Ο Μίλτος Μανάκιας και η μοτοσικλέτα του. Με αυτήν πήγαινε στα χωριά και τις πόλεις, σε κοινωνικές εκδηλώσεις και στα πεδία των μαχών για φωτογράφηση
Κατά την περίοδο της δημιουργικής ακμής των αδελφών Μανάκια, δηλαδή τα τελευταία χρόνια του 19ου και την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, ξεχωρίζουν στη διεθνή φωτογραφική σκηνή τρία κύρια είδη φωτογραφίας ή καλύτερα τρεις φωτογραφικές πρακτικές: Η φωτογραφία πορτρέτου, το στιγμιότυπο και η στυλιζαρισμένη πικτοριαλιστική φωτογραφία θεωρούμενη από πολλούς τότε και ως καλλιτεχνική…
Νύφη και γαμπρός στη Σαμαρίνα. Βραβευμένη φωτογραφία (του 1906) των Μανάκια (φωτ. από το βιβλίο «Αδελφοί Μανάκια πρωτοπόροι του κινηματογράφου στα Βαλκάνια», του Γ. Έξαρχου).
Το πορτρέτο αποτελούσε ανέκαθεν την κύρια πηγή εσόδων για τους φωτογράφους, ιδιαίτερα δε από το 1855 που ο ευφυέστατος γάλλος φωτογράφος Disderi επινόησε την περίφημη φωτογραφία carte de visite -μια τυποποιημένη στη λήψη και φθηνή στην παραγωγή φωτογραφία διαστάσεων επισκεπτήριας κάρτας- κάνοντας το φωτογραφικό πορτρέτο προσιτό σε ευρύ φάσμα κοινωνικών στρωμάτων.
Αυτή η κερδοφόρα ενασχόληση δεν άφησε φυσικά αδιάφορους και τους αδελφούς Μανάκια.
Έχει διασωθεί μεγάλος όγκος πορτρέτων στα οποία διακρίνει κανείς όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του είδους: Λήψεις στον ειδικά για το σκοπό αυτό διαμορφωμένο χώρο του φωτογραφείου, πρόσωπα κάθε ηλικίας, ύφος σοβαρό και απλανές, αμφίεση με ρούχα γιορτινά δηλαδή με ό,τι καλύτερο υπήρχε -εν προκειμένω φουστανέλες, φέσια και βράκες- και λιτό ντεκόρ συνήθως ίδιο για όλους.
Ο Μίλτος Μανάκιας και ο ανιψιός του Δημητράκης, γιος του αδελφού του Γιαννάκη, στην είσοδο του φωτογραφείου τους στο Μοναστήρι.
Όπως ειπώθηκε και παραπάνω, αυτό το είδος φωτογράφησης εξυπηρετούσε καθαρά βιοποριστικούς λόγους, και αναπόφευκτα κατέληξε σε μια τυποποίηση. Άρα δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για καλλιτεχνική φωτογραφία με τη σημερινή έννοια του όρου. Ελάχιστοι φωτογράφοι στη μικρή ιστορία της φωτογραφίας διέπρεψαν σ’ αυτό το είδος -όσο και αν αυτό φαίνεται περίεργο- με πρώτο και καλύτερο τον Nadar, τα πορτρέτα του οποίου δεν ήταν απλά φωτογραφίες ταυτότητας αλλά προσωπογραφίες αριστοτεχνικές, πολυδιάστατες και διαχρονικές.
Η αξία των φωτογραφικών πορτρέτων που φιλοτέχνησαν οι αδελφοί Μανάκια δεν έγκειται καθαυτό στις τυποποιημένες λήψεις που πραγματοποίησαν στο φωτογραφείο τους αλλά στην ιστορική και κοινωνιολογική αξία των λαογραφικών μαρτυριών τους από την Ήπειρο και τη Μακεδονία όπου αποθανάτισαν, στις ιδιαίτερες πατρίδες τους, οπλαρχηγούς, τσιφλικάδες, προύχοντες, υπερήλικες και άλλα πρόσωπα που έκριναν ενδιαφέροντα. Αυτές οι φωτογραφικές εξορμήσεις πραγματοποιούνταν με την ευκαιρία τοπικών κοινωνικών εκδηλώσεων όπως π.χ. γάμων, τοπικών εορτών, πανηγύρεων κ.λπ.
Εκτός από απεικονίσεις μεμονωμένων προσώπων επιδίδονταν και σε ομαδικά πορτρέτα κοινωνικών ομάδων (π.χ. κτηνοτροφών, υλοτόμων κ,.λ.π.) και φυσικά αλλεπάλληλα στιγμιότυπα από την ιδιαίτερη ζωή των ανθρώπων της περιοχής αυτής.
Το σήμα που υπήρχε στο πασπαρτού των φωτογραφιών των Αδελφών Μανάκια όταν εργάζονταν στα Ιωάννινα (φωτ.: Συλλογή Δ. Τζίμα)
Όσον αφορά τώρα το φωτογραφικό στιγμιότυπο μπορούμε άφοβα να υποστηρίξουμε ότι αυτή τη δεδομένη χρονική στιγμή, ορίζεται από το έργο τριών γνωστών φωτογράφων:
Τις εικόνες του μικρού τότε Henri Lartigue, ο οποίος φωτογράφιζε τις δραστηριότητες της οικογένειας του κρατώντας παράλληλα σημειώσεις, το έργο του Atget που φωτογράφιζε δρόμους και σοκάκια του Παρισιού και την κοινωνικά ευαισθητοποιημένη δουλειά του Lewis Hine που κατέγραψε τη μίζερη ζωή των μεταναστών στην Νέα Υόρκη.
Στα στιγμιότυπα των αδελφών Μα-νάκια δεν συναντάει κανείς φωτογραφίες με καταγγελίες κοινωνικού περιεχομένου και θεματολογία από τις μειονότητες και τις διάφορες καταπιεσμένες κοινωνικές ομάδες της περιοχής τους (π.χ. ζωή τσιγγάνων, οικογενειών στα όρια της φτώχειας και της εξαθλίωσης κ..λ.π.)· Οι αδελφοί Μανάκια κατέγραψαν τη θετική όψη της ζωής, έκαναν «κοινωνική» φωτογραφία με έντονη επιθυμία να διασώσουν στις φωτογραφίες τους τα ιδιαίτερα ήθη και έθιμα της πατρίδας τους.
Ας σημειωθεί κάπου εδώ ότι η ίδια αγωνία διακατείχε και τον περιφρονημένο στην εποχή του Atget ο οποίος κάτω από τις φωτογραφίες κτιρίων και δρόμων του Παρισιού των αρχών του αιώνα που καθημερινά και ακατάπαυστα αποτύπωνε, σημείωνε «Vas disparaitre» δηλαδή: θα εξαφανιστεί….
Από ό,τι γνωρίζουμε, οι αδελφοί Μανάκια δεν ασχολήθηκαν καθόλου με την λεγάμενη πικτοριαλιστική φωτογραφία, είδος ιδιαίτερα δημοφιλές στους καλλιτεχνικούς κύκλους της Belle Epoque.
Οι πικτοριαλιστές φωτογράφοι στην προσπάθειά τους να μιμηθούν την ιμπρεσιονιστική ζωγραφική της περιόδου είχαν φτάσει σε παραλογισμούς και ακρότητες άγνωστες μέχρι τότε για το φωτογραφικό μέσο: επιδίωκαν το φλού στις εικόνες τους, φωτογράφιζαν γυμνά μοντέλα σε πορφυρούς καναπέδες κατά τα πρότυπα των ζωγράφων, κατέστρεφαν τα αρνητικά τους μετά την εκτύπωση -γιατί δεν νοείται έργο τέχνης σε πολλά αντίτυπα…- τύπωναν τις φωτογραφίες τους σε ιδιόμορφα χαρτιά με παράξενες τεχνικές και άλλα τινά, που έχουν κάνει πολλούς να θεωρούν αυτή την περίοδο ως την πλέον συμπλεγματική και ενέχουσα συμπτώματα υποτέλειας της φωτογραφίας έναντι της ζωγραφικής και γενικά των άλλων τεχνών.
Φωτογραφία – πορτρέτο του Γιάννη Μανάκια σε νεαρή ηλικία
Οι αδελφοί Μανάκια ήταν οπαδοί της καθαρής φωτογραφίας, δεν τους ενδιέφερε η φόρμα και οι τεχνικές επιτηδεύσεις, ενώ έδιναν όλο το βάρος στο περιεχόμενο και στην πιστή απόδοσή του.
Δημιούργησαν σε μια περιοχή και μια εποχή που το ποσοστό των αναλφάβητων ήταν τρομακτικό, αγγίζοντας τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού, δούλεψαν και κινήθηκαν σε μια άκρως ανασφαλή γεωγραφική περιοχή κάτω από την κυριαρχία της υπό διάλυση -και ως εκ τούτου επικίνδυνης – Οθωμανικής αυτοκρατορίας, υπερέβησαν εαυτούς ασχολούμενοι με τη φωτογραφία και τον κινηματογράφο, σε μία μικρή και αυστηρή κοινωνία κτηνοτροφών ορμώμενοι από την Αβδέλλα Γρεβενών, ένα άγνωστο και άσημο βλαχοχώρι της Πίνδου.
Σημείωση Φαρέτρας: Τα άρθρα των Χρίστου Χριστοδούλου, Αντώνη Μπουσμπούκη και Δημήτρη Τζίμα για τους αδελφούς Μανάκια, δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Καθημερινή στις 2/6/1996. Θα ακολουθήσει τις επόμενες Κυριακές η δημοσίευση δυο ακόμη σχετικών άρθρων που δημοσιεύτηκαν στην ίδια εφημερίδα. Την επόμενη Κυριακή θα δημοσιευτεί άρθρο του Φώτου Λαμπρινού.
