Όταν πληροφορήθηκα τον θάνατο του Δημήτρη Βύζα αισθάνθηκα ότι έχασα έναν πολύτιμο φίλο. Η φιλία μας γεννήθηκε μέσα από τα κοινά μας ενδιαφέροντα για την Τοπική Ιστορία και ιδιαίτερα για την δεκαετία του 1940 που μας οδήγησαν σε πολύωρες συζητήσεις και ανταλλαγές απόψεων.
Λιγόλογος, αφοπλιστικός, άμεσος, μπολιασμένος με τις ρήσεις της λαϊκής σοφίας διανθισμένης με εύστοχα σχόλια που μετουσίωναν ακόμη και τα πιο δραματικά γεγονότα σε γοητευτικές αφηγήσεις, με βοήθησε να αντιληφθώ ότι για την καταγραφή της ιστορίας της δεκαετίας του 1940 δεν αρκούν η ανάγνωση των αρχείων, των βιβλίων και των γραπτών μαρτυριών. Θυμάμαι χαρακτηριστικά να μου λέει,
-
Τι, επειδή διάβασες τις εφημερίδες της Βέροιας νομίζεις ότι μπορείς να καταλάβεις τα γεγονότα και να γράψεις για τον Εμφύλιο;
Θα μπορούσα εδώ να καταγράψω πολλές οφειλές ή απορίες που απαντήθηκαν και κατεύθυναν την έρευνα και τα διαβάσματα μου σε επωφελή μονοπάτια. Ήταν βαθύς γνώστης των γραπτών πηγών για την Ιστορία του Εμφυλίου. Αξίζει μόνο να σημειώσω ότι η συμβολή του ήταν καίρια στο να αντιληφθώ τον ρόλο και την αρχαιολογία των πολιτικοινωνικών και συγγενικών δικτύων, που επηρέασαν τις επιλογές των ανθρώπων κατά την ταραγμένη περίοδο που τους έτυχε να ζήσουν.
Ο Εμφύλιος σφράγισε κυριολεκτικά την ύπαρξη του Μήτσου. Ο πατέρας του στους αντάρτες, η μάνα του στην εξορία, ο αδελφός του πατέρα του στον Εθνικό Στρατό για να υπηρετήσει τη θητεία του. Οι γονείς του, λίγο μετά τη λήξη των μαχών, αποφασίζουν να διαφύγουν για να γλυτώσουν τους βασανισμούς και τις διώξεις και πολύ πιθανόν την εκτέλεση και τον θάνατο. Καταφεύγουν μέσα από τις διαδρομές που ακολούθησαν οι ηττημένοι της σύγκρουσης στη Βουδαπέστη της Ουγγαρίας ως πολιτικοί εξόριστοι.
-
Με μεγάλωσαν οι αριστεροί και οι δεξιοί παππούδες. Άκουγα τις ιστορίες για τον Εμφύλιο και τη Φυτειά και από τις δυό πλευρές.
Ίσως αυτές οι προφορικές αφηγήσεις να διαμόρφωσαν τη συναινετική του διάθεση, την κατανόηση των συνθηκών που γέννησαν τη σύγκρουση, την ενσυναίσθηση για τα κίνητρα και τη στάση των αντίπαλων παρατάξεων. Με ξεκάθαρες πολιτικές απόψεις που δεν τις διακήρυττε ποτέ, χωρίς καμία αυτοδικαιωτική αναφορά, γνώριζε μόνο να ακούει με προσοχή και να ρωτάει, όπως κάθε φιλέρευνο πνεύμα. Συνάντησε τους γονείς του 19 χρονών όταν πήγε να τους «γνωρίσει» στη Βουδαπέστη το 1963. Σπουδάζει εκεί μηχανικός στο Πολυτεχνείο και αργότερα το 1976, με την πτώση της Δικτατορίας, επιστρέφει στην Ελλάδα.
-
Όταν επέστρεψα στη Βέροια, έψαχνα να βρω τον συμμαθητή μου που καθόμασταν έξι χρόνια στο Γυμνάσιο στο ίδιο θρανίο. Έψαχνα, έψαχνα, δεν μπορούσα να τον βρω. Κατάλαβα ότι με απόφευγε. Μετά από μήνες τον συνάντησα στην αγορά τυχαία. Καλά του λέω όλος ο κόσμος ήρθε να με δει, εσύ γιατί δεν ήρθες; Σ’ έψαχνα.
-
Α σε, ρε, μου λέει, μ’ έστειλες αυτήν την τουριστική κάρτα από τη Βουδαπέστη όταν πήγες και δε μ’ άφησαν σε ησυχία. Με καλούσαν κάθε λίγο και λιγάκι στην Αστυνομία. Γιατί στην έστειλε; Μήπως υπάρχει κάνα μήνυμα κρυπτογραφικό; Βρήκα τον μπελά μου.
Το περιστατικό αυτό φανερώνει, σε μικρό βαθμό βέβαια, τις καταλυτικές συνέπειες του Εμφυλίου στην καθημερινότητα των ανθρώπων.
Το βιβλίο του με τίτλο, Τσόρνοβο- Φυτειά Ημαθίας, είναι αποτέλεσμα έρευνας και μελέτης πολλών χρόνων. Εκδόθηκε το 2015 από την Ε.Μ.Ι.Π.Η μετά από την ακάματη φροντίδα της Ολυμπίας Μπέτσα να οργανώσει το πλούσιο υλικό. Τα κίνητρά του για την έκδοση του βιβλίου ήταν πολλά και σύνθετα. Κατ’ αρχάς ήθελε να συστήσει ένα ιστορικογεωγραφικό πανόραμα της αγαπημένης του Φυτειάς, έπειτα να συνθέσει αυτές τις προφορικές αφηγήσεις που άκουγε μικρός για τη δεκαετία του ΄40 με σκοπό να ερμηνεύσει τα γεγονότα. Με την καταγραφή αυτή συνέθετε μιαν αφήγηση όπου, πιθανολογώ, όλοι οι κάτοικοι της Φυτειάς θα μπορούσαν να αναγνωρίσουν τα γεγονότα που απείλησαν τη συνοχή της κοινότητας και γέννησαν πολλές τραυματικές μνήμες. Η συμβολή του βιβλίου ήταν σημαντική, κατά τη γνώμη μου, επειδή αφηγήθηκε τη δράση του συγχωριανού του Μπαρούτα (Θωμάς Λιόλιος), επιχειρώντας να αναμετρηθεί με μυθοποιητικά- ηρωικά στοιχεία της δράσης του που δεν ήταν πραγματικά και να την ερμηνεύσει μέσα στο ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο εκείνης της εποχής. Τραυματικά γεγονότα, όπως π.χ. η επίθεση των ανταρτών στη Φυτειά τα Χριστούγεννα του 1945-46, η εκτέλεση πολιτών στο Κωστοχώρι, καταγράφονται χρησιμοποιώντας αφηγήσεις ανθρώπων που βίωσαν τα γεγονότα και ανήκαν και στις δύο αντίπαλες παρατάξεις. Εκτιμώ ότι το βιβλίο παρουσιάζοντας την αλληλουχία των γεγονότων και τις αντίπαλες ερμηνείες που είχαν διατυπωθεί για αυτά, αποτελεί πολύτιμη πηγή Τοπικής Ιστορίας για τη δεκαετία του 1940.
Το δεύτερο βιβλίο του Θυμητάρια της Φυτιάς εύθυμα και σοβαρά, εκδόθηκε το 2019 με την ευγενική υποστήριξη του Γεράσιμου Καλλιγά. Εκεί ο αναγνώστης μπορεί να βρει υλικό, κυρίως λαογραφικό, πλαισιωμένο με πολλές φωτογραφίες των ανθρώπων και των τόπων του χωριού.
Δέχθηκα αρκετές φορές την πρόσκλησή του για ξενάγηση στην αγαπημένη του Φυτειά. Θυμάμαι μια μέρα του Αυγούστου που με ξενάγησε στα αγαπημένα του μέρη. Ξενάγηση διανθισμένη με αφηγήσεις ιστορικές για τις πληγές και τα τραύματα καθώς και ευτυχισμένες αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας. Μια άλλη φορά ανέβηκα Μάιο στο σπίτι του για να μαζέψω κεράσια και να θαυμάσω το αμπέλι που είχε φυτέψει περιμετρικά του κήπου και τα νιόβγαλτα βλαστάρια του είχαν ήδη τανύσει. Αφού μάζεψα δύο σακούλες κεράσια, καθίσαμε στη βεράντα για τσίπουρο με μεζέ, μπάτζιο και ντοματοσαλάτα, που ετοίμασε η αγαπημένη του σύζυγος, η κυρά Μαρία, που τον μάλωνε γιατί πλέον δεν έπρεπε να κουράζεται με τις αγροτικές εργασίες και να διαβάζει με τις ώρες.
Κλείνοντας αυτό το σημείωμα μνήμης θα ήθελα να πω πόσο τυχερός αισθάνομαι που με τίμησε με τη φιλία και την εμπιστοσύνη του. Ο Μήτσος το χρέος του απέναντι στον γενέθλιο τόπο, την αγαπημένη του Φυτειά, τους δικούς του ανθρώπους και την Ιστορία το ξεπλήρωσε με το παραπάνω. Ο καθένας μας τώρα, ειδικά όσοι τον γνώρισαν, ας αναλογιστούμε τα δικά μας!
Χρήστος Σκούπρας
Φιλόλογος – δρ. Παιδαγωγικής
……………………..
……………………………
