Ερωτόκριτος Κατσαβουνίδης. Επιβεβαιώνοντας τον Αϊνστάιν! Αγώνας, αγωνία και πάθος για έρευνα / συνέντευξη στη Δήμητρα Σμυρνή

Συνέδεσε το όνομά του  με την επιβεβαίωση της θεωρίας του Αϊνστάιν μέσα από την ανίχνευση των βαρυτικών κυμάτων, που εκείνος προέβλεψε πριν εκατό χρόνια, προκαλώντας, με την ερευνητική ομάδα LIGO του ΜΙΤ της Μασαχουσέτης, στην οποία συμμετέχει, το θαυμασμό και την αναγνώριση της παγκόσμιας πανεπιστημιακής κοινότητας, μαζί φυσικά με την ανάλογη ακτινοβολία.

Με περιμένει, παραμονή της διάλεξής του στο ΕΚΚΟΚΚΙΣΤΗΡΙΟ ΙΔΕΩΝ στη Βέροια, στο πατρικό του σπίτι. Είναι σκυμμένος στην παλιά τεράστια βιβλιοθήκη και ψάχνει παιδικές φωτογραφίες. Αλλού στο πιάνο του, αλλού σε κάποια συναυλία του Δημοτικού Ωδείου Βέροιας με το βιολί του ανάμεσα στους συμμαθητές του. Απομακρύνει τρυφερά από πάνω τους τη σκόνη του χρόνου και μου τις δείχνει.

 Με τον Ερωτόκριτο δε μας συνδέει μόνο ο γενέθλιος τόπος. Ήμουν  φιλόλογός του στα γυμνασιακά του χρόνια. Τον θυμάμαι ένα λεπτοκαμωμένο αγόρι με δυνατό μυαλό και στοχαστικά μάτια. Τώρα βλέπω έναν ώριμο άντρα, με λυγερή πάντα κορμοστασιά, με το ίδιο βλέμμα, όπου η  τωρινή γνώση και εμπειρία σμίγουν ολοφάνερα μ’ ένα ξεχωριστό ήθος και μια αριστοκρατική, παλιού τύπου, ευγένεια.

Μιλά στη faretra για όλα. Για τη μεγάλη ανακάλυψη, για τον αγώνα και την αγωνία του επιστήμονα, για τις σημαντικές στιγμές της πορείας του, για την Αμερική και τον κόσμο της, για την πατρίδα του την Ελλάδα και τη νοσταλγία…

 ……………………….

Επιστροφή, όπως κάθε χρόνο, στην Ελλάδα και στο γενέθλιο τόπο τη Βέροια, φέρνοντας όμως αυτήν τη φορά μαζί και τον απόηχο της μεγαλύτερης ίσως ανακάλυψης των τελευταίων εκατό χρόνων. Την ανίχνευση των βαρυτικών κυμάτων  και την επιβεβαίωση της θεωρίας του Αϊνστάιν. Πώς νιώθεις, Ερωτόκριτε, μετά απ’ αυτό το συγκλονιστικό, για την παγκόσμια επιστημονική κοινότητα αλλά και για σένα τον ίδιο ως επιστήμονα-ερευνητή, γεγονός;

Είναι πραγματικά μοναδικό συναίσθημα! Από τη μια μεριά η χαρά και η ικανοποίηση για την επίτευξη ενός δύσκολου έργου, που θα σημαδέψει την πορεία της Επιστήμης και ιδιαίτερα της Κοσμολογίας και της Αστροφυσικής για τα επόμενα εκατό και σίγουρα παραπάνω χρόνια. Από την άλλη οι «γνώσεις» και οι «περιπέτειες», που περιγράφει ο Καβάφης στο δρόμο του Οδυσσέα για την Ιθάκη του, που σε κάνουν να αισθάνεσαι πως όλα άξιζαν μόνο και μόνο γι αυτό (για τις περιπέτειες και τις γνώσεις), άσχετα με το τελικό αποτέλεσμα.

Θα μπορούσες να δώσεις με απλό και εκλαϊκευμένο τρόπο το μέγεθος αυτής της επιτυχίας; Γιατί η ανίχνευση των βαρυτικών κυμάτων είναι ένα τόσο σημαντικό επιστημονικό γεγονός;

Από τη στιγμή που ο άνθρωπος έστρεψε το κεφάλι του στον ουρανό, χρησιμοποίησε το φως, (που δεν είναι τίποτα άλλο από ένα ηλεκτρομαγνητικό κύμα συγκεκριμένων συχνοτήτων), για να παρατηρήσει τον κόσμο του. Ό,τι γνωρίζουμε για το Σύμπαν προέρχεται από παρατηρήσεις μέσω της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, της οποίας το φως είναι μόνο ένα μικρό κομμάτι στο φάσμα των συχνοτήτων της. Επιπλέον, με την πραγματοποίηση ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων και στο εργαστήριο, ο άνθρωπος έκανε το επόμενο βήμα, (σχετικά πρόσφατα, λίγο περισσότερο από εκατό χρόνια), να χρησιμοποιήσει το ηλεκτρομαγνητικό κύμα και σε κάθε πτυχή της καθημερινής του ζωής. Από τον λαμπτήρα, την τηλεόραση, τα κινητά μας τηλέφωνα, όποια «πέτρα» και να σηκώσουμε στην καθημερινή μας ζωή, θα βρούμε κάποια εφαρμογή των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων.

Η ανακάλυψη (παρατήρηση) μας, σχεδόν ένα χρόνο πριν, των βαρυτικών κυμάτων, θα φέρει έναν επαναστατικά διαφορετικό τρόπο, για να παρατηρήσουμε το Σύμπαν γύρω μας. Θα μπορέσουμε να «δούμε» (τα εισαγωγικά χρειάζονται γιατί το βαρυτικό κύμα δεν είναι φως!) πτυχές του Σύμπαντος και την εξέλιξή του, που είναι αδύνατο να παρατηρήσουμε με τα παραδοσιακά τηλεσκόπια. Ένας από τους πιο βασικούς λόγους γι αυτό είναι το γεγονός ότι το βαρυτικό κύμα, εν αντιθέσει με το φως, δεν το σταματάει τίποτα! Θα μπορέσουμε έτσι να φτάσουμε να δούμε μέχρι και το ένα τρισεκατομμυριοστό του τρισεκατομμυριοστού του τρισεκατομμυριοστού του δευτερολέπτου από την μεγάλη έκρηξη με την οποία πιστεύουμε πως ξεκίνησε το Σύμπαν ή να δούμε τι γίνεται στο εσωτερικό ενός αστέρα, λίγο πριν γίνει ένας σουπερνόβα.

Χωρίς να θέλω να προβάλω τη δουλειά μας ή να υπερβάλω, πιστεύω πως η ανακάλυψη αυτή θα μπορούσε να συγκριθεί με τις πρώτες παρατηρήσεις του Κοπέρνικου ή του Γαλιλαίου, που θεμελίωσαν τη σύγχρονη Αστρονομία. Ωστόσο, καλύτερα να το αφήσουμε αυτό να το γράψουν οι ιστορικοί, τετρακόσια χρόνια αργότερα.

Η προσπάθεια της ανίχνευσης των βαρυτικών κυμάτων ξεκινά από το ’60. Τι υπήρξε καθοριστικό για την επίτευξη του στόχου της ερευνητικής ομάδας, στην οποία συμμετέχεις, ώστε να ανιχνευτούν το Φεβρουάριο του ’16, πενήντα έξι χρόνια μετά;

Το πιο καθοριστικό στην επίτευξη αυτή υπήρξε η «υπομονή, επιμονή και επιμέλεια»  μερικών ανθρώπων. Ανθρώπων που δεν φοβήθηκαν την αποτυχία, ανθρώπων που αγαπούσαν και αγαπούν αυτό που κάνουν. Το πάθος τους και η περιέργειά τους, για να μάθουν κάτι καινούριο. Είναι επιστήμονες που ψάχνουν την Ιθάκη τους, σαν τον Οδυσσέα – για να ξαναγυρίσουμε πάλι στον Καβάφη –  που δεν το βάζουν κάτω.

Η ομάδα του ΜΙΤ, του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης, στο οποίο και διδάσκεις ως Καθηγητής, συνεργάζεται με άλλες ερευνητικές ομάδες στην Αμερική και τον κόσμο;

Όλη η δουλειά μου ως Φυσικού, από το 1988 και μετά  που ήρθα στην Αμερική, ήταν στα πλαίσια μεγάλων συνεργασιών με ερευνητικές ομάδες από την Αμερική αλλά και  απ’ όλον τον κόσμο. Ξεκίνησα να δουλεύω στο Caltech, σε συνεργασία με πανεπιστήμια της Αμερικής και της Ιταλίας, προκειμένου να μελετήσουμε την κοσμική ακτινοβολία σ’ ένα από τα μεγαλύτερα ερευνητικά κέντρα της Ιταλίας. Μετά στο MIT και σε συνεργασία με πάνω από ογδόντα πανεπιστήμια απ’ όλον τον κόσμο, -αλλά πρωταρχικά από την Αμερική, Αγγλία, Γερμανία, Ιταλία και Γαλλία- κατασκευάσαμε αυτό που ονομάζεται LIGO (Laser Interferometer Gravitational wave Observatory), που έφερε την πρώτη ανίχνευση των βαρυτικών κυμάτων.

Ποιος είναι ο επόμενος επιστημονικός στόχος και από τι εξαρτάται η επιτυχία του;

Ο ανιχνευτής μας LIGO μέσα στα επόμενα 2-3 χρόνια αναμένεται να βελτιώσει την ευαισθησία του παραπάνω από τρεις φορές. Αυτό θα φέρει ακόμη περισσότερες ανακαλύψεις και εκπλήξεις. Προσωπικά, ελπίζω στην ανίχνευση των δίδυμων αστέρων νετρονίων, όπως και ενός σουπερνόβα. Δυστυχώς σ’ όλα αυτά δεν μπορούν να υπάρξουν εγγυήσεις! Δηλαδή μιλάμε για πιθανότητες, αλλά χωρίς απόλυτη σιγουριά. Ελπίζω η Φύση να είναι γενναιόδωρη.

Στο γενικότερο χώρο μέτρησης των βαρυτικών κυμάτων, ο πιο σημαντικός στόχος είναι η μελέτη αυτών σε άλλες μπάντες συχνοτήτων. Όπως για παράδειγμα έχουμε το ορατό φως, αλλά υπάρχουν και οι ακτίνες Χ από τη μια μεριά και τα ραδιοφωνικά κύματα από την άλλη. Φανταστείτε πόσες διαφορετικές εφαρμογές στην καθημερινή ζωή έχει το καθένα από αυτά, και τι διαφορετικές εικόνες μάς φέρνουν για το Σύμπαν. Κατ’ αντιστοιχία, θέλουμε να κάνουμε το ίδιο και στα βαρυτικά κύματα. Προκειμένου να γίνει αυτό θα πρέπει να πάρουμε τον ανιχνευτή μας και να τον στείλουμε στο διάστημα. Αυτή η προσπάθεια έχει αρχίσει, λέγεται LISA, και έχει ήδη δώσει θετικά αποτελέσματα, για να προχωρήσει. Πιστεύουμε ότι θα χρειαστούν τουλάχιστον άλλα δέκα με δεκαπέντε χρόνια, μέχρι να έρθει η ώρα να το πετύχουμε, και θα εξαρτηθεί πρωταρχικά από τις χρηματοδοτήσεις.

Πίσω από τις μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις πάντα υπάρχουν οι επιστήμονες ως άτομα και τα βήματα της ζωής τους, προσωπικής και επιστημονικής, που οδηγούν στο τελικό αποτέλεσμα. Ας μιλήσουμε τώρα για τον επιστήμονα Ερωτόκριτο Κατσαβουνίδη και όχι για το επιστημονικό γεγονός. Επιλέγεις για σπουδές το Φυσικό Τμήμα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Γιατί θέλεις να γίνεις Φυσικός;

Νομίζω ότι η κινητήριος δύναμη ήταν τα Μαθηματικά, τα οποία πάντα με συνέπαιρναν. Ωστόσο, είχα μεγάλη περιέργεια να γνωρίσω και το πώς δουλεύουν και τα πράγματα γύρω μου. Και η Φυσική φάνηκε να είναι ο καλύτερος συνδυασμός. Όπως λέω στους φοιτητές μου στο πρώτο μάθημα, τα Μαθηματικά είναι το λεξιλόγιο της Φυσικής. Είναι αρκετά ενδιαφέρον, αν όχι ειρωνικό, πως η ανακάλυψή μας δείχνει με τον πιο σαφή τρόπο πως ο κόσμος (της βαρύτητας) γύρω μας «δουλεύει» σαν απλά Μαθηματικά (Γεωμετρία)!

Στα είκοσι δύο σου χρόνια βρίσκεσαι με υποτροφία στην Αμερική. Ποια είναι η πρώτη εντύπωση που σχηματίζεις από επιστημονική και κοινωνική άποψη γι’ αυτήν τη «μυθική», όπως τη χαρακτηρίζουν, χώρα;

Πολύ θετική. Είναι ένας άλλος κόσμος που ξεχωρίζει για τον επαγγελματισμό σε κάθε πτυχή της ζωής του, όπως επίσης και για το σεβασμό απέναντι σε κάθε άνθρωπο, ανεξάρτητα από το ποιος είναι, από πού έρχεται και τι γλώσσα μιλάει στο σπίτι του.

Ποιες είναι οι δυσκολίες που αντιμετώπισες ως άνθρωπος και ως επιστήμονας στο στάδιο της προσαρμογής σου;

Θα πρέπει να πω ότι τουλάχιστον ως επιστήμονας έψαχνα πάντα το δυσκολότερο. Το εύκολο γίνεται γρήγορα βαρετό, και οποιαδήποτε χαρά και ικανοποίηση ότι τα κατάφερες είναι μάλλον ρηχή. Βέβαια, πηγαίνοντας για το δύσκολο, πρέπει να είσαι έτοιμος και να αποτύχεις. Ξόδεψα πάνω από 10 δέκα χρόνια της ζωής μου, ψάχνοντας για ένα σωματίδιο που ήταν «διασημότητα» στη δεκαετία του ‘80, (το μαγνητικό μονόπολο), χωρίς να μπορέσουμε να το ανιχνεύσουμε. Είναι δύσκολο να αποτύχεις, αν δεν προσπαθήσεις καθόλου! Και σίγουρα αυτό δεν σε κάνει και επιτυχημένο!

Ποια θεωρείς πως είναι τα σημαντικότερα σημεία της επιστημονικής σου πορείας, στα οποία θα άξιζε να σταθείς;

Θα ξεκινήσω από το δικό μου… «εκκοκκιστήριο ιδεών», που για μένα ήταν το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.  Πιστεύω ότι οι  καθηγητές μου εκεί διαμόρφωσαν τη συνείδησή μου ως Φυσικού. Ο ρόλος των καθηγητών μου – λειτουργούσαν  σαν μέντορες τόσο στο Α.Π.Θ. όσο και στο Caltech, όπου βρέθηκα αμέσως μετά ως μεταπτυχιακός φοιτητής-  υπήρξε καθοριστικός.

Όταν στη δεκαετία του ενενήντα, μετά το διδακτορικό μου, βρέθηκα να διευθύνω την ομάδα, που ήταν υπεύθυνη για τον ανιχνευτή κοσμικής ακτινοβολίας MACRO, στα εργαστήρια Πυρηνικής Φυσικής της Ιταλίας, ήταν η στιγμή, που – μετά από δέκα περίπου χρόνια προετοιμασίας και εκπαίδευσης ως Φυσικός- ήρθα αντιμέτωπος με  την πρώτη μεγάλη δοκιμή. Και από το 2000 και μετά, όταν μπήκα για πρώτη φορά σε ένα αμφιθέατρο με εκατό από τους καλύτερους φοιτητές του MIT, για να διδάξω ηλεκτρομαγνητισμό, ήταν επίσης συναρπαστικό! Είχα την αίσθηση του… τερματοφύλακα πριν το πέναλτι!

Αν αγγίξει κανείς άλλους τομείς της ανθρώπινης σκέψης, όπως είναι η Φιλοσοφία και η Θεολογία, πώς βλέπεις να επικοινωνεί η  συγκεκριμένη επιστημονική ανακάλυψη μ’ αυτούς τους τομείς;

Γενικά υπάρχουν πολλά σημεία, όπου η Επιστήμη, η Φιλοσοφία και η Θεολογία έχουν όρια, τα οποία δεν μπορεί κανείς να ξεχωρίσει εύκολα. Η συγκεκριμένη ανακάλυψη, ωστόσο, δεν νομίζω πως υπόκειται σε τέτοια ερωτηματικά. Κι αυτό γιατί αποτελεί ίσως ένα από τα κλασσικότερα παραδείγματα εφαρμογής της επιστημονικής σκέψης και μεθόδου.

Και ακόμη -χωρίς η ερώτηση να έχει στόχο να μειώσει έστω στο ελάχιστο το μέγεθος της επιστημονικής ανακάλυψης- μπορούν να διατίθενται αστρονομικά ποσά στην επιστημονική έρευνα, όταν εκατομμύρια άνθρωποι πεινούν; Η Επιστήμη δεν θα έπρεπε να υπηρετεί πάνω απ’ όλα τον άνθρωπο;

Είναι πραγματικά ένα από τα ερωτήματα που προβλημάτισε κι εμένα. Προκειμένου να εκτιμήσουμε για το τι μιλάμε, ωστόσο, θα μου επιτρέψετε να κάνουμε λίγη Αριθμητική. Το πείραμα LIGO στοίχισε περίπου ένα δισεκατομμύριο δολάρια, τα οποία συνεισέφερε πρωταρχικά το Εθνικό Ίδρυμα  Επιστημών της Αμερικής. Αντίστοιχα ιδρύματα στην Αγγλία, Γερμανία, Γαλλία και Αυστραλία συνεισέφεραν κάτι μεταξύ 10-20%. Αυτή η επένδυση, χρηματοδότησε  την έρευνα περίπου χιλίων  επιστημόνων τα τελευταία, ας πούμε, δέκα χρόνια. Αν κάνουμε την διαίρεση, θα δούμε πως αντιστοιχούν περίπου εκατό χιλιάδες δολάρια το χρόνο ανά ερευνητή. Για τις περισσότερες δυτικές χώρες αυτό είναι μάλλον τυπικό ποσό, που λαμβάνει κάθε επιστήμονας – ερευνητής, προκειμένου να πραγματοποιήσει την έρευνά του. Η μόνη ελπίδα για να δούμε ένα καλύτερο αύριο, για να μάθουμε κάτι παραπάνω για τον κόσμο μας, για να δούμε την επόμενη τεχνολογία να ξεπετιέται, είναι να κάνουμε την επένδυση αυτή σήμερα. Και η επένδυση αυτή ΔΕΝ μπορεί να έρθει (γενικά) από τον ιδιωτικό χώρο, ας πούμε την Α ή Β εταιρεία. Για τον απλό λόγο ότι  η εταιρεία Α ή Β θα επενδύσει σε κάτι, ΜΟΝΟΝ αν έχει άμεσο κέρδος (ας σκεφτούμε για μια στιγμή τις φαρμακευτικές εταιρείες).

Έτσι, ο μόνος τρόπος που μπορούμε να χρηματοδοτήσουμε την έρευνα σε βασικά ερωτήματα της Επιστήμης και της Τεχνολογίας είναι μόνο μέσω τον κρατικών επενδύσεων. Αν ήταν να γυρίσουμε πίσω στον Κοπέρνικο ή τον Νεύτωνα ή τον Maxwell, είμαι σίγουρος πως δεν θα είχαν την παραμικρή ιδέα πώς χρησιμοποιούνται οι ανακαλύψεις τους τετρακόσια, τριακόσια και εκατόν πενήντα χρόνια αργότερα.

Η βασική έρευνα είναι μια μακροπρόθεσμη επένδυση που θα βελτιώσει τη ζωή του ανθρώπινου γένους όχι αύριο ή του χρόνου, αλλά γενιές αργότερα. Είναι αδύνατο να προβλέψω σήμερα σε τι θα μπορούσαν να είναι χρήσιμα τα βαρυτικά κύματα (αυτά καθ’ αυτά) στη ζωή του καθημερινού ανθρώπου το 2516 μΧ. Πιθανόν σε τίποτα! Ωστόσο, στη συγκεκριμένη περίπτωση η Τεχνολογία που αναπτύξαμε, προκειμένου να κάνουμε τη μέτρηση αυτή, είμαι σίγουρος πως σύντομα θα έχει εφαρμογές πέραν της μέτρησης των βαρυτικών κυμάτων.

Θα μπορούσες να δώσεις έναν σύντομο ορισμό της Επιστήμης; Τι είναι για σένα η Επιστήμη;

Επιστήμη είναι η προσπάθεια του ανθρώπου να κατακτήσει τη γνώση για κάθε τι γύρω του. Να καταλάβει τις αρχές που διέπουν τα όσα τον περιβάλλουν, βασιζόμενος στη συνεργία και τον κύκλο της θεωρίας, της πρόβλεψης και της παρατήρησης.

Ο  Ράινερ Μαρία Ρίλκε, ο  ποιητής, έγραψε τα «Γράμματα σ’ έναν νέο ποιητή». Εσύ τι θα έλεγες σ’ έναν νέο Φυσικό, που ξεκινά τώρα τις σπουδές του;

Πρώτα απ’ όλα, να ξεκινήσει (και να συνεχίσει) κάποιος τη Φυσική, μόνο αν την αγαπά!

Μην αφήσετε την περιέργειά σας για το καινούριο και τα ερωτηματικά σας για το παλιό να στερέψουν.

Οι αποτυχίες να σας κάνουν πιο δυνατούς και «η υπομονή, επιμονή και η επιμέλεια» -είναι ένα μότο, ένα τρίπτυχο ζωής και εργασίας, που μου το έμαθαν οι δάσκαλοί μου της Μουσικής, στο Δημοτικό Ωδείο Βέροιας,  όταν ήμουν παιδί, ο δάσκαλός μου στο βιολί κ. Ευάγγελος Θεοφάνους και η δασκάλα μου στο πιάνο κ. Πόπη Χατζηδήμου Θεοφάνους, στους οποίους χρωστώ πολλά και πάντα τους θυμάμαι-  να είναι τα πιο ισχυρά σας πολεμοφόδια.

Τα μυστικά της Φύσης, που θα χρειαστούν τη βοήθειά σας, για να λυθούν, είναι ακόμη πολλά.

Αλλά και, αν τη γνώση και την εμπειρία της Φυσικής τη μεταφέρετε σε άλλους χώρους της επαγγελματικής και καθημερινής ζωής, να είστε σίγουροι πως θα κάνετε τη διαφορά.

Και τώρα, κλείνοντας, ας σταματήσουμε σ’ ένα άλλο σημαντικό και καθοριστικό σημείο για κάθε άνθρωπο, την έννοια της πατρίδας. Ζεις είκοσι οχτώ χρόνια στην Αμερική, περισσότερα απ΄ όσα έζησες στην Ελλάδα. Τώρα, με την απόσταση του χώρου και του χρόνου  -βλέπεις κι εδώ υπεισέρχεται ο όρος  «χωροχρόνος» του Αϊνστάιν- τι είναι για σένα η Ελλάδα και ο γενέθλιος τόπος, η Βέροια; Πώς νιώθεις για την πατρίδα;   

Νομίζω το καθοριστικό σημείο για το πώς αισθάνεσαι για έναν τόπο είναι όταν αρχίζεις  να δακρύζεις, καθώς τον σκέφτεσαι. Έχω χαθεί λίγο στο χωροχρόνο και αδυνατώ να προσδιορίσω το πότε αυτό άρχισε να συμβαίνει σε μένα… Ωστόσο, πολλές είναι οι στιγμές που δακρύζουν τα μάτια μου, όταν βλέπω την Ελλάδα του σήμερα, αλλά κι όταν ακούω γι αυτήν, όσο είμαι μακριά της…

* Το βραβείο Νόμπελ Φυσικής για το έτος 2017 απονέμήθηκε στην ερευνητική ομάδα LIGO, που ανακάλυψε τα βαρυτικά κύματα επιβεβαιώνοντας τη θεωρία του Αϊνστάιν και στην οποία συμμετέχει ο Βεροιώτης αστροφυσικός Ερωτόκριτος Κατσαβουνίδης 

………………..

Φωτογραφίες: faretra.info – Αρχείο Ερωτόκριτου Κατσαβουνίδη