Βιβλίο Ιστορία

Γιώργης Έξαρχος: Βιβλιοφιλικά σημειώματα (14) / «Όταν η Ιστορία γίνεται… οδαλίσκη!…»

07/01/2023, 12:13

Με δυσκόλεψε πολύ η αρχή των παρόντων «Σημειωμάτων 14», για τον λόγο ότι αφορά σε ένα «ζήτημα», για το οποίο ακούς… δεξιά και αριστερά… να μιλούν γι’ αυτό, χωρίς ωστόσο να έχει αρθρωθεί μέχρι τώρα πειστικός επιστημονικός λόγος, για το πώς και πότε και γιατί προέκυψε, ποιοι και από πού ήταν οι «πρωταγωνιστές» του, σε τι αποσκοπούσε, υπάρχει δεν υπάρχει σήμερα τέτοιο «ζήτημα», αν ναι, ποιοι πώς και γιατί το συντηρούν, και ένα μέγα πλήθος άλλων ερωτημάτων, που δεν είναι της παρούσας στιγμής να τεθούν.

Πρόκειται για «ζήτημα» που με απασχολούσε και με απασχολεί η επιστημονική του μελέτη, με τεκμήρια απόδειξης των όποιων θέσεων, γιατί τα όσα μέχρι σήμερα έχουν δει το φως της δημοσιότητας, είναι επιστημονικοφανή και έωλα, και αναπόδεικτοι ισχυρισμοί, με μεγαλοποιημένες διαστάσεις. Απλά, για τον ανυποψίαστο αναγνώστη αναφέρω ότι τα θεωρούμενα ως τα πιο σοβαρά βιβλία που πραγματεύονται αυτό το ζήτημα, έχουν στην βιβλιογραφία τους έργα γραμμένα και εκδομένα στην νεοελληνική μας γλώσσα από τον Απόστολο Μαργαρίτη, κάτι το οποίο ουδέποτε συνέβηκε, και ούτε κάποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι υπάρχουν τέτοια βιβλία στην ελληνική σε κάποια βιβλιοθήκη! Και οι φωστήρες που τα επικαλούνται πού και πώς τα βρήκαν, και τα παραθέτουν στην βιβλιογραφία τους;

Το ίδιο συμβαίνει και με τον δοσίλογο εκ Σαμαρίνης ορμώμενο Αλκιβιάδη Διαμάντη! Πρωταγωνίστησε το 1917 σε «αυτονομιστικό βλάχικο κίνημα» στη ιστορική πολίχνη και γενέτειρά του, λένε… Τα «κιτάπια» όμως του Ελληνικού Στρατού και των Κρατικών Υπηρεσιών Ασφαλείας τον έχουν καταγεγραμμένο ως λοχία του Ελληνικού Στρατού, μαχόμενο στην Θράκη!…Ποια είναι η αλήθεια, και πώς θα τη μάθουμε;… Η αποσπασματική και επιλεκτική χρήση εγγράφων από κάποια «Κρατικά Αρχεία» και οι «Αποφάσεις των Δικαστηρίων Δοσίλογων» μετά την Κατοχή, κατά τους πιο σοβαρούς ιστορικούς (Δυο χρόνια κράτησε η συζήτηση γι’ αυτό το θέμα μέσα από τις σελίδες της Εφημερίδας Τα Νέα, πριν πολλά χρόνια), δεν αποτελούν «αντικειμενικό ιστορικό υλικό για συναγωγή ορθών ιστορικών συμπερασμάτων». Οπότε…

Εξ αυτού του λόγου λοιπόν η δυσκολία, και από αφορμή ένα από τα τελευταίως εκδοθέντα βιβλία μου για το Λεγόμενο «Κουτσοβλαχικό Ζήτημα», με ύλη και ντοκουμέντα πρωτοπαρουσιαζόμενα, από τα οποία θα μπορεί κάποιος να οδηγηθεί με περισσότερη ασφάλεια στην αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας και στην κατανόηση ενός… «ζητήματος», που έχει αιτίες και αφορμές, εξελίξεις και πορεία εντελώς διαφορετική από αυτήν που έχει «παγιωθεί» έως σήμερα.

Μιας και ο λόγος και για τον Αλκιβιάδη Διαμάντη, επειδή πρόσφατα δημοσιεύτηκε και… φωτογραφία του ως «(μοναδική φωτογραφία του)», παρουσιάζω κι εγώ μια φωτογραφία του από τα Γιουγκοσλαβικά Αρχεία, που φέρει το… όνομα του! Όμως, ποιο είναι το αληθινό του πρόσωπο;…

Για να μην κουράσω τους φίλους αναγνώστες, είπα να αναδημοσιεύσω τμήμα από ένα κεφάλαιο του ήδη κυκλοφορούντος βιβλίου μου, με στοιχεία και πληροφορίες προερχόμενες από πηγές, και που δεν είναι ως «υλικό» γνωστό σε… επαγγελματίες βλαχολόγους, ιστορικούς και στους προσεχτικούς αναγνώστες.

ΚΑΛΗ ΝΕΑ ΧΡΟΝΙΑ. ΕΥΤΙΧΙΣΜΕΝΟΙ ΚΑΙ ΧΑΡΟΥΜΕΝΟΙ ΤΟ 2023!

Επειδή στη χώρα μας κυριαρχεί η «σχολή» που θεωρεί ταυτόσημους τους όρους: ΕΛΛΗΝ = ΓΡΑΙΚΟΣ = ΡΩΜΙΟΣ, είπα να «δημοσιοποιήσω» ένα ντοκουμέντο του Αλή Πασά των Ιωαννίνων, για την χρηματοδότηση ίδρυσης Μοναστηριού στο όνομα του «Πατροκοσμά». Οι παραλήπτες του εγγράφου αναφέρονται σε αυτό και ο καθείς ας βγάλει τα συμπεράσματά του. Απλά θέλω να πω ότι τα ιστορικά ζητήματα δεν είναι τόσο απλοϊκά, όσο μας τα δίνουν οι «ειδικοί» ή οι «ακαδημαϊκοί».

Στα «Αρχεία» της Σερβίας με ντοκουμέντα της δεκαετίας 1940-1950, και δη στα ντοκουμέντα που αναφέρονται στην αντίσταση των Γιουγκοσλάβων «κατά των κατοχικών δυνάμεων», υπάρχει και η φωτογραφία του Αλκιβιάδη Διαμάντη [1893-1948] (αριστερά, με το λευκό, χωρίς γραβάτα) και αυτήν αναπαράγουν και σε ρουμάνικα δημοσιεύματα ως φωτογραφία του γνωστού δοσίλογου. Τελευταία, δημοσιεύτηκε μια φωτογραφία «μυστακοφόρου» (δεξιά), με λεζάντα: «Στη φωτογραφία κάτω ο φασίστας, δοσίλογος, λεγεωνάριος Αλκιβιάδης Διαμάντης (μοναδική φωτογραφία του), που δύο φορές, το 1917 και το 1940 συνεργάστηκε με τους Φασίστες …. ». – Το ερώτημα που γεννάται: Ποιο είναι το πραγματικό/αληθινό πρόσωπο του Αλκιβιάδη Διαμάντη; Της αριστερής φωτογραφίας ή της δεξιάς;… Πάντως, όταν στην δεκαετία του 1980 έκανα μια σειρά δημοσιευμάτων για το «ζήτημα», σε εφημερίδες εκείνης της εποχής, και αναζητούσα φωτογραφίες και άλλα ντοκουμέντα, συγχωριανοί του «δοσίλογου» που τον ήξεραν φυσιογνωμικά, μου έλεγαν πως ήταν «ανοιχτόχρωμος»! Τώρα, με τις δύο δημοσιευόμενες φωτογραφίες, αν υπάρχουν γηραιοί της περιοχής του, που γνωρίζουν το «αληθινό» πρόσωπό του, ας μας το υποδείξουν ποιο είναι. Γιατί, σαφώς, οι δύο φωτογραφίες δεν σχετίζονται με… τον ίδιο άνθρωπο.

ΣΥΝΤΟΜΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ

ΙΔΡΥΣΗΣ ΡΟΥΜΑΝΙΚΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

ΣΕ ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΟΘΩΜΑΝΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΑ ΒΛΑΧΟΧΩΡΙΑ

Μετά την επανάσταση του 1848 των κατοίκων τής μετέπειτα ονομασθείσας Ρουμανίας, ένας αριθμός διανοουμένων της κατήλθε νοτιότερα στη Βαλκανική –και εντός των ορίων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας– και δη στη Μακεδονία, και ήρθε σε επαφή με Αρμάνους, ήτοι Ελληνόβλαχους, και τους θεώρησε “ομοφύλους” και “ομογενείς”, λόγω της γλωσσικής συγγένειας μεταξύ τους. Κάπως έτσι άρχισε το ενδιαφέρον των μετέπειτα Ρουμάνων για τους Βλάχους των “ελληνικών χωρών” Μακεδονίας, Ηπείρου, Θεσσαλίας κ.ά. περιοχών. Τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν, απ’ αφορμή αυτό το “ενδιαφέρον”, είχαν την εξής χρονολογική εξέλιξη:

1. Πρωτεργάτες της κίνησης και του ενδιαφέροντος για τους Αρμάνους – Βλάχους των “ελληνικών χωρών” και άρα δημιουργοί “Κουτσοβλαχικού ζητήματος” εκ μέρους της Ρουμανίας, υπήρξαν –μετά την επιστροφή τους από τη Μακεδονία– οι: Ioan Ionescu του Brad, Ioan Heliade Radulescu, Cezar Boliac, Dumitru Bratianu, D. Bolintineanu, Ioan Ghica κ.ά.
2. Εκείνα τα χρόνια έφτασε στις “ρουμανικές χώρες” ο εκ Μετσόβου ορμώμενος Δημήτριος Καζακοβίτσης, καθαρόαιμος Μετσοβίτης, ο οποίος άρχισε να ομιλεί στο Βουκουρέστι και να ενδιαφέρεται για τη “βλάχικη ιδέα” και το “βλάχικο έθνος”, ζητώντας από τον Καϊμακάμη Αλέξανδρο Γκίκα (Alexandru Ghica) να αρχίσει προπαγάνδα στους Ελληνοβλάχους των “ελληνικών χωρών” για εθνική αφύπνιση, αφού είναι… αδελφοί τους! Έτσι ξεκίνησε στην πράξη το “Κουτσοβλαχικόν ζήτημα” εκ μέρους της μετέπειτα Ρουμανίας, χωρίς ωστόσο να ευδοκιμήσει το όλο εγχείρημα κατά αυτήν την πρώιμη φάση.

3. Μετά την εκλογή του ως ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας του Alexandru Ioan Cuza, ο Μετσοβίτης Δημήτριος Καζακοβίτσης άρχισε επαφές μαζί του μήπως και μπορέσει να πραγματώσει το όνειρό του. Ίδρυσε με άλλους το “Μακεδο-Ρουμανικό Κομιτάτο“, με ιδρυτικά μέλη μόνο Βλάχους, τους εξής: Δ. Μπολιντινεάνου (ποιητής), Ιορδάκιε Γκόγκα (από τη Βλαχοκλεισούρα), Μιχαήλ Νικουλέσκου (ποιητής, από το Τύρνοβο της Μακεδονίας), Ζήσης Σιδέρης (από τις Σέρρες), Θωμάς Τρικόπουλος/Τριχόπουλος (από το Κρούσοβο), Δημήτριος Καζακοβίτσης (από το Μέτσοβο). Βασικός στόχος του κομιτάτου ήταν να παράσχει κάθε δυνατή βοήθεια στους Βλάχους των ελληνικών χωρών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ώστε να υπάρξει εθνική τους αφύπνιση και προσανατολισμός τους προς το νεοσυσταθέν κράτος της Ρουμανίας.
4. Το 1863 το πρώτο “Μακεδο-Ρουμανικό Κομιτάτο” τροποποίησε το καταστατικό του και ενέγραψε ως μέλη, εκτός από εγγραμμάτους Βλάχους, και Ρουμάνους. Έτσι έγιναν μέλη του κομιτάτου και οι εξής Ρουμάνοι: Cristian Tell, Cezar Boliac, Ceaur Aslan, C. A. Roseti και άλλοι.
5. Το κομιτάτο άρχισε να ενημερώνει προπαγανδιστικά τους Αρμάνους των περιοχών Ηπείρου, Μακεδονίας, Θεσσαλίας και Αλβανίας και οι ρουμανικές εφημερίδες: Romanul, Dambovit[s]a, Buciumul κ.ά., έγραφαν μακροσκελή φλογερά πατριωτικά άρθρα για τους Βλάχους. Ο Δ. Μπολιντινεάνου εξέδωσε σε βιβλίο τις εντυπώσεις του από ένα ταξίδι του στην Ανατολή, με τον τίτλο: “Calatorii la Romanii din Macedonia si Muntele Athos” – “Ταξίδια στους Ρουμάνους της Μακεδονίας και στο Όρος Άθως“.
6. Μεταξύ των αντιπάλων “εκπροσώπων των αρμάνικου έθνους” του κομιτάτου άρχισε ισχυρή διαμάχη, και φαίνεται ότι κυριάρχησαν οι θέσεις του Μετσοβίτη Δ. Καζακοβίτση, ο οποίος διακήρυσσε τις θέσεις του με ποικίλα άρθρα, που τα δημοσίευε στον ρουμανικό τύπο της εποχής του.
7. Το 1862, με δαπάνες που κάλυψαν ο Δ. Καζακοβίτσης και ο Ι. Γκόγκας, εκδόθηκε “μακεδο-ρουμάνικη” γραμματική, με τίτλο στη ρουμανική και στη νεοελληνική γλώσσα, γραμμένη από τον I. C. Massimu, για να διανεμηθεί δωρεάν “στους Ρουμάνους τούς δεξιά του Δουνάβεως”. Το βιβλίο ήταν αφιερωμένο στον τέως πρωθυπουργό της Μολδαβίας, ηγεμόνα Αναστάσιο Πάνου, που ήταν αρμάνικης καταγωγής. Η γραμματική, γραμμένη στη ρουμανική και στη νεοελληνική, περιείχε 153 σελίδες αυτούσιες από τη γραμματική του Μιχαήλ Γ. Μποϊατζή, που είχε εκδοθεί στη Βιέννη το 1813 με τίτλο: “Γραμματική ρωμανική ήτοι μακεδονοβλαχική σχεδιασθείσα και πρώτον εις φως αχθείσα υπό Μιχαήλ Γ. Μποϊατζή διδασκάλου της απλοελληνικής σχολής“, αλλά περιείχε και σελίδες με “βλαχικά ποιήματα” στο κεφάλαιο “Flori de Macedonia” – “Άνθη από την Μακεδονία“.
8. Το 1863 ξανατυπώθηκε στο Βουκουρέστι η γραμματική του Μ. Γ. Μποϊατζή, με φροντίδα του Κωστάκη Νέγρη, να διανεμηθεί σε Βλάχους μαθητές.
9. Το 1863, με βάση την “Εθνική Ιδεολογία”, δημεύθηκαν μοναστηριακές περιουσίες των Μονών του Αγίου Όρους και του Πατριαρχείου της Ιερουσαλήμ, που υπήρχαν στις ρουμανικές χώρες, και από τα χρήματα αυτά το ποσό των 14.000 λέι (λέι = νόμισμα της Ρουμανίας) προβλέφτηκε να δοθεί για άνοιγμα σχολείων στη Μακεδονία. Πρωθυπουργός της Ρουμανίας ήταν τότε ο Μιχαήλ Κογκαλνιτσεάνου, και Υπουργός Παιδείας ο Αρμάνο ποιητής Δημήτριος Μπολιντινεάνου, με γραμματέα του τον V.A. Ureche, αναγνωρισμένο από όλους για τις εθνικές του ιδέες, και ο οποίος ανέλαβε την προώθηση του Αρμάνικου Εθνικού Πολιτιστικού Ζητήματος.

10. Με τη διάθεση του ποσού των 14.000 λέι πάρθηκε η απόφαση να ανοίξει το πρώτο ρουμανικό σχολείο στη Μακεδονία. Έτσι, το 1864 άνοιξε στη βλάχικη κοινότητα του Τυρνόβου της Μακεδονίας το πρώτο ρουμανικό σχολείο, με πρωτοστατούντα σε αυτή την κίνηση τον δάσκαλο Δημήτριο Αθανασέσκου, γηγενή βλάχο του Τυρνόβου, και γνωστό “απόστολο του ρουμανισμού”. Αμέσως μετά, έφτασε στο Τύρνοβο ο Μητροπολίτης Μπίτολιας και έπραξε το παν να μην ανοίξει εκεί ρουμανικό σχολείο.
11. Ο Αθανασέσκου συνάντησε πολλά εμπόδια εκ μέρους του Φαναρίου και εκ μέρους των Οθωμανικών αρχών, αλλά παρ’ όλα αυτά πέτυχε τον σκοπό του, ίδρυσε το σχολείο και δέχτηκε τη θερμή συμπαράσταση των Kogalniceanu, Bratianu και του Πρίγκιπα Γκίκα.
12. Το 1865 πάρθηκε η πρωτοβουλία να ανοίξει στο Βουκουρέστι “Μακεδο-Ρουμανική” Σχολή για τους Βλάχους, ώστε να ετοιμάζει “αποστόλους του έθνους” των, κατά τους σχεδιαστές του «ζητήματος».
13. Τότε έφτασε στο Βουκουρέστι ο αρχιμανδρίτης Αβέρκιος, καταγόμενος από τη βλάχικη κοινότητα Αβδέλλα Γρεβενών, ως απεσταλμένος των Μονών του Αγίου Όρους να μαζέψει τα χρήματα από τη μοναστηριακή περιουσία τους στη Ρουμανία. Εκεί έπαιξε καθοριστικό ρόλο η γνωριμία του με τους συμπατριώτες του που ηγούνταν στο Βουκουρέστι στην προώθηση της “βλάχικης Εθνικής Ιδέας” και οι οποίοι τον έπεισαν να υιοθετήσει τις απόψεις τους και να ενταχθεί στην “κίνησή” τους. Ήταν το έτος 1862, όταν ο ηγεμόνας Αλέξανδρος Ίων Κούζας μοίραζε σημαίες στους στρατιώτες των λόφων στο Κοτροτσένι, όταν βρέθηκε εκεί και ο Αβέρκιος, που συμμετείχε στην όλη τελετή. Πλησίασε τον ηγεμόνα Κούζα και του δήλωσε βλαχιστί: “Σhι ιο χιού Αρμấνου” – “Και εγώ είμαι Αρμάνος“, γεγονός που έκανε τον ηγεμόνα Αλέξανδρο Ίωνα Κούζα να ασχοληθεί περισσότερο με το θέμα των “Μακεδο-Ρουμάνων“, όπως ονόμαζαν τους Ελληνοβλάχους οι κύκλοι του Βουκουρεστίου.
14. Το 1865 ο πατέρας Αβέρκιος εξουσιοδοτήθηκε από τους Ρουμάνους να μεταβεί στα Βλαχοχώρια και στις Βλαχοπολιτείες της Τουρκίας και να φέρει μαζί του από εκεί στη Ρουμανία πολλούς νέους για να παρακολουθήσουν μαθήματα στη “Μακεδορουμανική Σχολή”, που είχαν ιδρύσει ήδη στους Αγίους Αποστόλους του Βουκουρεστίου, κάτι που έπραξε με θέρμη ο Αβδελλιώτης αρχιμανδρίτης και μοναχός του Αγίου Όρους, και έφερε μαζί του ορισμένους νέους Αρμάνους στο Βουκουρέστι, οι οποίοι μετά την περάτωση της “Μακεδορουμανικής Σχολής” έγιναν οι πρώτοι “απόστολοι του ρουμανισμού” στην Πίνδο και στη νότια Βαλκανική.
15. Σύμφωνα με τον Αβδελλιώτη Νικόλαο Τατσίτη, δάσκαλο των ρουμανικών σχολείων στη Μακεδονία και στην Ήπειρο (στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα), η πρώτη δεκάδα Αρμάνων μαθητών που ο Αβέρκιος έφερε από την Πίνδο στο Βουκουρέστι απαρτιζόταν από τους εξής: Τούλιο Τατσίτη (Αβδέλλα), Γεώργιο Νταούτη/Δαούτη (Αβδέλλα), Απόστολο Θεοδωριάνο (Περιβόλι), Ντομένικο/Δομήνικο Γκόμα (Περιβόλι), Γούσιο Παπακώστα (Βέροια, μα Αβδελλιώτικης καταγωγής), Δημήτριο Ιωακείμ (Αβδέλλα), Μπούσιο Σαϊριλή (Αβδέλλα), Δημήτριο Παπινιανό (Αβδέλλα), Δημήτριο Μπαντραλέξη (Βέροια), Νικόλαο Ποπιλιάνο (Βέροια, μα Αβδελλιώτικης καταγωγής). Υπάρχει «φωτογραφία» τους στο “Almanahul Macedo–Roman, 1880” και έχουν ανάμεσά τους τον καλόγερο Αβέρκιο.
16. Η δεύτερη “παρτίδα” νέων Αρμάνων που έφερε ο Αβέρκιος, μετά από εντολή του Ρουμανικού Κράτους και του ηγεμόνα της Καρόλου Ι, από τη Μακεδονία στη Ρουμανία, απαρτιζόταν από τους εξής: Δημήτριο Αμπελεάνου (Αβδέλλα ή Αμπέλα), Κωνσταντίνο Καϊρέτη (Αβδέλλα), Ίωνα Γκουλιώτη (Αβδέλλα), Ανδρέα Μπάγκαβο (Μπλάτσι ή Μπλάτσα), Συμεώνα Σιμώτα (Βλαχοκλεισούρα), Δημήτριο Σιούμπα (Περιβόλι), Αδελφούς Νάκο και Θεόδωρο Τέζα (Καβάλα, μα Βλαχοκλεισουριώτικης καταγωγής), Κωνσταντίνο Κυράνα (Νέβεσκα ή Νυμφαίο), Στέργιο Δημητρέσκου (Νέβεσκα), Στέφανο Μιχαηλεάνου (Οχρίδα), Μιχαήλ Πασκάλ[ου]/Πάσχος (Οχρίδα), Αδελφούς Δημήτριο και Νικόλαο Κοσμέσκου (Γκόπεσι), Σιόμο Τομέσκου (Αβδέλλα), Γεώργιο Περδίκη (Περιβόλι), Δημήτριο Νικολέσκου (Τύρνοβο Μακεδονίας), Φίλιππο Αποστολέσκου (Οχρίδα).
17. Από την πρώτη “παρτίδα” επέστρεψαν στη Μακεδονία το 1867, οι εξής: *Τούλιος Τατσίτης, δάσκαλος στη Βλαχοκλεισούρα. *Δημήτριος Μπαντραλέξης, δάσκαλος σε Βέροια, Σέλια, Ξηρολίβαδο. *Γεώργιος Νταούτης/Δαούτης, δάσκαλος στην Αβδέλλα και μετέπειτα καθηγητής στη Μπίτολια/Μοναστήρι. Να σημειωθεί ότι οι ανωτέρω “δάσκαλοι” έκαναν μαθήματα μόνο δυο χρόνια στη στοιχειώδη εκπαίδευση και μετά στις τρεις γυμνασιακές τάξεις, σε εντατικές παραδόσεις, τέτοιες που οι τρεις τάξεις του γυμνασίου να ισοδυναμούν με τις τάξεις ενός σύγχρονου λυκείου. Ο Γεώργιους Νταούτης/Δαούτης τα περισσότερα χρόνια παρέδωσε μαθήματα της Λατινικής Γλώσσας σε όλες τις τάξεις του “Λυκείου Μπίτολιας”, οι δε μαθητές του αρίστευσαν στις σπουδές τους στη συνέχεια στα γνωστικά αντικείμενα που επέλεξαν να σπουδάσουν.
18. Από τη δεύτερη “παρτίδα” επέστρεψαν στη Μακεδονία και στην Ήπειρο οι εξής: *Ο Δημήτριος Αμπελεάνου [Αβδελλιώτης] επέστρεψε τον μήνα Μάιο του 1878 ως δάσκαλος στο Κρούσοβο, μετά στο Μεγάροβο το 1880, στα Γρεβενά και στην Αβδέλλα το 1881-1882, εκ νέου στο Κρούσοβο το 1883, 1884 και 1885, στη Βλαχοκλεισούρα το 1885, 1886 και 1887, στα Γιάννινα το 1887, 1888 και 1889, αποβιώσας στο Βουκουρέστι το 1933. *Ο Γούσιος Παπακώστας, αν και της πρώτης “παρτίδας”, επέστρεψε το 1878 στη Μακεδονία ως δάσκαλος πρώτα στη Νάουσα, μετά στη Μηλόβιστα, όπου και οργάνωσε ένα αληθινό κέντρο “ρουμανικής κουλτούρας”. *Ο Δημήτριος Σιούμπας επέστρεψε στην Ήπειρο το 1878 και ήδη το 1880 μπόρεσε να ανοίξει το πρώτο ρουμανικό σχολείο στην Μπαϊάσα ή Βωβούσα, δολοφονηθείς από Γραικούς στα Γιάννινα το 1905.
19. Συνέβαλαν τα μέγιστα στη δημιουργία των “πρώτων αποστόλων του ρουμανικού πολιτισμού στα Βαλκάνια”, κυρίως σε Μακεδονία και Ήπειρο, οι καθηγητές του “Μακεδορουμανικού Σχολείου των Αγίων Αποστόλων” Βουκουρεστίου, ιδίως δε ο Ιωάννης Μάξιμος, καθηγητής της λατινικής γλώσσας στο “Λύκειο Αγίου Σάββα” στο Βουκουρέστι και ο Θανάσης Θανασέσκου –βλάχος από την Μπίτολια– καθηγητής της γαλλικής γλώσσας στο ίδιο λύκειο “Αγίου Σάββα”.

20. Μετά τη διάλυση του σχολείου των Αγίων Αποστόλων, ο πατέρας Αβέρκιος αποτραβήχτηκε στο Μοναστήρι Radu Voda όπου έμεινε μέχρι το έτος 1875, και κατόπιν ξαναγύρισε στην Αβδέλλα, την ιδιαίτερη πατρίδα του, από όπου και αποτραβήχτηκε στη συνέχεια στο Μοναστήρι του Γκριζάνου/Γριζάνου της Θεσσαλίας και εκεί πέθανε.
21. Το 1871 καταργήθηκε η “Μακεδο-Ρουμανική Σχολή” των Αγίων Αποστόλων στο Βουκουρέστι και οι μαθητές του εισήχθησαν στο “Λύκειο Αγίου Σάββα” και στο “Λύκειο Matei Basarab”.
22. Το 1886 άνοιξε το δεύτερο ρουμανικό σχολείο στο χωριό Γκόπεσι από τον Κοσμέσκου, που σε βραχύ χρονικό διάστημα απόκτησε μεγάλη φήμη στη Ρουμανία, γεγονός που οδήγησε τον Καζακοβίτση να αφήσει με διαθήκη του όλη την περιουσία σε αυτό το σχολείο. Το 1887 μετατέθηκε στο Γκόπεσι ο δάσκαλος Γεώργιος Καρακότας, πατέρας του ορθοπεδικού γιατρού Βιργιλίου Καρακότα, για τον οποίο [το 1938] υπερηφανευόταν το “Ρουμανικό Λύκειο Μπίτολιας”.
23. Το 1868 άνοιξαν τα εξής ρουμανικά σχολεία: *στην Αβδέλλα, από τον Σιόμο Τομέσκου, *στην Βλαχοκλεισούρα, από τον Απόστολο Μαργαρίτη, *στην Οχρίδα, από τον Γεώργιο Τομαρά, *στο Κρούσοβο, από τον Τσιονέσκου.
24. Το 1871 άνοιξε ρουμανικό σχολείο: *στα Καλύβια Βέροιας, από τον Δημήτριο Μπαντραλέξη, *στο Περιβόλι, από τον Περδίκη.
25. Το 1875 άνοιξε ρουμανικό σχολείο: *στη Νέβεσκα, από τον Κυράνα, που πέθανε –άγνωστο πότε ακριβώς– μεταξύ των ετών 1932-1938.
26. Την υποστήριξή του για ίδρυση ρουμανικών σχολείων στα χωριά και στις πόλεις των Αρμάνων των Οθωμανοκρατούμενων ελληνικών χωρών Ηπείρου, Μακεδονίας, Θεσσαλίας και Αλβανίας εξεδήλωσε με διαταγή-εντολή του και ο μέγας Βεζίρης Savfet-Pasa, τον Σεπτέμβριο του 1878, που απέστειλε στον Βαλή των Ιωαννίνων, και στην οποία όριζε “ελεύθερη εκμάθηση της δικής τους γλώσσας με ίδρυση σχολείων”, από όλους τους (κατ’ αυτόν) “Ρουμάνους” των περιοχών Ηπείρου, Θεσσαλίας, Μακεδονίας, Σαντζακίου Τρικάλων και Βιλαετίων Ιωαννίνων και Σκόδρας, χωρίς να τίθεται κανένα εμπόδιο εκ μέρους του Φαναρίου.
27. Το 1879 ιδρύθηκε στο Βουκουρέστι η “Μακεδο-Ρουμανική Πολιτιστική Εταιρεία”, που έπαιξε τον ρόλο μιας Αρμάνικης Επιτροπής που είχε ως βασικούς σκοπούς της:
τη διάδοση μέσω των σχολείων της στοιχειώδους εκπαίδευσης της ρουμανικής γλώσσας στους άνωθεν του Δουνάβεως ρουμάνους και στους “ρουμάνους” της Βαλκανικής·
την εμμονή για ίδρυση ρουμανικών εκκλησιών στις “ρουμανικές κοινότητες” που βρίσκονταν δεξιά του Δουνάβεως στην Βαλκανική·
την επαγρύπνηση για την πορεία των υφιστάμενων ρουμανικών σχολείων στους διάφορους οικισμούς των Αρμάνων –εντός του Οθωμανικού Κράτους– και για τη συνεχή καλυτέρευση αυτών·
την προίκισή τους με βιβλία, βιβλιοθήκες και εργαλεία –αυτών των σχολείων–, αλλά και την καταβολή προσπαθειών σύνταξης διδακτικών εγχειριδίων κ.λπ. για τους μαθητές αυτών των σχολείων.
28. Στο άκουσμα της ίδρυσης της “Εταιρείας” το Φανάρι αντέδρασε και ο Πατριάρχης Ιωακείμ Γ’ παρήγγειλε με την Αρ. 7898 Πατριαρχική Εγκύκλιο / 8 Δεκεμβρίου 1879 προς τον Μητροπολίτη Πελαγονίας στην Μπίτολια, να έχει τον νου του στη ρουμανική προπαγάνδα που ασκείται στην επικράτειά του από τη “Μακεδο-Ρουμανική Πολιτιστική Εταιρεία”, όπως εξ άλλου του έχει επισημάνει ήδη και με την από 30 Οκτωβρίου 1879 πατριαρχική συνοδική επιστολή του.
29. Με βάση την ανωτέρω Πατριαρχική Εγκύκλιο ο Αρχιεπίσκοπος Πρεσπών Αλέξανδρος, απέστειλε επιστολή προς τους κατοίκους του Γκόπεσι, του Κρουσόβου και των περιοχών της Μπίτολιας, στην οποία ανάφερε πως του έχει γνωστοποιηθεί ότι στις εκκλησίες τους ψάλλουν ή λένε τον Απόστολο και το Ευαγγέλιο στη ρουμανική γλώσσα και ότι κάτι τέτοιο απαγορεύεται. Θα έκαναν καλά να μην το επαναλάβουν, γιατί αλλιώς θα μπορούσαν να υποστούν κυρώσεις και συνέπειες.
30. Το 1880 η “Μακεδο-Ρουμανική Πολιτιστική Εταιρεία” αναγνωρίστηκε ως νομικό πρόσωπο, που μπορούσε να προβεί σε έννομες πράξεις και ενέργειες, στα πλαίσια του Οθωμανικού κράτους.
31. Χρονολογικά η ίδρυση ρουμανικών σχολείων είχε ως ακολούθως:
το 1864 άνοιξε πρωτοβάθμιο σχολείο στο Τύρνοβο·
το 1866 άνοιξε πρωτοβάθμιο σχολείο στην Αβδέλλα·
το 1868 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Βλαχοκλεισούρα, Γκόπεσι και Δαμάσι·
το 1869 άνοιξε πρωτοβάθμιο σχολείο στο Κρούσοβο·
το 1870 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Περιβόλι, Βέροια·
το 1875 άνοιξε πρωτοβάθμιο σχολείο στη Νέβεσκα·
το 1878 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Μπίτολια (Μοναστήρι) και Περλεπέ·
το 1879 άνοιξε πρωτοβάθμιο σχολείο στη Σαμαρίνα·
το 1880 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Μπαϊάσα (Βωβούσα), Γρεβενά, Μαγγάροβα (Μεγάροβο), Μολόβιστε (Μηλόβιστα), και Μπελκαμένη·
το 1881 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Χρούπιστια (Άργος Ορεστικόν) και Νιζόπολη·
το 1882 άνοιξε πρωτοβάθμιο σχολείο στη Βλαχοκλεισούρα·
το 1883 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Κωνσταντινούπολη και Πλεάσα·
το 1884 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Τούρια – Κρανιά και Κορυτσά·
το 1886 άνοιξε πρωτοβάθμιο σχολείο στη Σμίξη·
το 1887 άνοιξε πρωτοβάθμιο σχολείο στο Φλόρου ή Φλώρο (Φλαμπουράρι)·
το 1888 άνοιξε πρωτοβάθμιο σχολείο στο Γαματίκοβο (Γραμματικό)·
το 1889 άνοιξε το δεύτερο πρωτοβάθμιο σχολείο στο Κρούσοβο·
το 1890 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Μπεάλα ντι Γκιος (Κάτω Μπεάλα), Κατερίνη, Τσιαρίτσανη (Τσαριτσάνη Ελασσόνος), Χούμα και Μοσχόπολη·
το 1891 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Μπεράτι, Τσερνέστι, Ελασσόνα, Λιούμνιτσα (Σκρα), Μέτσοβο και Παλιοσέλι·
το 1892 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Σίπισκα, Πραιτώρι, Μουρίχοβα (Μορίχοβον) και Ρέσνα·
το 1893 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Βέλες, Φράσαρη, Λουγούντσα και πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων στη Μοσχόπολη·
το 1895 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Σκόπια (Ueskub), Κότσιανη, Λιβάδια και Σόφια·
το 1896 άνοιξε πρωτοβάθμιο σχολείο στην Άνω Τζουμαγιά·
το 1897 άνοιξε πρωτοβάθμιο σχολείο στο Γιάνκοβατς·
το 1898 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Κουμάνοβο και Δαμασούλι·
το 1899 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Κούπα, Ντόλιανη/Δόλιανη και Ελμπασάν·
το 1900 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Σέρρες, Γευγελή, Λιποπέλτσι, Θεσσαλονίκη, Πορόια και Παπαδιά·
το 1901 άνοιξε πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων στη Ντόλιανη/ Δόλιανη·
το 1902 άνοιξε πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων στην Ελασσόνα·
το 1903 άνοιξε δεύτερο πρωτοβάθμιο σχολείο στην Μπίτολια (Μοναστήρι)·
το 1904 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Παλάνκα και Σέλια·
το 1905 άνοιξαν πρωτοβάθμια σχολεία σε Βοδενά (Έδεσσα), Τσαρναρέκα, Φεριζόβιτσι, 3ον Μπίτολιας (Μοναστηρίου), Μπιθκουκίου και Μπεάλα ντι Νσους (Άνω Μπεάλας)·
το 1906 άνοιξε το πρωτοβάθμιο σχολείο στο Λίποσ[ι].
32. Η ίδρυση δευτεροβάθμιων σχολείων είχε ως ακολούθως:
το 1880 άνοιξε λύκειο στην Μπίτολια (Μοναστήρι)·
το 1887 άνοιξε γυμνάσιο στα Γιάννινα·
το 1889 άνοιξε Ανώτατη Εμπορική Σχολή στη Θεσσαλονίκη, μετά από ενέργειες του Τάκε Ιονέσκου, και λειτούργησε υπό τη διεύθυνση του Καθηγητή Μιχαήλ Ντιμονίε / Δυμώνια, και με καθηγητές τους: Περικλή Παπαχατζή, Βασίλη Διαμαντή, Γεώργιο Μπιτσιόλα, Σάββα Σάρρο, Γεώργιο Τσιόνγκα, Μιχαήλ Ποκλετάρου, Α. Σιούντα, Νικόλαο Παπαχατζή, Περικλή Καπιντάν[ο] και Σκερλάτο Νεγκρέσκου. Η Σχολή λειτούργησε στα χρόνια του Α’ Παγκόσμιου Πόλεμου υπό τη διεύθυνση του Θεοδώρου Καπιντάν[ου] και μετά τον Πόλεμο υπό τη διεύθυνση του εκ Μετσόβου Βασίλη Διαμαντή. Μόνιμο οίκημα απέκτησε η Σχολή το 1900 και μέχρι το 1925 “παρήγαγε” 150 Διπλωμάτες και Αποφοίτους που ανήλθαν σε υψηλά αξιώματα στη Ρουμανία.
το 1901 άνοιξε γυμνάσιο στο Μπεράτι κεντρικής Αλβανίας·
το 1905 άνοιξε Πανεπιστημιακό Οικοτροφείο στην Κωνσταντινούπολη.

33. Κατά το σχολικό έτος 1914-1915 υπήρξαν τα εξής ρουμανικά σχολεία και οι εξής ρουμανικές εκκλησίες στη νότια Βαλκανική, με οικονομική υποστήριξη εκ μέρους του ρουμανικού κράτους:

ΣΕΡΒΙΑ – Περιφέρεια Μπίτολιας (Μοναστηρίου):
21 πρωτοβάθμια Σχολεία αρρένων και θηλέων με 53 δασκάλους και δασκάλες και με ετήσιο προϋπολογισμό 56.520 λέι·
1 λύκειο με 7 τάξεις και 20 καθηγητές και με ετήσιο προϋπολογισμό 86.643 λέι·
1 επαγγελματική σχολή θηλέων με 5 τάξεις, 15 καθηγήτριες και προϋπολογισμό ετήσιο 50.632 λέι·
6 εκκλησίες με 10 ιερείς και περισσότερους ψάλτες και ετήσιο προϋπολογισμό 27.180 λέι συν 11.098 λέι για ενοίκια.

ΣΕΡΒΙΑ – Περιφέρεια Σκοπίων:
8 πρωτοβάθμια Σχολεία αρρένων και θηλέων με 15 δασκάλους και δασκάλες και με ετήσιο προϋπολογισμό 16.200 λέι·
4 εκκλησίες με 4 ιερείς και περισσότερους ψάλτες και ετήσιο προϋπολογισμό 6.600 λέι συν 2.560 λέι για ενοίκια.

ΕΛΛΑΔΑ – Περιφέρεια Θεσσαλονίκης:
19 πρωτοβάθμια Σχολεία αρρένων και θηλέων με 46 δασκάλους και δασκάλες και με ετήσιο προϋπολογισμό 49.200 λέι·
1 Ανώτατη Εμπορική Σχολή στη Θεσσαλονίκη με 7 τάξεις, 19 καθηγητές και ετήσιο προϋπολογισμό 70.029 λέι·
11 εκκλησίες με 15 ιερείς και περισσότερους ψάλτες και ετήσιο προϋπολογισμό 21.360 λέι.

ΕΛΛΑΔΑ – Περιφέρεια Μογλενών:
7 πρωτοβάθμια Σχολεία αρρένων και θηλέων με 18 δασκάλους και δασκάλες και ετήσιο προϋπολογισμό 16.680 λέι·
6 εκκλησίες με 14 ιερείς και περισσότερους ψάλτες και ετήσιο προϋπολογισμό 12.120 λέι συν 910 λέι για ενοίκια.

ΕΛΛΑΔΑ – Περιφέρεια Γρεβενών:
11 πρωτοβάθμια Σχολεία αρρένων και θηλέων με 15 δασκάλους και δασκάλες και ετήσιο προϋπολογισμό 16.320 λέι·
3 εκκλησίες με 4 ιερείς και περισσότερους ψάλτες και ετήσιο προϋπολογισμό 6.360 λέι συν 1.280 λέι για ενοίκια.

ΕΛΛΑΔΑ – Περιφέρεια Ιωαννίνων:
7 πρωτοβάθμια Σχολεία αρρένων και θηλέων με δασκάλους και δασκάλες –δεν υπάρχει ακριβής αριθμός– και ετήσιο προϋπολογισμό 13.440 λέι·
1 Εμπορική Σχολή στα Γιάννινα με 4 τάξεις και 9 καθηγητές και ετήσιο προϋπολογισμό 39.162 λέι συν 1.410 λέι για ενοίκια.

ΑΛΒΑΝΙΑ – Περιφέρεια Κορυτσάς:
10 πρωτοβάθμια Σχολεία αρρένων και θηλέων με 21 δασκάλους και δασκάλες και ετήσιο προϋπολογισμό 23.400 λέι·
5 εκκλησίες με 5 ιερείς και περισσότερους ψάλτες και ετήσιο προύπολογισμό 7.980 λέι συν 2.110 λέι για ενοίκια.

ΑΛΒΑΝΙΑ – Περιφέρεια Μπερατίου:
8 πρωτοβάθμια Σχολεία με 10 δασκάλους και δασκάλες και ετήσιο προϋπολογισμό 10.920 λέι·
1 εκκλησία με 1 ιερέα και περισσότερους ψάλτες και ετήσιο προϋπολογισμό 1.440 λέι συν 2.540 λέι για ενοίκια.

ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ:
1 πρωτοβάθμιο Σχολείο και ένα στοιχειώδες εμπορικό σχολείο στη Σόφια, με ετήσιο προϋπολογισμό 34.880 λέι·
1 πρωτοβάθμιο Σχολείο και 1 εκκλησία στην Άνω Τζουμαγιά, με προϋπολογισμό ετήσιο 4.800 λέι.

34. Με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, κατά το σχολικό έτος 1914-1915 σε ολόκληρη τη Βαλκανική Χερσόνησο υπήρξαν 91 πρωτοβάθμια Σχολεία αρρένων και θηλέων με 111 δασκάλους και 76 δασκάλες, 53 ιερείς και ετήσιο προϋπολογισμό ανερχόμενο σε 315.228 λέι, – καθώς και 1 λύκειο, 2 εμπορικές σχολές, 1 επαγγελματική σχολή θηλέων. Οι δαπάνες κατά το 1914-1915 ανήλθε σε 744.000 λέι και ο αριθμός των μαθητών ξεπέρασε τις 5.500.
35. Η Ρουμανία πίεζε τόσο στην Υψηλή Πύλη του Οθωμανού Σουλτάνου όσο και στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως να αναγνωριστούν ως Επίσκοποι των Βλάχων οι ιερείς Μπαλαμάτσης και Δημήτριος Αθανασέσκου ή ο Μητροπολίτης Άνθιμος. Αυτό δεν συνέβηκε και άρχισε η “Ρουμανο-Ελληνική Σύγκρουση” (οι Ρουμάνοι με αυτόν τον τίτλο εξέδωσαν σε τόμο ως ένα “Πράσινο Βιβλίο της Ρουμανίας του 1905”, με Διπλωματικά Ντοκουμέντα 1903-1905 – “Cartea Verde a Romanii. Conflictul Greco-Roman din 1905”, βλέπε “Le Livre Jaune Francais. Ministere des Affaires Etrangeres. Documents Diplomatiques Affaires de Macedoine 1903-1905, Paris Imprimierie Nationale, 1905”), που στον χώρο της Μακεδονίας είχε ως άμεση συνέπεια πολλές αιματηρές μάχες-συγκρούσεις και δολοφονίες στο πλαίσιο του “Μακεδονικού Αγώνα”.
36. Αποτέλεσμα αυτών των συγκρούσεων υπήρξε η διακοπή εκ μέρους της Ρουμανίας των Ρουμανο-Ελληνικών σχέσεων, μέχρι σχεδόν το 1909 που ψηφίστηκε το Τουρκικό Σύνταγμα, μετά το Κίνημα των Νεοτούρκων του 1908, και σύμφωνα με το οποίο –στις εκλογές που έγιναν– εξελέγησαν στην τουρκική Βουλή ως “εκπρόσωποι των Αρμάνων” Ηπείρου, Μακεδονίας και Αλβανίας, ο γιατρός Φίλιππος Μίσσιας/ιος από την Χρούπιστα (Άργος Ορεστικό) ως Βουλευτής και ο Νικόλαος Μπατζαρίας από το Κρούσοβο ως Γερουσιαστής.

37. Τα ρουμανικά Σχολεία και οι ρουμανικές Εκκλησίες στους Αρμάνικους οικισμούς μέχρι την είσοδο της Ρουμανίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, είχαν ως ακολούθως:

*Περιφέρεια Μπίτολιας (Μοναστηρίου) – Σερβία:

Μπίτολια: 1 λύκειο αρρένων, 1 κανονικό σχολείο θηλέων, 1 επαγγελματικό σχολείο θηλέων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων, 1 νηπιαγωγείο.
Γκόπεσι: 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων.
Μηλόβιστα: 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων.
Νιζόπολη: 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων.
Μεγάροβο: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Τύρνοβο: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Ρέζνα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Γιανκοβάτσ[ι]: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Όχριντα (Οχρίδα): 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Περλεπές: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Άνω Μπεάλα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Κρούσοβο: 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων, 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Σκόπια: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Κουμάνοβο: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Κότσιανη: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Γευγελή: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Χούμα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Παλάνκα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Τέτοβο: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Βέλες: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.

ΕΛΛΑΔΑ:

*Περιφέρεια Θεσσαλονίκης:

Θεσσαλονίκη: 1 Ανώτατη Εμπορική Σχολή, 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Βέροια: 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων.
Ντόλιανη (Δόλιανη): 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων.
Ξηρολίβαδο: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Σέλια: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Βοδενά (Έδεσσα): 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων.
Γραματίκοβα (Γραμματικό): 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Πατιτσίνα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Κάντροβα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Παπαδιά: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Μπελκαμένη: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Νέβεσκα (Νυμφαίο): 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Βλαχο-Κλεισούρα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Πορόι[α]: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Χρούπιστια (Άργος Ορεστικόν): 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.

*Περιφέρεια Μογλενών:

Μπιρισλάβ: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Κούπα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Λιβάδια (Μεγάλα Λιβάδια): 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων.
Λιούμνιτσα (Σκρα) : 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Λουγκούντσα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Όσσιανη: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.

*Περιφέρεια Γρεβενών:

Γιάννινα: 1 στοιχειώδης Εμπορική Σχολή, 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Αμπέλα (Αβδέλλα): 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Σαμαρίνα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Περιβόλι: 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων.
Τούρια – Κρανιά: 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων.
Γρεβενά: 1 γυμνάσιο, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων.
Μπαϊάσα (Βωβούσα): 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων.
Μπριάζα (Δίστρατο): 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Παλαιοχώρι: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Μέτσοβο: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.

ΑΛΒΑΝΙΑ

*Περιφέρεια Κορυτσάς:

Κορυτσά: 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων.
Πλεάσα: 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων.
Μοσχόπολη: 1 πρωτοβάθμιο σχολείο αρρένων, 1 πρωτοβάθμιο σχολείο θηλέων.
Λάνκα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Νίτσια: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Μπιθκούτκι: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Σίπισκα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.

*Περιφέρεια Μπερατίου:

Μπεράτι: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Ελμπασάν: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Φέρικα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Γκράμποβα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.
Λουσνία-Καρμπονάρα: 1 μικτό πρωτοβάθμιο σχολείο.

37. Κατά το εξάμηνο 1 Σεπτεμβρίου 1922 έως 1 Ιανουαρίου 1923 τα ρουμανικά σχολεία στοιχειώδους εκπαιδεύσης στην Ελλάδα είχαν –αριθμητικά– τους εξής μαθητές και μαθήτριες:

38. Κατά το σχολικό έτος 1924-1925 στα πρωτοβάθμια ρουμανικά σχολεία των κάτωθι οικισμών οι δάσκαλοι και οι μαθητές ανέρχονταν αντιστοίχως: Θεσσαλονίκη (-3, -54), Πορόια (-2, -35), Βέροια (-11, -330), Βοδενά (-3, -70), Γραματίκοβα (-3, -80), Πατιτσίνα (-3, -80), Κάντροβα (-3, -80), Παπαδιά (-1, -20), Νέβεσκα (-2, -25 α.), (-1, -15 θ.), Μπελκαμένη (-2, -35), Βλαχοκλεισούρα (-2, -20), Χρούπιστια (-2 + -2, -35), Ντόλιανη (-3, -100), Σέλια (-2, -45), Φετίτσα (-1, -25), Ξηρολίβαδο (-2, -45), Γρεβενά (-3 + -2, 85), Τούρια-Κρανιά (-4, -45), Μπαϊάσα (-2, -32), Μπριάζα (-1, -12), Γιάννινα (-1, -13), Δαμάσι (-;, -28), Βλαχογιάννη (-;, -35), Περιβόλι (-4, -120), Αμπέλα [= Αβδέλλα] (-4, -45), Σαμαρίνα (-2, -40). Δηλαδή, σε μικτά, αρρένων και θηλέων ρουμανικά σχολεία των άνωθεν 29 οικισμών της Ελλάδας κατά το 1924-1925 φοιτούσαν 1.549 μαθητές και μαθήτριες, στους οποίους δίδαξαν 71 δάσκαλοι και δασκάλες. Στην περιοχή των Μογλενών, στους κάτωθι οικισμούς οι αντίστοιχοι αριθμοί είχαν ως ακολούθως κατά το ίδιο έτος 1924-1925: Λιβάδια (-4, -80), Όσσιανη (-1, -20), Λουγκούντσα (-1, -20), Κούπα (-1, -15). Άρα, συνολικά στην Ελλάδα κατά το 1924-1925 λειτούργησαν σε 33 οικισμούς ρουμανικά σχολεία με 78 δασκάλους και δασκάλες και 1.684 μαθητές και μαθήτριες.
39. Κατά το σχολικό έτος 1924-1925 στα δευτεροβάθμια ρουμανικά σχολεία της Ελλάδας οι καθηγητές και οι μαθητές ανέρχονταν αντιστοίχως: *Θεσσαλονίκη (-15, -138), *Γιάννινα (-5, -18), *Γρεβενά (-9, -48).

40. Δίνονται ακολούθως στοιχεία δαπανών που έκανε το ρουμανικό κράτος για τα ρουμανικά σχολεία σε οικισμούς Αρμάνων – Βλάχων της νότιας Βαλκανικής, και τα ονόματα των αρμοδίων υπουργών της Ρουμανίας που ενέκριναν αυτές τις δαπάνες: