Ο Θανάσης Βαλτινός στη Βέροια – Ανάπλους / γράφει ο Χρήστος Σκούπρας

Πριν από λίγες ημέρες πέθανε ο σπουδαίος πεζογράφος Θανάσης Βαλτινός  (1932-2024). Η τύχη το’ φερε ν’ ασχοληθώ στις σπουδές μου με το έργο και ιδιαίτερα με το μυθιστόρημα Ορθοκωστά (1994).

Το μυθιστόρημα  ανοίγει το ζήτημα της βίας που άσκησαν οι Ελασίτες σε οικογένειες  «αντιδραστικών». Απαντώντας σ’ αυτή τη βία οι ταγματασφαλίτες προέβησαν σε  αντεκδικητικές πράξεις. Χώρος δράσης η ορεινή Κυνουρία. Το θέμα της «αριστερής βίας» προκάλεσε μεγάλη δημόσια συζήτηση και κριτική[1].  Η Ορθοκωστά συνδέθηκε, όχι τυχαία,  με το λεγόμενο αναθεωρητικό ρεύμα της ιστοριογραφίας για τη δεκαετία 1940-50.  Με αφορμή την έρευνα για το μυθιστόρημα και το έργο του,  συναντηθήκαμε αρκετές φορές στη Φλώρινα, Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Αλεξάνδρεια Ημαθίας και Βέροια. Επίσης, στο πλαίσιο του προγράμματος του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου  «Συγγραφείς και Εικονογράφοι στα σχολεία», έχοντας εκπαιδευτική άδεια για την έρευνα  του διδακτορικού μου, σκέφθηκα ότι θα ήταν ωφέλιμο να τον γνωρίσουν οι μαθητές μου στο 1^ο ΓΕΛ Βέροιας.

Ο Βαλτινός τη μέρα που προγραμματίζαμε την επίσκεψη θα βρίσκονταν στην Καβάλα και στη συνέχεια θα έρχονταν  για την εκδήλωση στη Βέροια.  Προθυμοποιούμαι να πάω να τον πάρω με το αυτοκίνητο από την Καβάλα. Εκεί πρωτοδιορίστηκα   και ήταν μια ευκαιρία να  επισκεφθώ την πόλη μετά από χρόνια. Συναντηθήκαμε στο Ιμαρέτ, στον λόφο της  Παναγιάς,  που έχει μετατραπεί σε μικρό πολυτελές ξενοδοχείο. Στη δική μου εποχή λειτουργούσε ως Καφέ. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας έχει προγραμματιστεί  παρουσίαση του έργου του στη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Βέροιας. Ο Γιάννης Καισαρίδης συνομιλεί με τον συγγραφέα[2].  Χαίρεται πολύ το ταξίδι με το αυτοκίνητο. Μου λέει εικόνες και περιστατικά από  την επίσκεψή του στην Αυστραλία. Εκεί συνάντησε  κοντοχωριανούς του. Αναφέρει, με  ένα ντροπαλό  χαμόγελο, πως έχει ταξιδεύσει σε όλο τον κόσμο.

Λίγα γραπτά μου  βγαίνουν  με μια ανάσα. Τα πιο πολλά με παιδεύουν και τα κρατάω για καιρό στο συρτάρι μου.

Ζεστή χειμωνιάτικη ημέρα. Διαυγής. Πλησιάζοντας στον κάμπο της Βέροιας του λέω για την εικόνα των ανθισμένων ροδακινιών τον Μάρτιο. Θέλει να μάθει λεπτομέρειες, πόσο χρόνο διαρκεί η ανθοφορία. «Μακάρι να το κανονίσουμε να μπορέσω να δω και εγώ αυτήν εικόνα, όπως την περιγράφεις». Φτάνουμε μεσημέρι. Για φαγητό στο Βεροιώτικο. Τιμάμε δεόντως το ξινόμαυρο. Το απόγευμα στη Βιβλιοθήκη ο Γιάννης τον ρωτάει. «Ποιοι είναι οι δάσκαλοί σου στη γλώσσα;» ,

Οι δάσκαλοί μου μου είναι η λαλιά της μάνας μου, του πατέρα μου, των λαϊκών ανθρώπων στα  Καράτουλα Κυνουρίας, όπου μεγάλωσα. Με γοητεύει η δωρικότητα της έκφρασης των απλών ανθρώπων. Όταν γράφεις με αυτόν τον τρόπο, αφήνεις χώρο στον αναγνώστη να συμπληρώσει τα κενά.

Μετά την παρουσίαση, δείπνο από τον Δ/ντή της Βιβλιοθήκης. Μαζί και μια παρέα συναδέλφων από το μεταπτυχιακό της Φλώρινας. Η φήμη της Δημόσιας Βιβλιοθήκης κραταιά πλέον. Μεγάλη επιθυμία του Βαλτινού να γνωρίσει τους ανθρώπους της. Μια ομάδα ανθρώπων μπορεί ν’ αλλάξει μια πόλη, σχολιάζει.

Κατάλυμα στο ξενοδοχείο Αιγές Μέλαθρον.

Την άλλη ημέρα το πρωί στο σχολείο. Συγκεντρωνόμαστε στην αίθουσα εκδηλώσεων. Με τα παιδιά της Γ΄ Λυκείου. Αφορμή ο σχολιασμός του διηγήματος του «Ο Παναγιώτης»[3]. Το διήγημα  αναφέρεται στη ζωή ενός ήρωα του 1922 που δεν μπόρεσε να συνεχίσει την ζωή του φυσιολογικά και τελικά έζησε μες στον εξευτελισμό και στο περιθώριο και γνώρισε την αδιαφορία της κοινωνίας και της πολιτείας. Τα παιδιά κάνουν ερωτήσεις. Η συζήτηση  καταλήγει στον ρόλο της Λογοτεχνίας και της Τέχνης γενικότερα. Εξυμνεί τη σημασία της Τέχνης και γίνεται αυστηρός όταν αναφέρεται  στην αμφισβήτηση του ρόλου της Λογοτεχνίας.

Η Λογοτεχνία περιέχει αξίες. Σου μαθαίνει τον κόσμο.

Ύφος φιλικό, ισότιμου συνομιλητή.

Σημασία έχει να βρει ο  καθένας πού είναι καλός. Εμένα μου άρεσε το ποδόσφαιρο. Γρήγορα κατάλαβα ότι δεν τα κατάφερνα. Στο γράψιμο τα πήγαινα καλύτερα. Έχει σημασία να μάθετε σε ποιο πεδίο είστε καλοί και να προχωρήσετε. Να κυνηγήσετε τα όνειρά σας και τις προσδοκίες σας.

Μετά τη δίωρη συζήτηση κατευθυνόμαστε στο γραφείο καθηγητών. Η αεικίνητη συνάδελφος Άννα του προσφέρει ένα από τα θεϊκά φοινίκια της, κέρασμα για την ονομαστική της εορτή.

Κυρία μου, υπέροχο το γλυκό σας.

Ένας συνάδελφος αναρωτιέται  δυνατά,  Ρε παιδιά πού είναι ο Λιακάκος;

Ο Βαλτινός παρεμβαίνει.

Λιακάκος; Τι σχέση έχει  με τον δάσκαλο Σπύρο Λιακάκο από το Γύθειο;

Πετάγεται η Αγγελική, η γυναίκα του. «Ο πεθερός μου ήταν».  Η Δροσιά παρακολουθεί τη σκηνή και αναζητάει τον υποδιευθυντή. «Ο συγγραφέας γνωρίζει τον πατέρα σου». Έρχεται ο Θοδωρής. Γνωρίζονται. Συγκινείται ο Βαλτινός.

• Τι κάνει η μάνα σου η Ελένη;
• Ζει στην Αθήνα με την αδελφή μου.
• Ωραία γυναίκα!
• Ε , τώρα γέρασε, έχει και τα προβλήματα υγείας…

Σε μια περιοχή έξω από τη Σπάρτη, στον Καραβά,   ο Βαλτινός μαθητής του Δημοτικού στη διάρκεια της Κατοχής και του Εμφυλίου. Εκεί έχει καταφύγει η οικογένεια από την Κυνουρία για περισσότερη ασφάλεια. Μετά την Απελευθέρωση πήγε  στο Γύθειο και αργότερα στην Τρίπολη. Με βάση τις μνήμες εκείνης της εποχής  συνθέτει το εμβληματικό διήγημα «Εθισμός στη νικοτίνη».  Μια  παρέα παιδιών δοκιμάζουν το πρώτο τους τσιγάρο, καπνό με καλαμποκόφυλλα,  και αμέσως μετά ανακαλύπτουν με φρίκη  τα κορμιά χωριανών που τους εκτέλεσαν οι Γερμανοί. Μέσω της αφήγησης αναδύεται ένας υπόγειος ερωτισμός τροφοδοτημένος από τη στέρηση,  αγκαλιασμένος με τη φρίκη, τον τρόμο   και τον θάνατο. Εφηβικές αναζητήσεις και ιστορική πραγματικότητα  καθορίζουν την πορεία προς την ενηλικίωση.

Λόγω της γνωριμίας που εξελίσσεται μπροστά στον σύλλογο των καθηγητών, κινητοποιούνται ο Θοδωρής και οι συνάδελφοι και τον προσκαλούν να φάμε μαζί  το μεσημέρι.

Δεν έχω αντίρρηση, μόνο να προλάβω το αεροπλάνο για Αθήνα. Πρέπει να είμαι στις πέντε στο αεροδρόμιο.

Κατευθυνόμαστε σε μια ταβέρνα στην Κυριώτισσα.  Σήμερα κτίριο κλειστό, θεοσκότεινο. Μιλάμε στον ενικό. Ο Θανάσης τον επιλέγει από την πρώτη στιγμή της γνωριμίας με τους συνομιλητές του. Λόγω της οικειότητας που έχει δημιουργηθεί οι συνάδελφοι τον ρωτάνε για τα προσωπικά του.

     Όχι,  δεν παντρεύτηκα ποτέ.   Δεν έτυχε.

Έχει αρχίσει να γίνεται ανήσυχος για την ώρα. Αν θα προλάβουμε. Επισπεύδουμε την αναχώρηση και τους αποχαιρετισμούς. Στη διάρκεια της διαδρομής, προσέχει τις πινακίδες. Κοντά στη Θέρμη χαλαρώνει,  μόλις σιγουρεύεται ότι δεν θα χάσει την πτήση. Ελαφρύς, χωρίς αποσκευές, ένα μικρό σακίδιο   στον ώμο, ένα βιβλίο στο χέρι, μια ποιητική συλλογή της Γιώτας ίσως[4]. Περπατησιά εργένικη. Λίγο πριν τον έλεγχο χαιρετιόμαστε και μου δίνει ένα μπουκάλι τσίπουρο που του είχε προσφέρει ένας συνάδελφος στο τραπέζι. Ρεγάλο. Τον σκέφτομαι να επιβιβάζεται επιτέλους στο αεροπλάνο, έτοιμος για απογείωση.

                  Α,  τα ωραία σύννεφα…  [5]

Η μορφή στην Τέχνη μπορεί να σου προσφέρει μια διάρκεια. {Φήμη; Αθανασία;}

Κάθε φορά, επιχειρούσα να δώσω μια νέα μορφή στο υλικό μου. Σαν να λαξεύεις ένα καινούριο άγαλμα. Γι’ αυτό και κάθε μου βιβλίο είναι διαφορετικό. Έργο υπαρξιακής αγωνίας για τη γλώσσα  και την έκφραση.

Χρήστος   Σκούπρας

Φιλόλογος – Ερευνητής

  Εργοβιογραφία  Θανάση Βαλτινού- Διακρίσεις

Ο Θανάσης Βαλτινός γεννήθηκε στο Καστρί Κυνουρίας το 1932. Σπούδασε κινηματογράφο στη Σχολή Σταυράκου στην Αθήνα. Η λογοτεχνική του πορεία ξεκίνησε τη δεκαετία του 1950 και καθιερώθηκε μέσα από τη συγγραφική του παραγωγή.Το 1963 πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα αφού δημοσίευσε στο περιοδικό Εποχές το αφήγημα «Η κάθοδος των εννιά», έργο που κυκλοφόρησε και σε γερμανική μετάφραση το 1976. Το 1978 εκδόθηκε αυτοτελώς σε βιβλίο από τις εκδόσεις Κέδρος.

Ασχολήθηκε επίσης με τη θεατρική γραφή και μετάφραση – συνεργάτης του Θεάτρου Τέχνης του Καρόλου Κουν, καθώς και με το κινηματογραφικό σενάριο. Οι μεταφράσεις της τραγωδίας του Ευριπίδη Τρωαδίτισσες αλλά και της Ορέστειας του Αισχύλου παρουσιάστηκαν από το Θέατρο Τέχνης «Κάρολος Κουν» στα Επιδαύρια (1979-1980), σε σκηνοθεσία Κάρολου Κουν.

Έχει γράψει τα σενάρια των ταινιών «’Ενώ σφύριζε το τραίνο», «Δούρειος ίππος» και σε συνεργασία και με άλλους έγραψε και τα σενάρια των ταινιών ‘«Μέρες του ’36» , «Ταξίδι στα Κύθηρα», «Το μετέωρο βήμα του πελαργού» κ.α.

Από το 1974 ως το 1975 έζησε στο Δυτικό Βερολίνο και το 1976 στις Η.Π.Α., προσκεκλημένος αντίστοιχα από τη Deutscher Akademischer Austauschdiens (Γερμανική Υπηρεσία Ακαδημαϊκής Ανταλλαγής) και το International Writing Program (Διεθνές πρόγραμμα Συγγραφής).

Διετέλεσε γενικός διευθυντής της Ε.Ρ.Τ. (1989-1990) και πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου 2005 – 2006 με αντιπρόεδρο τον Βασίλη Μαζωμένο. Ήταν τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών (Akademia Scientiarum et Artium Europaea), του Διεθνούς Ινστιτούτου Θεάτρου, της Εταιρείας Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων και της Εταιρείας Συγγραφέων, της οποίας υπήρξε πρόεδρος επί πέντε θητείες.

Ο Θανάσης Βαλτινός διετέλεσε Πρόεδρος της Ακαδημίας των Αθηνών. Έχει τιμηθεί με το βραβείο σεναρίου στο Φεστιβάλ Καννών για την ταινία Ταξίδι στα Κύθηρα (1984) και με το κρατικό βραβείο μυθιστορήματος για το βιβλίο του Στοιχεία για τη δεκαετία του ΄60 (1990), με το διεθνές βραβείο Καβάφη (2001) και το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών «Πέτρος Χάρης» (2002). Το 2003 του απενεμήθη ο Χρυσός Σταυρός του Τάγματος της Τιμής της Ελληνικής Δημοκρατίας. Τον Δεκέμβριο του 2012 τιμήθηκε με το Μεγάλο Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας για το σύνολο του έργου του. Το 2022 παρασημοφορήθηκε από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας ως ένας εκ των σημαντικότερων εκπροσώπων των γραμμάτων και των τεχνών. Πολλά από τα έργα του έχουνε μεταφραστεί σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες μεταξύ των οποίων τα Αγγλικά, τα Ιταλικά, τα Γαλλικά, τα Γερμανικά, τα Ρώσικα κ.α.

………..

[1] Βλ. Χρήστος Ι. Σκούπρας,  «Η Ορθοκωστά του Θανάση Βαλτινού και η Κριτική», Νέα Εστία, Ιούλιος Αύγουστος 2007, τ. 1802

[2] Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε τη  Δευτέρα 10 Δεκεμβρίου 2007

[3] Στη συλλογή διηγημάτων Θα βρείτε τα οστά μου υπό βροχήν,, Εστία 2007, σ. 71

[4] Γιώτα Αργυροπούλου(1960-2018), Φιλόλογος, ποιήτρια.

[5] Το μότο από το Ημερολόγιο 1836-2011, Ωκεανίδα 2001, σ. 8

…………………