“Ο Αποκλεισμός του Πολίτη από τη Δημόσια Σφαίρα Έκφρασης: Μηχανισμοί και Συνέπειες” / γράφει ο Άρης Ορφανίδης

Ο αποκλεισμός του πολίτη από τη δημόσια έκφραση αποτελεί σοβαρή απειλή για τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Είτε μέσω νομικών, κοινωνικών, τεχνολογικών ή επικοινωνιακών μηχανισμών, η καταστολή του ελεύθερου λόγου έχει μακροπρόθεσμες οδυνηρές συνέπειες καθώς εμποδίζει τη διαμόρφωση μιας υγιούς και πλουραλιστικής κοινωνίας

……….

Η ελευθερία της έκφρασης αποτελεί θεμελιώδη αρχή των δημοκρατικών κοινωνιών, καθώς επιτρέπει τη δημόσια διαβούλευση, την πολιτική συμμετοχή και την κριτική της εξουσίας. Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις, οι πολίτες αποκλείονται από τη δημόσια σφαίρα μέσω νομικών, κοινωνικών, τεχνολογικών και επικοινωνιακών μηχανισμών, περιορίζοντας τη δυνατότητά τους να εκφράσουν τις απόψεις τους και να συμμετάσχουν ουσιαστικά στον δημόσιο διάλογο.

   Ορισμένες κυβερνήσεις χρησιμοποιούν νομικά μέσα για να ελέγχουν τη δημόσια έκφραση. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει άμεση λογοκρισία μέσω νόμων που ποινικοποιούν συγκεκριμένες απόψεις, όπως η αμφισβήτηση κυβερνητικών αποφάσεων ή η κριτική σε πολιτικά πρόσωπα. Επιπλέον, η νομοθεσία για την «ρητορική μίσους» συχνά χρησιμοποιείται καταχρηστικά για να καταπνίξει την πολιτική διαφωνία. Οι δημοσιογράφοι και οι ακτιβιστές αντιμετωπίζουν συχνά διώξεις, αποτρέποντας έτσι την ελεύθερη κυκλοφορία πληροφοριών.

   Ένας άλλος τρόπος αποκλεισμού είναι η στρέβλωση του εκλογικού συστήματος. Όταν οι κυβερνήσεις ελέγχουν τη χρηματοδότηση των κομμάτων, περιορίζουν τη συμμετοχή ανεξάρτητων υποψηφίων ή παρεμβαίνουν στη διαδικασία της ψηφοφορίας, οι πολίτες στερούνται ουσιαστικά τη δυνατότητα να εκφράσουν τη βούλησή τους μέσω των εκλογών.

   Ο αποκλεισμός από τη δημόσια έκφραση δεν προέρχεται πάντα από το κράτος. Οι κοινωνικές πιέσεις και η πολιτική ορθότητα μπορούν επίσης να λειτουργήσουν κατασταλτικά. Σε πολλές περιπτώσεις, οι πολίτες αυτολογοκρίνονται από φόβο μήπως στιγματιστούν ή αντιμετωπίσουν επαγγελματικές ή κοινωνικές συνέπειες. Ο πολιτικός λόγος συχνά καθορίζεται από κυρίαρχες ιδεολογίες, και όσοι εκφράζουν αντίθετες απόψεις ενδέχεται να στοχοποιούνται ή να περιθωριοποιούνται.

   Η σύγχρονη «κουλτούρα ακύρωσης» (cancel culture) αποτελεί μια μορφή κοινωνικού αποκλεισμού όπου άτομα ή ομάδες απομονώνονται λόγω των απόψεών τους. Αν και πολλές φορές στοχεύει σε ακραίες ή ανήθικες θέσεις, μπορεί να οδηγήσει σε καταστολή της διαφορετικότητας των ιδεών, επιβάλλοντας μια αυστηρά ελεγχόμενη δημόσια σφαίρα.

  Η άνοδος των κοινωνικών δικτύων έχει δημιουργήσει νέες μορφές ελέγχου της δημόσιας έκφρασης. Οι αλγόριθμοι που χρησιμοποιούν οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες καθορίζουν ποια μηνύματα θα προωθηθούν και ποια θα εξαφανιστούν από την ορατότητα του κοινού. Σε πολλές περιπτώσεις, η φίμωση ατόμων ή οργανισμών δεν γίνεται από κυβερνήσεις, αλλά από ιδιωτικές εταιρείες, οι οποίες αποφασίζουν ποιο περιεχόμενο είναι αποδεκτό και ποιο όχι.

   Η παρακολούθηση και η συλλογή δεδομένων από πολίτες δημιουργούν επίσης ένα περιβάλλον φόβου, όπου οι άνθρωποι αποφεύγουν να εκφραστούν ανοιχτά λόγω της πιθανότητας επιτήρησης και αντίποινων. Σε αυταρχικά καθεστώτα, η χρήση της τεχνολογίας για την ανίχνευση και καταστολή διαφωνούντων αποτελεί καθημερινή πρακτική.

   Τα ΜΜΕ παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του δημόσιου λόγου. Ωστόσο, η συγκέντρωση των ΜΜΕ σε λίγα ισχυρά χέρια συχνά οδηγεί σε μονομερή ενημέρωση και περιορισμό της πολυφωνίας. Οι μεγάλοι ειδησεογραφικοί οργανισμοί συχνά εξυπηρετούν οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα, παραλείποντας να προβάλλουν εναλλακτικές απόψεις ή καταπνίγοντας την κριτική απέναντι στην εξουσία.

   Η παραπληροφόρηση και η προπαγάνδα αποτελούν επίσης εργαλεία που χρησιμοποιούνται για τον έλεγχο της κοινής γνώμης. Μέσω της επιλεκτικής παρουσίασης γεγονότων και της διαμόρφωσης αφηγημάτων, τα ΜΜΕ μπορούν να επηρεάσουν την αντίληψη του κοινού και να περιορίσουν την ανεξάρτητη σκέψη.

Επιπλέον, η σχέση των ΜΜΕ με τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης δημιουργεί νέα προβλήματα. Οι ειδήσεις που προβάλλονται μέσω αλγορίθμων συχνά βασίζονται στη δημοτικότητα και όχι στην ποιότητα, ενισχύοντας τον κατακερματισμό της ενημέρωσης και δημιουργώντας «φούσκες πληροφόρησης» (filter bubbles) που απομονώνουν τους πολίτες από αντίθετες απόψεις.

Η οικονομική εξάρτηση των ΜΜΕ από την κρατική χρηματοδότηση και τις μεγάλες επιχειρήσεις τα καθιστά ευάλωτα σε πιέσεις. Η χειραγώγηση της πληροφόρησης, η αποσιώπηση σημαντικών γεγονότων και η δημιουργία ψευδών αφηγήσεων επηρεάζουν την πολιτική συμμετοχή και τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης.

   Η φιλοσοφική συζήτηση γύρω από την ελευθερία της έκφρασης περιστρέφεται γύρω από το ερώτημα των ορίων της. Ο John Stuart Mill τόνιζε ότι η ελεύθερη ανταλλαγή ιδεών είναι αναγκαία για την αναζήτηση της αλήθειας, ενώ ο Karl Popper προειδοποιούσε για το παράδοξο της ανεκτικότητας, όπου η απόλυτη ανεκτικότητα μπορεί να επιτρέψει την άνοδο ολοκληρωτικών αντιλήψεων.    

Σε πολιτικό επίπεδο, ο αποκλεισμός από τη δημόσια έκφραση έχει σοβαρές συνέπειες. Οι πολίτες που νιώθουν ότι δεν έχουν φωνή απομακρύνονται από τη δημοκρατική διαδικασία, αυξάνοντας την πολιτική απάθεια και ενισχύοντας τον κυνισμό απέναντι στους θεσμούς. Παράλληλα, η φίμωση διαφορετικών απόψεων δημιουργεί μονολιθικές κοινωνίες, όπου η κυρίαρχη ιδεολογία δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, οδηγώντας σε στασιμότητα και κοινωνικές εντάσεις.

   Ο αποκλεισμός του πολίτη από τη δημόσια έκφραση αποτελεί σοβαρή απειλή για τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Είτε μέσω νομικών, κοινωνικών, τεχνολογικών ή επικοινωνιακών μηχανισμών, η καταστολή του ελεύθερου λόγου έχει μακροπρόθεσμες οδυνηρές συνέπειες καθώς εμποδίζει τη διαμόρφωση μιας υγιούς και πλουραλιστικής κοινωνίας. Είναι καθήκον των πολιτών να αγωνίζονται για το δικαίωμα στην έκφραση και να αντιστέκονται σε κάθε μορφή καταπίεσης, διασφαλίζοντας ότι όλες οι φωνές μπορούν να ακουστούν.

   Αυτό ακριβώς είναι το παράδοξο: ο πολίτης έχει καθήκον να αγωνιστεί για την ελευθερία του λόγου, αλλά αν είναι αποκλεισμένος, πώς μπορεί να το κάνει; Ο αποκλεισμός του πολίτη από τη δημόσια έκφραση δεν σημαίνει απλώς ότι δεν μπορεί να μιλήσει στα παραδοσιακά ΜΜΕ· σημαίνει ότι του στερούνται οι δομές και τα μέσα για να ακουστεί. Όμως, ιστορικά, κάθε καταπιεσμένο σύστημα έχει γεννήσει νέες μορφές αντίστασης. Όταν τα κατεστημένα μέσα ελέγχονται, δημιουργούνται εναλλακτικά κανάλια.

   Πού και πώς μπορεί να αγωνιστεί ένας αποκλεισμένος πολίτης;

• Στα κοινωνικά δίκτυα: Παρότι κι αυτά ελέγχονται σε κάποιο βαθμό, επιτρέπουν ακόμα εναλλακτικές φωνές να ακουστούν.

• Σε ανεξάρτητες ψηφιακές πλατφόρμες: Ιστοσελίδες, blogs, podcasts και κανάλια στο YouTube λειτουργούν ως παράλληλα μέσα ελεύθερης ενημέρωσης και αφύπνισης.

• Στον δρόμο: Οι διαδηλώσεις, τα συλλογικά κινήματα και οι ανοιχτές συζητήσεις εξακολουθούν να είναι μέσα πολιτικής έκφρασης.

• Σε νομικές προσφυγές: Αν οι θεσμοί φιμώνονται, υπάρχουν εγχώρια και διεθνή νομικά όργανα όπου μπορεί να ασκηθεί πίεση (π.χ. Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου).

• Στη δημιουργία ανεξάρτητων θεσμών: Δίκτυα αλληλεγγύης, συνεταιρισμοί, αυτόνομες κοινότητες μπορούν να λειτουργήσουν ως χώροι ανεξάρτητης σκέψης και δράσης.

• Με διαρκή πληροφόρηση: Η γνώση είναι δύναμη. Όσο περισσότεροι καταλαβαίνουν τον αποκλεισμό, τόσο μεγαλύτερη η πίεση για αλλαγή.

• Με οργανωμένη συλλογική δράση: Οι απομονωμένες φωνές είναι εύκολο να κατασταλούν, αλλά τα κινήματα έχουν ιστορικά αποδείξει ότι μπορούν να αλλάξουν τα δεδομένα.

• Με δημιουργική αντίσταση: Τέχνη, σάτιρα, πολιτιστική έκφραση—όταν η άμεση πολιτική κριτική καταπνίγεται, η δημιουργικότητα γίνεται όπλο.

• Με ανυπακοή: Όταν οι θεσμοί γίνονται εργαλεία καταπίεσης, η πολιτική ανυπακοή (όπως η αποκάλυψη πληροφοριών, οι απεργίες ή οι μαζικές παρεμβάσεις) μπορεί να διαταράξει το σύστημα.

Ο αποκλεισμός, καίτοι κυρίαρχος, δεν είναι ποτέ απόλυτος. Σε έναν κόσμο όπου οι ελεύθερες κοιτίδες έκφρασης όχι μόνο λιγοστεύουν συνεχώς αλλά και κινδυνεύουν, οι φωνές που πραγματικά θέλουν να ακουστούν, θα βρίσκουν πάντα χαραμάδες ελεύθερης έκφρασης, αρκεί να υπάρχει θέληση, πυγμή και συλλογικότητα.

Φαρέτρα