Γιώργης Έξαρχος – Βιβλιοφιλικά ταξίδια: “Ανθολογία Βλάχικων παραμυθιών”

«ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΒΛΑΧΙΚΩΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙΩΝ»

Κυκλοφορεί, σαν είδος παραμυθιού, μια αφήγηση, που λέει ότι μια μάνα που είχε ένα παιδάκι και ήθελε να γίνει σοφό, πλησίασε κάποια φορά τον αναμφίβολα παγκοσμίως γνωστό σοφό Αλβέρτο Αϊνστάιν (1879-1955) και των ρώτησε, τι πρέπει να κάνει ως μάνα, για να γίνει και το παιδάκι της σοφό. Και λέγεται ότι ο σοφός της απάντησε λακωνικά:

–Να του διαβάζεις παραμύθια!

Μετά από καιρό, ξαναπήγε η μάνα στον σοφό Αϊνστάιν, και με αφοπλιστική ειλικρίνεια του είπε: «Από τότε που μου το είπες μέχρι σήμερα, μόνο παραμύθια διαβάζω στο παιδί μου… Τι άλλο πρέπει να του διαβάσω;…»

–Να του διαβάζεις και πάλι κι άλλα παραμύθια!, της απάντησε ο σοφός.

Όταν πια αυτό συνεχίστηκε για πολύ καιρό, η καλή μάνα ξαναπήγε στον σοφό, υποβάλλοντας το ίδιο πάντα ερώτημα, για να γίνει το παιδί της σοφό, και πήρε και πάλι την ίδια απάντηση, οπότε δικαιολογημένα η μάνα τον ξαναρώτησε:

–Μα γιατί μόνον παραμύθια;

–Είναι τα μόνα που αναπτύσσουν την φαντασία και την δημιουργικότητα! της είπε ήρεμα ο σοφός Αλβέρτος…

  Με χαρά, λοιπόν, συντελείται στο «τυπογραφείο/μαιευτήριο» η «γέννα» ενός ογκώδους τόμου με περίπου 900 σελίδες και τίτλο: «Λαϊκά Παραμύθια των Ελληνοβλάχων / Αρμάνων-Βλάχων, Φαρσεριωτών-Αρβανιτοβλάχων, Μογλενιτών-Καρατζιόβλαχων / Ανθολογία 161 Παραμυθιών» (Εκδόσεις Σταμούλη, Θεσσαλονίκη), με «ύλη» που θα εκπλήξει ευχάριστα … όσους ψάχνουν «αυθεντικά λαϊκά παραμύθια», για να τα λένε μεταξύ τους ή στα παιδιά τους, όχι για να τα κοιμίζουν αλλά για να τα κάνουν σοφά, ενώ συνάμα θα κατανοήσουν το βαθύτερο νόημα μιας κυκλοφορούσας λαϊκής φράσης: «–Είδα έναν Βλάχο!… –Άσ’ το, σε είδε πρώτος!…»

Πάντα, ο καλύτερος οδηγός για την «προσέγγιση» του όλου υλικού ενός βιβλίου, είναι ο Πίνακας Περιεχομένων, και εν προκειμένω ισχύει το ίδιο και τον καταθέτω:

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

*Πρόλογος………………………………………………….          015

*Βιβλιογραφία………………………………………………          021

*Εισαγωγή…………………………………………………           031

*Παραμύθια……………………………………………….            063

1. Ο μυαλωμένος άνθρωπος……………………… 063
2. Η γνωστική κόρη………………………………. 065
3. Όταν γελούσε, τότε ανέτειλε ο ήλιος…………… 071
4. Πορκόπουλος ο καλότυχος……………………… 074
5. Τα τρία αδέλφια………………………………… 077
6. Τα… σύκα!………………………………………………….. 084
7. Οι σαράντα κλέφτες……………………………. 089
8. Η Δαφνούλα……………………………………. 091
9. Η όμορφη και τα εφτά αδέλφια………………… 093
10. Η μάνα και η κόρη……………………………..    096
11. Ο κόκορας και η κότα…………………………. 097
12. Ο γέρος και η γριά…………………………….. 098
13. Ο Εβραίος και ο Βλάχος………………………. 099
14. Από τις ιστορίες του Ναστραντίν Χότζα……… 102
15. Ένα μυαλωμένος βεζίρης……………………… 105
16. Γιατί κλέβουν οι βοσκοί………………………. 105
17. Το τσοπανοπούλι – Ο κατσουλιέρης………….. 106
18. Ο βοσκός που έγινε δράκος…………………… 110
19. Η Λουτσιάφιρα και ο Λουτσιάφιρος………….. 114
20. Η Δάφνη……………………………………….  119

21. Ο φτωχός και το άλογο………………………… 126
22. Ο διάβολος και ο Αρμάνος……………………. 129
23. Ο γέρος με το αλάτι και η γριά με τα πελεκούδια 130
24. Δυο αδέλφια: το ένα ζουρλό, το άλλο καλό…… 133
25. Ο Τσιουτσιουμένγκος…………………………. 141
26. Ο βοσκός, το φίδι και η αλεπού……………….. 147
27. Ο πλούσιος…………………………………….. 150
28. Η νεκροκεφαλή……………………………….. 156
29. Η όμορφη νύφη………………………………… 158
30. Ο γυναικάς…………………………………….. 161
31. Η έξυπνη κόρη………………………………… 162
32. Του γέροντα η έξυπνη κόρη…………………… 164
33. Η βόμπιρα……………………………………… 170
34. Ο Τσεάτσιρας…………………………………. 178
35. Οι ψεύτες……………………………………… 182
36. Ο Λεβέντης και η Σταμούλα………………….. 187
37. Ο τετραπέρατος……………………………….. 191
38. Ο έμπορος…………………………………….. 195
39. Οι τρεις σπανοί………………………………… 199
40. Τσινουσιρεάσκα………………………………. 206
41. Η κόρη παντρεύτηκε κεφάλι…………………… 214
42. Η παπαδιά και ο Αρμάνος……………………… 217
43. Η πεντάμορφη και ο κυνηγός………………….. 222
44. Το παιδί που το πούλησαν……………………… 228
45. Το φιδόπαιδο………………………………….. 234
46. Ο Σκαντάλης………………………………….. 239
47. Ο δανειολήπτης βασιλιάς……………………… 243
48. Ο Νταϊλιάνης………………………………….. 253
49. Η Μαρία και ο Γιάννης………………………… 262
50. Η έξυπνη και ο αγαθιάρης…………………….. 267

51. Ο Γιώργης……………………………………… 275
52. Ο τυφλός………………………………………. 276
53. Ο γέρος και οι γίδες του………………………. 277
54. Ο πανάκριβος κόκορας………………………… 280
55. Θα βρέξει;! Δεν θα βρέξει;!………………………….. 281
56. Τσίτσιρι, φίτσιρι, κόρη………………………… 285
57. Ο γκαλινάρης………………………………….. 288
58. Ο Αλέξανδρος και η Φλωρίκα………………… 296
59. Ο καθρέφτης και τα τρία αμπιρόπουλα……….. 307
60. Ο πικουράρος…………………………………. 325
61. Το ελάφι της Αγίας Παρασκευής……………… 327
62. Στο Παλιοχώρι………………………………… 327
63. Οι… γαϊδουράνθρωποι………………………… 327
64. Η χελώνα………………………………………. 328
65. Οι Αρμάνοι-Βλάχοι και τα βουνά……………… 329
66. Χοροστάσι για νεράιδες……………………….. 330
67. Η γυναίκα με τα μαύρα………………………… 331
68. Οι καρκάντζαλοι στον μύλο…………………… 332
69. Το κλάμα των ψυχών…………………………… 333
70. Φωτιά από τα ρουθούνια………………………. 333
71. Ο χορός των πνευμάτων………………………. 334
72. Μάγια στον γάμο……………………………… 335
73. Ο παπάς φάντασμα……………………………. 336
74. Φωτιά μες στο νερό……………………………      336
75. Το πουκάμισο…………………………………. 337
76. Ο κράλης Μάρκος…………………………….. 338
77. Τζιάνλι Πάικα σhι Σιβντάια Σιβντιλίνα……….. 342
78. Η Σαλούνα…………………………………….. 347
79. Σχοινί από άμμο!………………………………………… 351
80. Η μαύρη όρνιθα……………………………….. 352
81. Οι γέροι……………………………………….. 357
82. Ο έξυπνος χωριάτης…………………………… 358
83. Ο δράκος της Μουτσιάρας…………………….. 359
84. Ο δράκος του Κόζιακα………………………… 360
85. Το πηγάδι της νεράιδας………………………… 361
86. Ο λύκος και τα βόδια………………………….. 362
87. Βλαχαΐμ!…………………………………………………… 365
88. Η παλάντζα του θεού…………………………. 371
89. Η Μαργαρώνα………………………………… 373
90. Τα κακορίζικα πεθερικά……………………… 376
91. Η τρύπα στην πίτα…………………………….. 379
92. Ο Ματσιούλης………………………………… 382
93. Η παπαδιά…………………………………….. 385
94. Το αρρωστικό του Γραμμένου……………….. 388
95. Ο αμαρτωλός…………………………………. 390
96. Ο κόκορας……………………………………. 393
97. Το καζάνι που πέθανε………………………… 398
98. Ο τυφλοπόντικας………………………………. 400
99. Η κυρα-Μάρα η νονά………………………….. 401
100. Ο Λεβεντοκυνηγός…………………………… 405
101. Η Λάμια με τα εννιά κεφάλια………………… 423
102. Μοάρα αλ νταράκλουϊ……………………….. 431
103. Πιο πολύ δουλεύει η γυναίκα………………… 437
104. Ο λόγος στο πηγάδι………………………….. 440
105. Τα άχυρα……………………………………… 443
106. Το κορίτσι του γελαδάρη……………………. 445
107. Το έφαγε ο λύκος το γαϊδούρι……………….. 447
108. Η Τιντιλίνα……………………………………. 448
109. Η Κούφα-Μούτα…………………………….. 454
110. Η Τυχερή…………………………………….. 460
111. Τα μαγικά άλογα…………………………….. 464
112. Η βασίλισσα των καλιακούδων……………… 469
113. Οι άμυαλοι…………………………………… 472
114. Κάλα Πιπιλάσια……………………………… 475
115. Οι Μοίρες……………………………………. 483
116. Ο Αρκουδογιάννης…………………………… 492
117. Η Θοδωρούλα……………………………….. 495
118. Η γριά και ο γέρος…………………………… 498
119. Η Λένη και η Μάρα…………………………. 504
120. Η νηστική νύφη………………………………  510
121. Η Λάμια και τα τρία αδέλφια………………… 513
122. Η γίδα και το βασιλόπουλο………………….. 517
123. Η αδελφή και… η κακιά μοίρα………………. 523
124. Οι κλέφτες και οι λαγκίτες της γιαγιάς………. 527
125. Η γιαγιά… τον Μάρτη……………………….. 528
126. Ο φτωχός, ο Εβραίος, οι ληστές……………… 530
127. Η πεντάμορφη και τα δυο αδέλφια…………… 532
128. Τα τρία πορτοκάλια…………………………… 536
129. Ο Γιάννης Δάκρης…………………………… 541
130. Ο κασιδιάρης………………………………… 548
131. Το κλεμμένο παιδί…………………………… 550
132. Ο μάγος και ο μαθητής του………………….. 552
133. Η πιστή αγάπη……………………………… 553
134. Ο δαίμονας και οι καλόγεροι………………… 559
135. Ο άφοβος…………………………………….. 560
136. Το χαζό στοιχειό……………………………… 563
137. Ο γέρος και ο κόκοτας……………………….. 567
138. Ο κοκκινογένης παπάς……………………….. 569
139. Παρ’ ολίγον… γύφτος παπάς………………… 571
140. Δυο αδέλφια: ο έξυπνος και ο χαζός…………. 574
141. Το ασημοκέρατο μανάρι……………………… 575
142. Η πάλη των δράκων………………………….. 577
143. Η Δρακόλιμνη………………………………… 578
144. Η Μάνα του Χριστού………………………… 579
145. Δύο αινίγματα………………………………… 580
146. Ο Γκιζαμπής………………………………….. 581
147. Ο ψεύτης χαντζής……………………………. 585
148. Τα τρία κορίτσια……………………………… 587
149. Η νύφη από την Λοσνίτσα…………………… 589
150. Ο Μήλιος ο Πραματευτής……………………. 593
151. Η Δαφνοκόρη (R)……………………………. 599
152. Η Στανκούτσα και η Μαριούτσα (R)………… 609
153. Η ωραία Νεραντζιά (R)………………………. 632
154. Οι μοίρες (R)………………………………… 646
155. Το χωνί του ανέμου (R)……………………… 655
156. Η πεντάμορφη του κόσμου (R)……………… 659
157. Η Δάφνη (Ε)…………………………………. 679
158. Ο παραμυθάς (Ε)…………………………….. 685
159. Ο κυρ-Νικόλας και η κυρα-Μαριά (Ε)………. 686
160. Τα τρία αδέλφια και οι μοίρες (Ε)……………. 689
161. Το πουλί της Σαντορίνας…………………….. 693

(161.) Πούλjιλου αλί Σαντορίνâ……………………          708

*Σημειώσεις………………………………………………..           723

*Αφηγητές των Παραμυθιών με βάση το όνομά τους……..          737

*Αφηγητές Παραμυθιών με βάση τίτλο του παραμυθιού…           740

*Κύρια Ονόματα (Τοπωνύμια – Ανθρωπονύμια)………….          743

*Γλωσσάρι Λέξεων των Παραμυθιών Α’…………………..          859

*Γλωσσάρι Λέξεων των Παραμυθιών Β’…………………..          864

*Αρμάνικες-Βλάχικες Λέξεις Πρώτων Δημοσιεύσεων……          885

*Αλφαβητική Κατάταξη των Παραμυθιών………………..           891

*Βιογραφικό Σημείωμα…………………………………….          893

Η αναπαραγωγή του Προλόγου θα βοηθήσει στο να κατανοηθεί το ακριβές «στίγμα» της εκδιδόμενης ανθολογίας, η οποία απευθύνεται στο ευρύ κοινό, καθότι μέσω των συγκεκριμένων παραμυθιών, ξεδιπλώνει τον ψυχισμό των Αρμάνων-Βλάχων, που είναι –κατά το μάλλον ή ήττον– άγνωστος στους περισσότερους.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η ανά χείρας ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ αποσκοπεί στο να γνωστοποιήσει στο μεγάλο αναγνωστικό κοινό τα Λαϊκά Παραμύθια των Ελληνοβλάχων –στις τρεις μεγάλες γλωσσικές ομάδες και υποδιαιρέσεις τους: Αρμάνοι-Βλάχοι, Αρβανιτόβλαχοι, Καρατζιόβλαχοι–, μα και στους ειδήμονες: φιλόλογους, λαογράφους, εθνολόγους, εθνογράφους, νομικούς, παιδαγωγούς, γλωσσολόγους, κοινωνικούς ανθρωπολόγους, οικονομολόγους κ.ά., διότι πρόκειται για “υλικό” που χρήζει ποικίλων προσεγγίσεων.

Τα 161 παραμύθια του τόμου προέρχονται από παλαιές και νέες εκδόσεις-πηγές και από αφηγήσεις που έχω καταγράψει, ενώ δύο είναι προσφορά του φίλου Γιώργου Πλατάρη-Τζίμα, από δικές του καταγραφές στο Μέτσοβο (αρ. 58, 59). Οι πηγές, λοιπόν είναι: 1. Weigand Gustav (1894: 1–9)· 2. Wace B.J. Alan & Thompson S. Maurice (1914: 10–13)· 3. Papahagi Take (1922: 14–20)· 4. Liacu – Anovska Kleanthi (1995: 21–30)· 5. Cândroveanu Hristu (1977: 31–38)· 6. Παπαζήση–Παπαθεοδώρου Ζωή (1996: 39–50)· 7. Weigand Gustav (1888/1988: 51–52)· 8. Zborlu a Nostru [ZaN] αρ. 2-3 (1984: 53)· 9. ZaN, αρ. 3 (1986: 54)· 10. ZaN, αρ. 3 (1987: 54)· 11. ZaN, αρ. 4 (1987: 55)· 12. ZaN, αρ. 21 και 22 (1988 και 1989: 56)· 13. ZaN, αρ. 23, 24, 25-26 (1989 και 1990: 57)· 14. ZaN, αρ. 27 και 28 (1990: 58)· 15. ZaN, αρ. 3-4 (1992: 59-60)· 16. Dascălu-Jinga Laurentia και Teodorescu Maria και Ulivi Anca (1988: 61-62)· 17. Papahagi Tache (1932: 63-65)· 18. Μπουσμπούκης Αντώνης (1983: 66-75)· 19. Παπα-γεωργίου Μαρία (1984: 76-80)· 20. Χατζηγάκης Αλέξανδρος (1948: 81-85)· 21. Κλιάφα Μαρούλα (1977: 86-90)· 22. Έξαρχος Γιώργης (1985: 91-100 και 103–104)· 23. Έξαρχος Γιώργης (1994: 101-102)· 24. Έξαρχος Γιώργης (1986/2003: 105)· 25. Εξάρχου Χρήστος (1987: 106-107)· 26. Τσάμη Αντιγόνη (1989: 106-111)· 27. Τσάμη Αντιγόνη (1991: 112-115)· 28. Καλούσιος Δημήτριος (1994: 116-117)· 29. Μπουζά-Γιάννη Χρυσάνθη (2002: 118-120)· 30. Λούστας Νικόλαος (1996: 121-127)· 31. Høeg Carsten (1925-1926: 128-145)· 32. Βαρβαρούσης Γιάννης (αφήγηση) (146-150)·  33. Teodorescu G. Dem. (1996: 151-154)· 34. Eminescu Mihai (χ.χ.: 155-156)· 35. Dawkins R.M. (1950: 157)· 36. Χατζητάκη-Καψωμένου Χρυσούλα (2002: 158)· 37. Hahn–Johann Georg von Hahn (γερ.1864/ελ.1999: 159)· 38. Pio Jean (1879/ελ.MMII: 159)· 39. Ιωάννου Γιώργος (1979: 160)· 40. Εξάρχου Ελένη (αφήγηση) (161).

Η Βιβλιογραφία, η Εισαγωγή, οι Σημειώσεις, οι Πίνακες με τους Αφηγητές των Παραμυθιών, ο Πίνακας με τα Κύρια Ονόματα (Τοπωνύμια – Ανθρωπονύμια), το Γλωσσάρι Λέξεων των Παραμυθιών, οι Αρμάνικες-Βλάχικες Λέξεις των Πρώτων Δημοσιεύσεων, η Αλφαβητική Κατάταξη των Παραμυθιών, σίγουρα είναι στοιχεία που κάνουν τον τόμο πιο χρηστικό και ελκυστικό.

Τα παραμύθια του τόμου απευθύνονται κυρίως στον αστό αναγνώστη και έχουν “ρετουσαριστεί”, διασκευαστεί, αναπροσαρμοστεί, ώστε να ανταποκριθούν σε τωρινά δεδομένα και σημερινές απαιτήσεις: α) τόσο εκείνα που αποτελούν δική μου μετάφραση από τα βλάχικα πρωτότυπα, β) όσο και εκείνα που προέρχονται από αφηγήσεις στη νεοελληνική γλώσσα, γ) καθώς και τα παραμύθια από το έργο του C. Høeg, που αφορούν σε καταγραφές «Σαρακατσιάνων» αφηγητών. Κρίθηκε αναγκαία η «εκ νέου αφήγηση» πολλών παραμυθιών –αυτό είναι εξάλλου το μυστικό τους, οι πολλαπλές αφηγήσεις, γι’ αυτό και η ύπαρξη πολλών παραλλαγών τους– για τον λόγο ότι τούτη η ανθολογία δεν έχει λαογραφικό χαρακτήρα (τέτοιο έργο επιτέλησαν οι καταγραφείς τους), αλλά γιατί είναι μια συλλογή που φιλοδοξεί να μυήσει τους αναγνώστες στη βλάχικη κουλτούρα και στον βλάχικο πολιτισμό και στον τρόπο που σκέπτονται και δρουν αυτοί οι άνθρωποι, οι Ελληνόβλαχοι. Ακόμα, να συμβάλει στο να συναχθούν χρήσιμα συμπεράσματα και διδάγματα για τη γλωσσική τους προίκα, τους εθνικούς αγώνες τους, τις ευεργεσίες τους, τον πλουτισμό τους, την παιδεία τους και την επίδοσή τους στις επιστήμες, στον λόγιο και κερδώο Ερμή κ.λπ., καθώς και για το πώς και το γιατί οι Αρμάνοι-Βλάχοι υπήρξαν οι κατεξοχήν δημιουργοί των σύγχρονων αστικών κοινωνιών των χωρών Κεντρικής και ΝΑ Ευρώπης, μηδέ της Ελλαδος εξαιρουμένης. Αυτό το θέμα, δειλά-δειλά, το αναδεικνύουν πρόσφατες ιστορικές έρευνες και νέοι ιστορικοί συγγραφείς και το αποκαλύπτουν γλαφυρά λογοτέχνες και διανοούμενοι του καιρού μας σε σπουδαία έργα και σε πολύτιμες πραγματείες τους.

Στον τόμο περιέχονται 151 παραμύθια των Ελληνόβλαχων, 6 παραμύθια των Ρουμάνων (R), 4 παραμύθια των γραικόφωνων Νεοελλήνων (E), για να μπορεί κάποιος αυθόρμητα και ανεπηρέαστα να κάνει τις όποιες συγκρίσεις. Διευκρινίζω τα εξής ελάχιστα: α) Στα παραμύθια των Ρουμάνων άφησα αυτούσια τα ποιητικά μέρη της λαϊκής αφήγησης –με τη μετάφρασή τους–, γιατί αποδεικνύουν χειροπιαστά ότι η ρουμάνικη είναι μία διαφορετική γλώσσα από την αρμάνικη-ελληνοβλάχικη και για να διαπιστώσει εμπράκτως –ιδίοις όμμασι– ο Ελληνόβλαχος ότι η ρουμάνικη είναι γλώσσα της οποίας δεν κατανοεί τη γραμματική και συντακτική δομή αλλά ούτε και το λεξιλόγιό της, πλην ελάχιστων λέξεων που είναι κληροδότημα της αρμάνικης στη ρουμάνικη. β) Στα παραμύθια των Νεοελλήνων καταδεικνύεται η σκεπτοδιαδικασία δόμησης των παραμυθιών παρόμοια με αυτή των αρμάνικων, κάτι που αποδεικνύει συνύπαρξη και συνοίκηση των φορέων αυτού του σπουδαίου στοιχείου του λαϊκού πολιτισμού μέσα στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, και με κοινές βιωματικές εμπειρίες επί σειρά αιώνων των ανθρώπων που εκφράστηκαν με δύο γλωσσικά εργαλεία, κληρονομημένα από τα αρχαιότατα χρόνια. Το 1985, στο πρώτο μου βιβλίο που εξέδωσα –με Παραμύθια–, υποψιαζόμουν στην αρμάνικη μια γλώσσα των Ελλήνων των Ομηρικών χρόνων «που στην πορεία δέχτηκε επιδράσεις από τις “εγγονές” της, την ελληνική και την λατινική», αλλά δεν φανταζόμουν ότι αυτή η υποψία –που σήμερα αποδεικνύεται επιστημονικά– θα δικαιωνόταν στο διάβα του χρόνου.

Είναι καλό να διαπιστώσει κανείς –μέσα από τις παραλλαγές– τις συγκλίσεις και αποκλίσεις, τις συγγένειες και συμπληρωματικότητες των διαφόρων παραμυθιών (αλλά και των μύθων, θρύλων, παραδόσεων, «ιστορικών» αφηγήσεων) της ΑΝΘΟΛΟΓΙΑΣ, έχοντας υπ’ όψιν τους εξής συνδυασμούς: (2-32-106), (4-27-115-116), (5-10-43-100-127-128), (6-38-44), (8-20-151-157), (11-12-96), (12-23-53-99-118), (13-50-141), (18-142), (19-122), (24-140), (25-92), (29-93), (35-138-147-158), (37-41-44-80), (38-44-48-66-67-85), (40-59-89-119), (41-45), (42-46), (44-48), (48-129), (49-80-108), (57-146), (58-133), (61-83-84), (79-81), (90-120), (99-118), (102-155), (109-117), (119-152), (11-12-23-53-54-80-96-118-137), (35-138-147), (119-152), (4-27-116-117-154), (99-118-159), (6-44-160), (40-59-161).

Το Λεξιλόγιο των Κυρίων Ονομάτων, με άντληση μεγάλου μέρους του υλικού από το διαδίκτυο αλλά και από άλλες γραπτές πηγές και με συνδυασμό των πληροφοριών, ευελπιστώ να λύσουν οποιαδήποτε απορία των αναγνωστών σε θέματα βλαχολογικού χαρακτήρα, ιδίως τα διαδικτυακά άρθρα που αναδημοσιεύω του Αστέριου Κουκούδη, ο οποίος είναι ο πρώτος από τους εν Ελλάδι βλαχολόγους με σπουδαία κατάθεση στον τομέα αυτό, με το έργο του «Μελέτες για τους Βλάχους», Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2000.

Στα άλλα Λεξιλόγια καταβλήθηκε προσπάθεια να περιληφθούν οι λέξεις των καταγεγραμμένων από τους συλλέκτες παραμυθιών και ιδίως των αρμάνικων-βλάχικων λέξεων της πρώτης δημοσίευσης (με ελληνικό και λατινικό αλφάβητο), πολλές από τις οποίες σήμερα τείνουν να εκλείψουν παντελώς, εάν δεν έχουν ήδη… πεθάνει από το λεξιλόγιο των Ελληνόβλαχων, οι οποίοι –τελευταία– εκβλαχίζουν όλο και περισσότερο λέξεις της νέας ελληνικής, θεωρώντας ότι αυτό το «παρτσιακλό πράγμα» είναι… η βλάχικη γλώσσα! Την μάρε την έκαναν θάλασâ, την τζούâ την έκαναν ημέρâ, την νοάπτε την έκαναν νύχτâ, την πιτιτζάρε την έκαναν βάφτισι, την ντουκίσhι την έκαναν κατάλαβις, την μεάσâ την έκαναν τραπέζι, την μεσάλι την έκαναν τραπεζομάντιλâ, την Ντουμâνικâ την έκαναν Κιριακί και πάει λέγοντας το γαϊτανάκι του γλωσσικού αποβλαχισμού! «Α, ρε, τσι νjι τσέτσî ανjία; Νου σhτίου ιο τι μου γίνιτι;!» Ελπίζω τα λεξιλόγια να φανούν χρήσιμα  για την… επαναφορά στην τάξη, και ευχαριστώ τον φίλο Γιώργο Πλατάρη-Τζίμα για την πολύτιμη βοήθεια σε αυτό το θέμα.

Δεν πρέπει να λησμονούμε –όπως έχει επισημάνει ο Δημήτρης Προύσαλης– ότι: «παραμύθι είναι μόνο το λαϊκής προέλευσης ανώνυμο προφορικό ανθρωπολογικό υλικό που αποτελεί έναν τόπο συνάντησης διαθέσεων, αντιλήψεων, προσδοκιών, σκέψεων και προσεγγίσεων από τον λαϊκό άνθρωπο όλων των τόπων και όλων των εποχών. Ήταν ένας προστατευμένος τρόπος να εκφράσει τον προβληματισμό του και να τοποθετηθεί απέναντι στα σημαντικά ζητήματα της κοινωνικής συμβίωσης, των διαπροσωπικών σχέσεων, της προσωπικής αναζήτησης και ανάπτυξης, των μεγάλων φιλοσοφικών ερωτημάτων της ύπαρξης και να κρύψει κάτω από ψέματα μεγάλες αλήθειες για τη ζωή. Είναι υλικό πολυσυλλεκτικό ως προς τις πηγές και τις επιρροές του και λειτουργεί σε πολλά επίπεδα ανάγνωσης. Έχει συμβολικό περιεχόμενο, στηρίζεται στις μεταφορές και έχει έντονο το φανταστικό στοιχείο. Χαρακτηρίζεται από την ποιητικότητα του λαϊκού λόγου. Αντανακλά την πορεία ανάπτυξης της λαϊκής σκέψης και σίγουρα δεν είναι ουδέτερο και ακίνδυνο. Δεν φτιάχτηκε να αποκοιμίζει τους μικρούς, αλλά να αφυπνίζει τους μεγάλους.

Σε μια εποχή θορυβώδικου κενού λόγου και ματαιόδοξου εντυπωσιασμού, κατανάλωσης του θεάματος και των ανθρωπίνων σχέσεων, τα λαϊκά παραμύθια έρχονται να λειτουργήσουν αναστοχαστικά για την πορεία του καθένα αλλά και συλλογικά. Επιζητούν την επιστροφή στα ανθρώπινα, ήπια, οικεία μέτρα της επικοινωνίας και την ψυχαγωγία με όρους συλλογικούς σε κοινό χρόνο και χώρο. Επιπλέον, αποτελούν ένα υλικό που στηρίζει, ενθαρρύνει, συμβουλεύει, παρακινεί, διδάσκει, οδηγεί και μπορεί να γίνει αποκούμπι αλλά και οδηγός μύησης στη ζωή – αφού τα παραμύθια μπορούν να μιλούν για όλα. Μας βοηθούν να δούμε τη ζωή με άλλα μάτια, σε δρόμους δοκιμασμένους. Οι ήρωές τους είναι καθολικά ενεργοί και δίνουν το μήνυμα του αγώνα που είναι αναπόφευκτος στη ζωή, αν θέλεις να κατακτήσεις την προσωπική και κοινωνική αξιοπρέπεια. Η μαθητεία στην προσπάθεια σε κάνει καλύτερο και ολοκληρωμένο άνθρωπο, απέναντι σε εμπόδια και αντιπάλους φαινομενικά ανίκητους. Σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης τα λαϊκά παραμύθια αναδεικνύουν τα κοινά στοιχεία που φέρνουν τους λαούς κοντά αλλά και τις όποιες διαφορές υπάρχουν ως όρια καινούργιων αφετηριών εκκίνησης. Είναι τα σταυροδρόμια όπου συναντιούνται η εμπειρία με τον λόγο».

Το βιβλίο –ολοκληρωμένο ήδη από το 2006–, το έχω «χτενίσει, ξαναχτενίσει» ως προς τη γλώσσα και το ύφος και ως προς τα Λεξιλόγια, λαμβάνοντας υπ’ όψιν και κάποια νεότερα βλαχολογικά δεδομένα, όπως φαίνονται στη Βιβλιογραφία.

Χαλκίδα 2002 – Θεσσαλονίκη 21 Νοεμβρίου 2012

Γιώργης Έξαρχος

–

Υ.Γ.: Ως πρόγευση –για το τι ’ναι το παραμύθι– ένας μύθος του Γ. ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ:

Ήταν έναν καιρόν ένα λιβάδι πολλά αξιόλογον. Είχε πολλά αγαθά διά τους ανθρώπους και καλή τροφή διά τα ζώα. Σε αυτό το λιβάδι ήταν ένα θερίον οπού το εξουσίαζε. Ούτε οι άνθρωποι μπορούσαν να λάβουν τ’ αγαθά του, ούτε τα ζώα την καλήν χλόγη. Τότε ένας κακός άνθρωπος ηύρε το καϊμένο τ’ άλογο και του λέγει του λιβαδιού τ’ αγαθά. Και του λέγει· «Να σκύψης να σε καβαλλικέψω εσένα κ’ εγώ με τ’ άρματά μου να σκοτώσωμεν το θερίον, να γοδέρωμεν αυτόν τον καλόν τόπον.» Μπιστεύτηκε το καϊμένο τ’ άλογον διά την καλή την τροφή κ’ έκλινε τον αυχένα του. Κι ο κακοροίζικος ο άνθρωπος τόβαλε την σέλλα, και την έσφιξε καλά, και το χαλινό. Καβαλλίκεψε ο άνθρωπος αρματωμένος, σκότωσαν το θερίον. Του λέγει το δυστυχιμένο τ’ άλογον· «Το θερίον το σκοτώσαμεν, εσύ παίρνεις τ’ αγαθά του τόπου· βγάλε τον χαλινό και την σέλλα οπού μόβαλες και κατέβα τώρα από πάνου μου να βοσκήσω κ’ εγώ.» «Ο χαλινός και η σέλλα δεν βγαίνει από πάνου σου,, ούτε εγώ θα κατέβω πλέον.» Αφού του βόηθησε τ’ άλογον και με τη δύναμή του σκότωσε το θερίον κ’ έλαβεν εις την εξουσίαν του εκείνον τον λαμπρόν τόπον και γοδέρει τ’ αγαθά του, το δυστυχισμένο τ’ άλογον όχι που δεν ωφελήθη, αλλά του μπήκε κι ο χαλινός και η σέλλα – κι ο διαβολάνθρωπος καβάλλα και τ’ άφινε νηστικόν και φορτωμένο.

[«Ο μύθος είναι αρχαίος, απαντά δε παρ’ Αριστοτέλει (Ρητορικής Β, 20). Παράβ. και Κόνωνος Διηγήσεις XLI.» (Γ. Βλαχογιάννης)]

—-

Φαρέτρα