Όχι να εντυπωσιάζει και να διακρίνεται, αλλά να συμμετέχει και να χαίρεται: Προέχει ο Αθλητισμός, Έπεται ο Πρωταθλητισμός (Μέρος Β’) / γράφει ο Άρης Ορφανίδης

10/08/2025, 21:44

Για μια αληθινή και υγιή φιλοσοφία αθλητικής αγωγής

Σε μια κοινωνία που μετρά τα πάντα σε επιτυχίες, διακρίσεις και αριθμούς, η θέση του αθλητισμού συχνά παρανοείται. Η λάμψη των μεταλλίων, οι τηλεοπτικές κάμερες, η χειροκροτούμενη κορυφή, οι ψηφιακές επευφημίες σκιάζουν την ουσία της συμμετοχής, του παιχνιδιού, της πειθαρχίας που γεννιέται από τη χαρά και όχι από την πίεση. Το σύνθημα “προέχει ο αθλητισμός, έπεται ο πρωταθλητισμός” δεν είναι μια τυπική δήλωση προτεραιότητας. Είναι μια βαθιά φιλοσοφική θέση για το τι σημαίνει να ζεις με αρμονία μέσα στο σώμα σου, με σεβασμό στον εαυτό σου και στους άλλους.

Ο αθλητισμός και ο πρωταθλητισμός δεν είναι έννοιες ταυτόσημες. Συχνά συγχέονται ή παρουσιάζονται ως συνεχές: «όποιος αθλείται συστηματικά θα γίνει κάποτε πρωταθλητής». Όμως αυτή η προβολή κρύβει ένα κρίσιμο λάθος: ενώ ο αθλητισμός είναι υπαρξιακή πράξη, μέσο προσωπικής συγκρότησης, ψυχικής και σωματικής ευεξίας, ο πρωταθλητισμός είναι εργαλειακός, ανταγωνιστικός και συχνά καταναγκαστικός. Προέχει, λοιπόν, ο αθλητισμός, όχι ως απλή σωματική άσκηση, αλλά ως βαθιά πολιτισμική στάση, που αναγνωρίζει τη σχέση σώματος, πνεύματος και κοινωνίας. Ο πρωταθλητισμός έπεται· έρχεται, αν έρθει, ως φυσική συνέπεια ενός ώριμου, υγιούς, ολοκληρωμένου αθλητή και επ’ ουδενί ως αυτοσκοπός.

Ο αθλητισμός είναι ένα από τα σημαντικότερα πολιτισμικά επιτεύγματα του ανθρώπου. Δεν είναι μόνο προπόνηση· είναι παιδεία. Δεν είναι απλώς σωματική δραστηριότητα· είναι πνευματική άσκηση. Είναι η τέχνη του να ζεις μέσα στο σώμα σου με συνείδηση και ευγένεια. Από την αρχαιότητα, ο αθλητισμός αποτελούσε θεμέλιο της ολόπλευρης καλλιέργειας: η γυμναστική για το σώμα, η μουσική για την ψυχή, η φιλοσοφία για τον λόγο. Ο αθλητής ήταν ένας αρμονικός άνθρωπος, όχι ένα μέσο για δόξα ή ρεκόρ.

Ο αθλητισμός είναι μια από τις πιο παλιές εκφράσεις του ανθρώπου. Συνήθως, δεν προϋποθέτει τεχνολογία, πλούτο, ούτε εξειδικευμένες γνώσεις. Προϋποθέτει μόνο το ανθρώπινο σώμα και τη βούληση για δράση. Το παιδί που τρέχει, παίζει μπάλα, σκαρφαλώνει, κάνει κολύμβηση ή πολεμικές τέχνες, δεν επιδιώκει ακόμα να διακριθεί. Ανακαλύπτει το σώμα του, τα όριά του, βιώνει τη χαρά της κίνησης, της επαφής, της συνεργασίας. Αυτό είναι αθλητισμός στην πιο αυθεντική του μορφή.

Πέρα όμως από τη σωματική διάσταση, ο αθλητισμός διαμορφώνει χαρακτήρες. Καλλιεργεί την υπομονή, τη συγκέντρωση, τη συνεργασία, την επιμονή, την αποδοχή της ήττας. Δεν υπόσχεται πάντα νίκη, αλλά υπόσχεται μια διαδικασία μετασχηματισμού. Ο αθλητής δεν είναι εκείνος που νικά, αλλά εκείνος που ξέρει να προσπαθεί. Η άσκηση είναι ένα είδος ηθικής αγωγής: σε φέρνει καθημερινά αντιμέτωπο με τον εαυτό σου, με τα εμπόδια σου, με τη διάθεσή σου να εγκαταλείψεις ή να συνεχίσεις. Είναι η πρακτική του μέτρου και της αυτογνωσίας.

Ο πρωταθλητισμός, αντίθετα, είναι μια εξειδίκευση. Δεν είναι καταρχάς κακός καθώς προϋποθέτει αφοσίωση, δύναμη, αυτοπειθαρχία. Όμως δεν είναι για όλους και δεν είναι το ζητούμενο του αθλητισμού. Ενώ ο αθλητισμός αφορά τον καθένα, ο πρωταθλητισμός αφορά λίγους. Ενώ ο αθλητισμός επιδιώκει την εσωτερική πρόοδο και την ευεξία, ο πρωταθλητισμός αποσκοπεί στην υπεροχή έναντι των άλλων και την υπέρβαση. Και αυτός ο αγώνας για υπέρβαση, όταν δεν έχει θεμέλιο τη γνήσια αγάπη για την άσκηση και τη χαρά της συμμετοχής, γίνεται εργαλείο πίεσης, εξάντλησης, σιωπηλού ανταγωνισμού που οδηγεί στην απομόνωση. Ο πρωταθλητισμός είναι ένα σύστημα υψηλής έντασης και στενών στόχων. Εδώ, η νίκη δεν είναι μια ενδεχόμενη χαρά· είναι υποχρέωση. Το σώμα παύει να είναι ελεύθερο, γίνεται εργαλείο. Οι προπονήσεις είναι εξοντωτικές, η ψυχολογία εύθραυστη, οι κοινωνικές σχέσεις φτωχές. Ο πρωταθλητής ζει με το άγχος της διαρκούς υψηλής απόδοσης και επίδοσης, της πρόβλεψης του αντιπάλου, της επιβεβαίωσης από το κοινό ή την αγορά. Η ήττα δεν είναι πια ένα μάθημα· είναι τραύμα. Η αποτυχία δεν συγχωρείται. Ο τραυματισμός δεν αντιμετωπίζεται ως φυσικό συμβάν, αλλά ως απώλεια κεφαλαίου.

Εδώ ακριβώς γίνεται η τομή: ο πρωταθλητισμός όταν αποσυνδέεται από τον αυθεντικό αθλητισμό γίνεται ένα οικονομικοπολιτικό κατασκεύασμα, ένα πεδίο εξουσίας. Οι αθλητές προβάλλονται ως ήρωες, αλλά συχνά είναι αναλώσιμοι· πίσω από κάθε επιτυχία κρύβονται γιατροί, ψυχολόγοι, μάνατζερ, χρηματοδότες, εταιρείες, ΜΜΕ. Η φυσικότητα χάνεται. Το παιχνίδι μετατρέπεται σε θέαμα· η άσκηση σε παραγωγική μηχανή. Και το χειρότερο: αυτό το μοντέλο εισβάλλει στην παιδική ηλικία. Παιδιά 8 και 10 ετών ωθούνται στον πρωταθλητισμό, με εξοντωτικά προγράμματα, διπλές προπονήσεις, αυστηρή διατροφή, συνεχή αξιολόγηση. Χάνουν την παιδικότητα, αλλά και την αυτενέργεια τους.

Η κοινωνία, δυστυχώς, ενθαρρύνει πολλές φορές μια αντεστραμμένη ιεραρχία: προβάλλει πρώτα τον πρωταθλητισμό, με τις χορηγίες, τα βραβεία, τα σποτάκια – και αν περισσέψει κάτι, ασχολείται και με τον αθλητισμό της βάσης, των σχολείων, των συνοικιών, των ανθρώπων της καθημερινότητας. Όμως εδώ γίνεται το σφάλμα: γιατί χωρίς γερές ρίζες αθλητισμού, χωρίς υποδομές, χωρίς καλλιέργεια της αγάπης για τη σωματική δραστηριότητα και την υγεία, ο πρωταθλητισμός είτε απομονώνεται είτε εκφυλίζεται.

Όταν τοποθετούμε τον πρωταθλητισμό πάνω από τον αθλητισμό, δημιουργούμε μια κοινωνία ιεραρχημένων σωμάτων. Επαινούμε μόνο τους «καλύτερους», επιβραβεύουμε μόνο τη διάκριση και αγνοούμε την προσπάθεια. Η κοινωνία θαυμάζει εκείνους που «πέτυχαν», αλλά ξεχνά τους χιλιάδες που υπηρέτησαν τον αθλητισμό με ήθος και σκληρή δουλειά, χωρίς ποτέ να ανέβουν στο βάθρο. Και αυτό δεν είναι απλώς άδικο· είναι παιδαγωγικά και πολιτικά επικίνδυνο.

Μια δημοκρατική κοινωνία οφείλει να δίνει προτεραιότητα στη μαζική, καθολική, ισότιμη πρόσβαση στον αθλητισμό. Να επενδύει στις αυλές των σχολείων, στις τοπικές ομάδες, στους ερασιτεχνικούς συλλόγους. Να καλλιεργεί την αντίληψη ότι η άσκηση δεν είναι πολυτέλεια, αλλά δικαίωμα. Όταν αυτή η βάση είναι ισχυρή, κάποιοι ίσως ξεχωρίσουν και γίνουν πρωταθλητές και τότε το βάθρο θα πατά σε γερό έδαφος.

Ο αθλητισμός είναι χώρος κοινωνικότητας. Εκεί γεννιέται η αλληλεγγύη, η ευγενής άμιλλα, η αναγνώριση των ορίων. Εκεί το παιδί μαθαίνει να χάνει και να συνεχίζει, να σέβεται τον αντίπαλο, να παίζει με κανόνες, να αναπτύσσει το σώμα του χωρίς να το καταστρέφει. Αν αυτό δεν προηγηθεί, ο πρωταθλητισμός γίνεται επικίνδυνος. Χωρίς τις βάσεις του αθλητισμού, ο πρωταθλητής κινδυνεύει να γίνει προϊόν, να χάσει την ψυχή του, να χάσει την υγεία του, να σταθεί στην κορυφή μόνος και κουρασμένος.

Η έννοια της προτεραιότητας δεν είναι εδώ απλώς χρονολογική, αλλά ουσιαστική. Ο αθλητισμός προηγείται γιατί είναι το υπόστρωμα, το θεμέλιο, η κοινή γλώσσα. Όποιος γίνει πρωταθλητής χωρίς να έχει διαποτιστεί από τις αξίες του αθλητισμού, ενδέχεται να καταρρεύσει. Ενώ όποιος είναι πρώτα αθλητής –δηλαδή άνθρωπος που κινείται, προσπαθεί, σέβεται και επιμένει– μπορεί και να φτάσει στην κορυφή χωρίς να χάσει τον εαυτό του.

Φιλοσοφικά, ο αθλητισμός είναι πραγμάτωση της ενότητας σώματος και ψυχής. Στο σώμα αποτυπώνεται η ιστορία μας, η προσπάθεια, η πειθαρχία, αλλά και η απόλαυση, η χαλάρωση, το παιχνίδι. Όταν το σώμα μας το αντιλαμβανόμαστε μόνο ως μηχανή απόδοσης, παύουμε να κατοικούμε μέσα του· Ο αθλητισμός μάς διδάσκει να είμαστε παρόντες, να νιώθουμε, να ακούμε, να κατανοούμε. Ο πρωταθλητισμός, συχνά, μας αναγκάζει να υπερβούμε τον εαυτό μας με βίαιο τρόπο, ακόμη κι όταν αυτό σημαίνει να αγνοήσουμε τον πόνο, να φιμώσουμε τη φωνή μας, να σιωπήσουμε για την καταπίεση που υφιστάμεθα.

Στην εκπαίδευση, στην οικογένεια, στις πολιτικές του κράτους πρέπει να καλλιεργηθεί αυτή η ιεραρχία: πρώτα η ευζωία, η κίνηση, η συμμετοχή. Ο κάθε νέος πρέπει να αθλείται όχι γιατί ίσως κάποτε γίνει ολυμπιονίκης ή παγκόσμιος πρωταθλητής, αλλά γιατί μέσα από την άθληση θα γίνει πιο δυνατός, πιο χαρούμενος, πιο πειθαρχημένος, πιο υπεύθυνος. Αν ύστερα αναδειχθεί σε πρωταθλητή, καλώς· μα να μη γίνει ποτέ αυτό αυτοσκοπός.

Ο αθλητισμός δεν είναι το μέσον για κάτι άλλο – είναι σκοπός ζωής. Προάγει την ισορροπία, την υγεία, τη χαρά. Και μόνο αν είναι βαθιά ριζωμένος σε αυτά, μπορεί να γεννήσει και πρωταθλητές που δεν αλλοτριώνονται. Γιατί εκείνος που δεν έχει ξεχάσει γιατί ξεκίνησε, δεν θα παρασυρθεί από το ποιος τον χειροκροτεί. Θα συνεχίσει να αθλείται, όχι για να κερδίζει, αλλά γιατί αγαπά αυτό που κάνει.

Γι’ αυτό προέχει ο αθλητισμός ως στάση ζωής, ως αξία, ως ελευθερία. Και μόνο αν αυτό κατοχυρωθεί, ο πρωταθλητισμός μπορεί να έπεται χωρίς να απειλεί. Αντιστρέφοντας την προτεραιότητα, κινδυνεύουμε να παράγουμε εξουθενωμένους νικητές και απογοητευμένους ηττημένους. Αν, όμως, ξεκινήσουμε σωστά, μπορούμε να έχουμε ανθρώπους που αγωνίζονται πρώτα με τον εαυτό τους και έπειτα με τους άλλους με δύναμη, ήθος, ευγένεια και νόημα.

Το να λέμε «προέχει ο αθλητισμός» δεν σημαίνει πως αρνούμαστε τη διάκριση, την επιτυχία, τη νίκη. Σημαίνει πως πρώτα χτίζουμε χαρακτήρες και σώματα με σεβασμό και μέτρο· ύστερα, αν και εφόσον προκύψει, τους οδηγούμε στην κορυφή. Ο πρωταθλητισμός έχει θέση, αλλά όχι πρωτοκαθεδρία. Η κοινωνία πρέπει να σταματήσει να επενδύει το σύνολο της αναγνώρισης σε λίγους, και να αρχίσει να βλέπει τον αθλητισμό ως συλλογικό αγαθό και όχι ως εξειδικευμένη παραγωγή μεταλλιούχων.

Αν χτίσουμε έναν πολιτισμό που τιμά πρώτα τον αθλητή και όχι τον πρωταθλητή. Ίσως τότε και οι πρωταθλητές που θα αναδειχθούν να είναι πιο σοφοί, πιο ταπεινοί, πιο ανθρώπινοι, πιο ηθικά ακέραιοι και άξιοι πραγματικού θαυμασμού.

—–