίκ έχει δώσει εντολές να «επιδειχθεί κατανόηση απέναντι στις πατριωτικές εκδηλώσεις της φοιτητικής νεολαίας».

Η καταστροφή και οι λεηλασίες κρατάνε ως τις πρώτες πρωινές ώρες και μόνο στις 2.30 μετά τα μεσάνυχτα κηρύσσεται ο στρατιωτικός νόμος για να αρθεί λίγες ώρες αργότερα.

Ανάλογες επιθέσεις έγιναν και σε βάρος των Ελλήνων αξιωματικών που υπηρετούσαν στο νατοϊκό στρατηγείο της Σμύρνης.

Ο ρόλος των Βρετανών

Τα όσα έγιναν στην Πόλη προκάλεσαν τεράστια εντύπωση στη διεθνή κοινή γνώμη.

Και δεν ήταν μόνο ο ελληνικός Τύπος που αναφερόταν σε ανάμιξη και των  βρετανικών μυστικών υπηρεσιών αλλά και εφημερίδες άλλων χωρών. Χαρακτηριστικά η γαλλική «Ωρόρ» έγραψε πως ο πραγματικός εμπνευστής των επιδρομών κατά των ελλήνων της Πόλης ήταν η Ιντέλλιτζενς Σέρβις.

 Πέρα από συνομωσιολογίες η ουσία είναι πως σε επίσημα έγγραφα και αναφορές Βρετανοί διπλωμάτες εμφανίζονταν να χαιρετίζουν τις επιθέσεις και να τις χαρακτηρίζουν «μια γεύση από το ίδιο τους το φάρμακο». Το 1960 μετά την ανατροπή  της  κυβέρνησης Μεντερές από στρατιωτικό πραξικόπημα, στη διάρκεια της δίκης του Μεντερές και των συνεργατών του που έγινε στη νήσο Πλάτη,  Τούρκος διπλωμάτης κατέθεσε ότι ο ίδιος ο υπουργός Εξωτερικών Ζορλού επιστρέφοντας από την τριμερή διάσκεψη στο Λονδίνο είπε σε στελέχη του Δημοκρατικού Κόμματος πως «η οργάνωσις των γεγονότων είχε υποδειχθή από το Λονδίνο».

Σημαντικά στοιχεία για τον ρόλο της Μεγάλης Βρετανίας στα Σεπτεμβριανά περιλαμβάνονται στο βιβλίο της ιστορικού Ντιλέκ Γκιουβέν « Εθνικισμός, κοινωνικές μεταβολές και μειονότητες- Τα επεισόδια εναντίον των μη μουσουλμάνων της Τουρκίας (6/7 Σεπτεμβρίου 1955)» (Εστία, Αθήνα 2006).

Η Γκιουβέν σε συνέντευξή της στην «Καθημερινή» το 2005, όταν ρωτήθηκε για το ρόλο που έπαιξε η Μεγάλη Βρετανία στα Σεπτεμβριανά, σημείωσε χαρακτηριστικά: Το 1950 ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας είχε δηλώσει ότι «για εμάς δεν υπάρχει θέμα Κύπρου» προκαλώντας την ενόχληση των Βρετανών. Από τότε μέχρι και το 1955 άσκησαν τρομακτικές πιέσεις στην Τουρκία προκειμένου να εμπλακεί στην κυπριακή κρίση. Στόχος τους ήταν να μετατραπεί σε ελληνοτουρκική σύγκρουση. Υπάρχουν στοιχεία στα βρετανικά αρχεία που αποκαλύπτουν το ρόλο της προς αυτή την κατεύθυνση. Τον Αύγουστο του 1955 αποφασίσθηκε η διάσκεψη του Λονδίνου οπότε και η Τουρκία εμπλέκεται πλέον οριστικά στο Κυπριακό. Επίσης στα βρετανικά αρχεία υπάρχουν έγγραφα στα οποία τίθεται το ερώτημα πόσο ωφέλιμο θα ήταν για την Αγγλία εάν υπήρχε στην Πόλη κάποιος ξεσηκωμός εναντίον των Ρωμιών. Είναι εξαιρετικά σημαντικό ότι ένα χρόνο πριν από τα γεγονότα Άγγλος διπλωμάτης που υπηρετούσε στην Αθήνα σε τηλεγράφημά του ενημέρωνε το Λονδίνο ότι «αρκεί ένα χτύπημα στο σπίτι όπου γεννήθηκε ο Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη για να προκληθεί μεγάλη κρίση στις σχέσεις των δυο χωρών, οι οποίες την περίοδο αυτή είναι άριστες». Με λίγα λόγια στη διοργάνωση των γεγονότων υπήρχε αγγλική προτροπή».

imerodromos