Βιβλιοπαρουσίαση: Γιώργης Έξαρχος “Ησιόδου του Ασκραίου Έργα και Ημέραι & Αριστοφάνους Νεφέλαι” / γράφει η  Μαρία Πλαστήρα – Βαλκάνου

Μετά τη δημοσίευση της εισήγησης της  καθηγήτριας των Οικονομικών στο ΠΑΜΑΚ, και πρώτης πρυτάνεως σε ελληνικό ΑΕΙ, Μαρίας Νεγρεπόντη – Δελιβάνη, δημοσιεύουμε την εισήγηση της  Μαρίας Πλαστήρα – Βαλκάνου.

Η παρουσίαση των τριών πρώτων βιβλίων της σειράς “Η Οικονομική Σκέψη στον Αρχαιοελληνικό Κόσμο”, της οποίας εμπνευστής, μεταφραστής, σχολιαστής είναι ο συνεργάτης της Φαρέτρας, ακαδημαϊκός δάσκαλος και συγγραφέας ερευνητής, Γιώργης Έξαρχος, έγινε στην κατάμεστη αίθουσα των Ηπειρωτών της Θεσσαλονίκης στις 18 Οκτωβρίου 2022.

far

——————————–

Βιβλιοπαρουσίαση: Γιώργης Έξαρχος: Ησιόδου του Ασκραίου Έργα και Ημέραι, Πρόλογος-Μετάφραση-Σημειώσεις, Θεσσαλονίκη 2022 (Εκδόσεις Ερωδιός) και  Αριστοφάνους Νεφέλαι, Πρόλογος-Μετάφραση-Σημειώσεις, Θεσσαλονίκη 2021(Εκδόσεις Ερωδιός).

Γράφει η Καθηγήτρια του Α.Π.Θ.  Μαρία Πλαστήρα – Βαλκάνου

Πλούσια η σοδιά του πνευματικού  μόχθου και της διά βίου ενασχόλησης με τα γράμματα του Γιώργη Έξαρχου. Πολυγραφότατος και πολυσχιδής, από το 1985 μέχρι σήμερα έχει εκδώσει πάνω από 65 βιβλία oικονομικού περιεχομένου και μη. Μόνο την τελευταία διετία  (2020-2022) είδαν το φως οκτώ ογκωδέστατες  ιστορικές  και εθνολογικές του  μελέτες[1] , δύο επίσης από τις εκδόσεις Ερωδιός (Ω, Μεσολόγγι αθάνατο!… και Τόιβασια) κοντά σε προγενέστερες[2] από τον ίδιο εκδοτικό οίκο. Αν σε αυτές προσθέσουμε την Γραμματική και το Συντακτικό της αρμάνικης και το τρίγλωσσο Λεξικό του Θεόδωρου Καβαλλιώτου[3],τις συλλογές παραμυθιών και αινιγμάτων, ένα μυθιστόρημα, ποίηση και μια συλλογή διηγημάτων[4] έχουμε ένα καθηλωτικό σε όγκο συγγραφικό έργο το οποίο χαρακτηρίζει η σχολαστική, σχεδόν εμμονική αρχαιοδιφική αναζήτηση πηγών και σπάνιων βιβλίων, και η πολυείδεια, κάτι ιδιαιτέρως σπάνιο στους  χρόνους της απόλυτης εξειδίκευσης που ζούμε. Ο Γ.Ε. δεν καταγίνεται  κατ΄ αποκλειστικότητα με ένα μόνο ερευνητικό πεδίο, τα οικονομικά εν προκειμένω, αλλά κινείται με τόλμη σε ένα ευρύ ερευνητικό άνυσμα.

Αυτά ως πρόλογος, πριν περάσω στην παρουσίαση των δύο από τα τρία βιβλία που είχα τη χαρά να παρουσιάσω με την εκλεκτή κ. Νεγρεπόντη-Δελιβάνη.

Ο Γ.Ε. δοκιμάστηκε μεταξύ όλων των άλλων  και στο χώρο της μετάφρασης έργων της  αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Πλούτος, Έρωτες και θρήνοι γυναικών από τραγωδίες του Ευριπίδη που ανέβηκαν και στο θέατρο, Πλάτων, Περί πλούτου και τώρα τα Έργα και Ημέραι του Ησίοδου, μία ακόμη αριστοφανική κωμωδία, οι Νεφέλες, και τα δύο βιβλία των Οικονομικών του Αριστοτέλη  έρχονται να προστεθούν σε προηγούμενες μεταφραστικές απόπειρες[5]. Τα τρία τελευταία βιβλία εγκαινιάζουν ένα φιλόδοξο και συνάμα χρήσιμο εγχείρημα των εκδόσεων Ερωδιός, την σειρά με τίτλο Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΟΣΜΟ.

Θα επικεντρωθώ στα δύο ποιητικά έργα. Σοφά και δικαιολογημένα το διδακτικό έπος Έργα και Ημέραι  του Ησιόδου καταλαμβάνει την πρώτη θέση στη σειρά. Στη σκιά του Ομήρου ο Ησίοδος τους δυο περασμένους αιώνες δεν βρέθηκε στο κέντρο του ενδιαφέροντος ούτε των Ελλήνων ούτε των ξένων μελετητών, σε αντίθεση με τους  ποιητές μας (Σολωμός, Κάλβος, Καβάφης, Παλαμάς) που νωρίτερα  αναγνώρισαν την ποιητική του αξία και εμπνεύστηκαν από αυτόν. Η έλλειψη δημοτικότητας στην Ελλάδα οφείλεται σε μια σειρά λόγους με κυριότερο ίσως το ότι ο φαινομενικά απλοϊκός βοσκός από την βοιωτική Άσκρα, την οποία ο ίδιος περιγράφει ζοφερά «άσχημη το χειμώνα, ανυπόφορη το καλοκαίρι, ποτέ καλή», δεν φάνταζε «λαμπρός πρόγονος», όταν πασχίζαμε  να αναδείξουμε άλλες πιο ακτινοβόλες πτυχές του αρχαίου μας παρελθόντος.

Η αναζωπύρηση του ενδιαφέροντος για τον Ησίοδο τον 20ό αι. και εξής αποδεικνύει την ανθεκτικότητα της ησιόδειας ποίησης και τη διαχρονική αξία των ηθικών και οικονομικών απόψεών του, όπως επισημαίνει στο βιβλίο του ο Γ.Ε. Στην διεθνή βιβλιογραφία μετά την μνημειώδη έκδοση του A. Rzach[6] για λογαριασμό της Bibliotheca Teubneriana στην Λειψία (1913³) χάρη στην οποία έχουμε στα χέρια μας ένα αξιόπιστο κείμενο να βασιστούμε (αυτή την έκδοση ακολουθεί ο συγγραφέας) ακολούθησαν τα πολύτιμα αναλυτικά ερμηνευτικά υπoμνήματα του M. L. West  (Θεογονία, 1966, Έργα και Ημέραι1978) που συνοδεύονται από διεξοδικές διαφωτιστικές εισαγωγές και  πληροφορίες για την εργογραφία και πρόσληψη του Ασκραίου σε μεταγενέστερους συγγραφείς, καθώς και πλήθος μελετών.

Και για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό  άρχισαν να πυκνώνουν οι μεταφράσεις συνοδευόμενες από σχόλια πραγματολογικού κυρίως περιεχομένου (17 καταχωρίζει ο συγγραφέας σσ.22-23) και το 2005 δημοσιεύτηκε ο πρώτος συλλογικός τόμος στα ελληνικά, στον οποίο αποτυπώνονται οι σύγχρονες τάσεις της ησιόδειας έρευνας[7].

Αν είναι έτσι, αναρωτιέται κανείς τί νέο κομίζει αυτό το βιβλίο το οποίο δομείται ως εξής

• Ο ποιητής: η ζωή και το έργο του
• Εισαγωγή στις οικονομικές απόψεις του Ησιόδου
• -Κείμενο και απόδοση (ποιητική μεταγραφή θα το τιτλοφορούσα)
• -Σημειώσεις σχόλια (προτιμά την παλαιότερη σχολιασμένη έκδοση του Καρόλου Σιττλ 1889, καθώς και τα σχόλια του Πρόκλου και Ιωάννη Τζέτζη τα οποία αναδημοσιεύει)
• Πίνακες εκ των οποίων ο τρίτος των οικονομικών-κοινωνικών-πολιτικών απόψεων περί δικαίου του ποιητή είναι ιδιαιτέρως χρήσιμος.

Το βιβλίο αναδεικνύει την οικονομική διάσταση του έργου του ποιητή, καθώς διαβάζει τα Έργα με τη ματιά του επαΐοντoς της οικονομικής επιστήμης και προσεγγίζει τον ησιόδειο κόσμο όχι μόνο ως  μελετητής του γραφείου, αλλά και ως άνθρωπος που είχε το προνόμιο της βιωματικής εμπειρίας και γνώσης του αγροτικού βίου, αφού από μαθητής (1964-1970) μετείχε ενεργά στις γεωργικές εργασίες του πατρικού οίκου. Με αυτή, λοιπόν  την προίκα, καθώς και μια γενική και εις βάθος εποπτεία της αρχαίας γραμματείας, ο Γ.Ε. διαβάζει τον Ησίοδο με τρόπο ιδιαιτέρως επικαιροποιημένο και μεταγράφει με ακρίβεια  σε χυμώδη δεκαπεντασύλλαβο το αρχαίο κείμενο.

Αν τοποθετήσουμε με κάποια σιγουριά τα ποιήματα του Ησιόδου γύρω στα 700 π.Χ. σε αυτά αντικατοπτρίζεται ο άνθρωπος του τέλους της γεωμετρικής εποχής στην κεντρική Ελλάδα. Ο δημιουργός τους είναι ο  πρώτος  ποιητής της Δύσης που σπάζει το φράγμα της ανωνυμίας παρουσιάζοντας τα δικά του αιτήματα, μαζί με συμβουλές και  αξίες, αλλά και παθογένειες με διαχρονική ισχύ. Σε όλα αυτά επικεντρώνεται ο μελετητής. Στα Έργα, ένα ποίημα που εντάσσεται στο δραματικό πλαίσιο της φιλονεικίας του ποιητή με τον αδελφό του τον Πέρση για το μοίρασμα της πατρικής περιουσίας, ο Ησίοδος που γεύτηκε πρώτο χέρι την αδικία, σε ένα σύστημα στο οποίο η διαφθορά καλά κρατούσε, χαρακτηρίζεται από τον συγγραφέα ως σκαπανέας της πολιτικής, της οικονομίας με μέσο την τίμια εργασία, της ηθικής και του δικαίου, της οργάνωσης και διοίκησης.

Πράγματι, ο Ησίοδος προσεγγίζει τον αγροτικό βίο όχι με ματιά ρομαντική –αυτή είναι η ματιά του αστού όπως οι ελληνιστικοί ποιητές και ο Βιργίλιος– αλλά ρεαλιστική, χωρίς εξωραϊσμούς και αυταπάτες. Βλέπει τη ζωή ως έναν ατέρμονα κύκλο μόχθου και  προσφέρει συμβουλές που θα κάνουν αυτόν τον μόχθο πιο επωφελή και ανεκτό. Για να μιλήσουμε με οικονομικούς όρους, κατά τον Γ.Ε. πρώτος ο Ησίοδος επισημαίνει το πρόβλημα της στενότητας πόρων και πλουτοπαραγωγικών πηγών, εγκωμιάζει την παραγωγική εργασία και στηλιτεύει την αεργία, την τεμπελιά. Επίσης θέτει ηθικούς προβληματισμούς για την παραγωγή των αγαθών, για την δίκαιη κατανομή, την ευταξία και συνετή διαχείριση του νοικοκυριού, την ανάγκη ύπαρξης προμηθειών και οικονομικής στόχευσης.

Θα προσπαθήσω να σας δώσω μια γεύση των απόψεων του Ησιόδου σε παράλληλη ανάγνωση με τις αναλύσεις του συγγραφέα επιλέγοντας μερικά αποσπάσματα σε δική του μετάφραση.

Αναλύοντας την έννοια της Έριδας ο ποιητής κάνει τον διαχωρισμό ανάμεσα στην καλή και την κακή Έριδα. Η κακή ξεσηκώνει τον πόλεμο και την καταστροφική διαμάχη. Η καλή, που την έκρυψε ο Δίας  βαθιά στα έγκατα της γης, είναι ενεργητική δύναμη ζωής ανάμεσα στους ανθρώπους, αφού η επιτυχία του ενός γίνεται κίνητρο και για τον άλλο να τον φτάσει και να τον ξεπεράσει, ταυτίζεται δηλ. με την ευγενική άμιλλα, τον εποικοδομητικό συναγωνισμό. Εύστοχα ο συγγραφέας στο αντιθετικό ζευγάρι βλέπει δύο πτυχές  της ανθρώπινης εργασίας,  και δύο είδη οικονομιών «την ελεύθερη ανταγωνιστική οικονομία των εξειδικευμένων ανθρώπων και την σκοτεινή, υπόγεια, διεφθαρμένη και εξαχρειωμένη οικονομία που συσσωρεύει ανεντίμως πλούτη» (σ.61).

Στην ανάλυση του πρώτου μύθου της δυτικής λογοτεχνίας, του μύθου του γερακιού και του αηδονιού, ο ποιητής δίνει ανάγλυφα το δόγμα του δικαίου του ισχυρού (στ. 202-212)

«Ας είν’σοφοί οι βασιλείς, νυν θα τους επαινέσω.
Ένα γεράκι μίλησε στο πλουμιστό αηδόνι,
κρατώντας το στα νύχια του πολύ ψηλά στα νέφη,
κι έκλαιγε κείνο θλιβερά στα νύχια ζουλισμένο,
και του’ πε δημαγωγικά ετούτα το γεράκι:
«Τί κλαις κακόμοιρο πουλί, ανώτερός σου σ’ έχει.
Θα πας όπου θελήσω εγώ, και αοιδός ας είσαι.
Σε τρώω αν θέλω και δειπνώ ή αν θέλω σ’ αφήνω.
Είν’ άμυαλος με ισχυρούς όποιος θέλ’ να τα βάλει.
Ηττάται κι από την ντροπή θα λιώσει στο μαράζι».

Ο Γ.Ε. εγγράφει τον αίνο πολύ σωστά στη σφαίρα της κακής Έριδας  και κάνει έναν εύστοχο παραλληλισμό με την σημερινή οικονομική συγκυρία, και τα «Μνημόνια σωτηρίας». Τονίζει: «οικονομική ανάπτυξη δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς ένα νόμιμο και δίκαιο πλαίσιο, που να γίνεται σεβαστό από όλους, διότι, αν δεν υπάρχει τιμωρία εκείνων που καταπατούν τους κανόνες του δικαίου και επιδίδονται σε έναν αθέμιτο και  παράνομο πλουτισμό σε βάρος των εργαζομένων, χωρίς ηθικούς φραγμούς και όρια, αυτό σημαίνει ότι κυριαρχεί η κακή Έρις» (σ.62).

Ο ποιητής όχι μόνο αποδίδει ανάγλυφα τις σχέσεις με την εξουσία και καταγγέλλει τις  πρακτικές των ισχυρών, αλλά περιγράφει και επί μέρους οικονομίες (σ.63). Ο χαρακτηρισμός των βασιλέων με το επίθετο «δωροφάγοι» συμπυκνώνει τις ιδιότητές τους. Είναι άνομοι, άδικοι, χρηματίζονται, σε αντίθεση με αυτούς της Θεογονίας που απολαμβάνουν το χάρισμα της μούσας Καλλιόπης, την ευγλωττία, και χάρη στο γλυκό τους λόγο παύουν τις διχόνοιες και φέρνουν δικαιοσύνη.

Ο όρος οικονομία πέρα από τη σωστή διακυβέρνηση του οίκου συμπεριλαμβάνει κάθε μορφής διαχείριση και αυτή των σχέσεων, τις οποίες ο Γ.Ε. επιμελώς κατηγοροποιεί: οικονομική της οικογένειας, των φίλων, της αναπαραγωγής, του χώρου, της ‘εικόνας’. Πράγματι ο δάσκαλος-ποιητής προτείνει κανόνες διαγωγής, πρακτικές συμβουλές ορθής συμπεριφοράς και διαχείρισης των σχέσεων.

Ας δούμε και κάποιες από αυτές: στις σχέσεις με τους γείτονες δίνει συμβουλές για  το πώς μπορούν να διαμορφωθούν οι ανθρώπινες σχέσεις εντός και εκτός του οίκου με όρους δικαιοσύνης και «αλληλέγγυας οικονομίας».

στ.320-325

«Μην κάνεις πλούτη μ’ αρπαγές, πολλά ο θεός τα δίνει,
αν με τη βία των χεριών μεγάλο πλούτο αρπάξεις,
ή τον ληστέψεις με ψευτιές, όπως συχνά συμβαίνει.
Όταν το κέρδος το μυαλό τ’ ανθρώπου εξαπατήσει,
και την ντροπή η αδιαντροπιά τήνε παραμερίζει,
θα σ’ αμαυρώσουν οι θεοί, το σπίτι σου θα κλείσουν».

στ.342-345

«Φίλεψ’ αυτόν που σ’ αγαπά και τον εχθρό σου άσ’ τον,
και στο τραπέζι κάλεσε πρώτα τον γείτονά σου,
γιατί εάν στο σπίτι σου κάτι κακό θα γίνει.
οι γείτονες τρέχουν γυμνοί, τα σόια όταν ντυθούνε».

Από τα Έργα δεν λείπει ούτε η Οικονομική του χώρου, ο σεβασμός δηλαδή στον χώρο:

«Μήτε σαν σπίτι οικοδομείς, μισόφκιαστο ν’ αφήσεις  / και πάνε και κουρνιάζουνε οι κάργες που κραυγάζουν» ( στ. 747-748)

ούτε η Οικονομική της εικόνας:

«Αυτά κάνε και έχε το νου στις άσχημες τις φήμες,
γιατί είναι πάντα κάκιστες και οι ανώδυνες ακόμα,
βαριές στο να τις κουβαλάς, δύσκολα αποτινάζεις
Φήμη που έφτασε παντού, ολότελα δεν σβήνει,
είναι κι αυτή ένας θεός κι ολότελα δεν σβήνει» (στ.760-764)

Εκεί που μας τα χαλάει ο ποιητής είναι η στάση του απέναντι στο γυναικείο φύλο. Γι’ αυτά δεν έχουν οι επίγονοι αλληγορικές ερμηνείες! Στον μισογυνισμό προλαβαίνει τον Σημωνίδη τον Αμοργίνο. Βλέπει τη γυναίκα ως αναπόφευκτο κακό για την τεκνοποιία και τη βάζει στην ίδια μοίρα με τα βόδια, αφού μπορεί να είναι χρήσιμη στις αγροτικές εργασίες:

«Γυναίκα έχε στο σπίτι σου και βόδι να οργώνει, /
Όχι με γάμο, μ’ αγορά  ν’ ακολουθεί τα βόδια» (στ.405-406).

Κατά τα άλλα το στερεοτυπικό σχήμα θέλει το θηλυκό να έχει το νου  στο φαΐ, ενώ αναγνωρίζει ως σταθερό χαρακτηριστικό του φύλου την πονηριά.

« Όποιος πιστεύει στη γυνή, πιστεύει στην απάτη» (στ.375)

και προειδοποιεί:

«Γυναίκα πυγοστόλος, γυναίκα  δηλαδή που στολίζει τα θελκτικά της οπίσθια, να μη σ’ εξαπατήσει με κολακείες, γαλιφιές και μπει μες στη φωλιά σου». (στ.373-374)

Τέλος η ανάγκη, στο πλαίσιο της οικονομίας του οίκου,  να επιλέξει κανείς  καλή γυναίκα λειτουργεί ως προειδοποίηση για την καταστροφή που μπορεί να επιφέρει η κακιά γυναίκα.

«Απ’ τη γυναίκα την καλή, καλύτερο ποτέ του
δεν αποκτά και τίποτε ο άνδρας στη ζωή του,
και τίποτα χειρότερο απ’ την κακιά ακαμάτα,
αυτή που κι όταν δυνατός είναι ακόμα ο άντρας,
χωρίς δαυλό τον πυρπολεί, πρόωρα τον γερνάει». ( στ.695-705)

*****

Με μια δρασκελιά τώρα θα περάσουμε τρεις αιώνες μεταβαίνοντας σε ένα διαφορετικό γραμματειακό είδος. Από την αγροτική αρχαϊκή Βοιωτία του 8ου αιώνα στην κλασική Αθήνα του 5ου αιώνα και από το διδακτικό έπος στην πολιτική κωμωδία. Οι Νεφέλες επιλέγονται, γιατί ο ποιητής θέτει, όπως ο συγγραφέας σημειώνει στον πρόλογο «το μείζον θέμα της ηθικής του κέρδους και του πλουτισμού από τον δανεισμό χρημάτων, μέσω τόκων και των προσαυξήσεων από τα χρέη που δημιουργούνται εξαιτίας αυτών». Αυτό είναι ένα κεντρικό πρόβλημα που τίθεται, αλλά πέρα από αυτό θίγονται και άλλα θέματα που απασχολούν μια Αθήνα σε περίοδο κρίσης. Είμαστε λίγο μετά το 423 π.Χ. με την πόλη του Περικλή σε έντονα φορτισμένο πολιτικό κλίμα, να βρίσκεται σε πόλεμο σχεδόν μια δεκαετία. Η ιστορία ενός καταχρεωμένου φουκαρά αγρότη που βρέθηκε σε έναν αταίριαστο γάμο, με μια γυναίκα από ευγενική γενιά (στ.41-50), παρέβη βλέπετε τον χρυσό κανόνα του Πιττακού, να μην παίρνεις γυναίκα από πολύ ανώτερη τάξη, είναι το κεντρικό θέμα και η αφορμή να τεθούν πολλά ζητήματα. Τον πρωταγωνιστή τον βρίσκουμε να ταλαιπωρείται και από τον άσωτο γιο του –έτσι ο ποιητής αγκαλιάζει και το θέμα του χάσματος των γενεών– που λατρεύει τις ιπποδρομίες και σπαταλά ασύστολα την πατρική περιουσία. Αυτή η μικρής κλίμακας ιδιωτική υπόθεση στέκεται αφορμή για να παρουσιαστεί μια κοινωνία σε κρίση, διεφθαρμένη από τον πόλεμο που παραπαίει από τον ασύδοτο νεωτερισμό στην προσκόλληση στο παρελθόν και γενικά βρίσκεται σε μια σύγχυση.

Η κοινωνία, όμως, είναι οι άνθρωποι, ο κάθε άνθρωπος. Ο Στρεψιάδης δίνει ένα παράδειγμα αντι-ήρωα που αδυνατεί να διαχειριστεί τα του οίκου (προφανώς δεν είχε διαβάσει τον Ησίοδό του). Έχει ένα υπερχρεωμένο νοικοκυριό:

«Έξοδα με δαγκώνουνε, χρέη με κατατρώγουν
του γιου μου του μονάκριβου. Μ’ αυτός ο μακρυμάλλης
στις ιππασίες συνεχώς στα δίτροχα αμάξια
και τ’ άλογα ονειρεύεται κι εγώ να αργοσβήνω,
σαν βλέπω να περνά ο καιρός, ν’ αλλάζουν τα φεγγάρια
κι οι τόκοι να πληθαίνουνε». (στ.12-18)

Καταφεύγει απεγνωσμένος στις εύκολες λύσεις. Στρέφεται στο φροντιστήριο του Σωκράτη, για να μάθει στα γρήγορα την σοφιστική πρακτική ΤΟΝ ΗΤΤΩ ΛΟΓΟΝ ΚΡΕΙΤΤΩ ΠΟΙΕΙΝ, την τέχνη  να κερδίζει δίκες, δίκαια ή άδικα:

«Διδάσκουν πώς με χρήματα, όταν καλοπληρώσεις,
να έχεις πάντα δίκαιο, πάντοτε να κερδίζεις» (στ.98-99)

Ο πατέρας αποδεικνύεται ανεπίδεκτος στην εκμάθηση της ρητορικής και  στέλνει τον γιο, ο οποίος τελικώς επιλέγει τον Άδικο Λόγο, τους εκπροσώπους δηλαδή των άδικων υποθέσεων, παρόλο που είχε και την δυνατότητα να ακολουθήσει τον Δίκαιο Λόγο, τους εκπροσώπους των δίκαιων, μια και οι δύο διεκδικούσαν τις περγαμηνές του καλύτερου, στον αγώνα ενώπιόν του.

Τέλος καλό, όλα καλά, μια και ο πατέρας χάρη στον γιο απαλλάσσεται από τους πιστωτές… αλλά όταν διαφωνεί μαζί του και του σηκώνει χέρι, αποδεικνύοντας με τον λόγο πάλι, ότι είναι σωστό οι γιοι να χτυπούν τους γονείς, ο πατέρας γεμάτος οργή ανατρέποντας την κωμική σύμβαση που θέλει την κωμωδία να τελειώνει  με γλέντι, βάζει φωτιά στο Φροντιστήριο του Σωκράτη.

Ακόμη ένα βιβλίο, επίκαιρο όσο ποτέ, συνιστά προστιθέμενη αξία σε κάθε βιβλιοθήκη, αφού παρέχει ερεθίσματα για αναστοχασμό. Τα διαφωτιστικά υποσελίδεια σχόλια, φωτίζουν πρόσωπα και πράγματα, ενώ και εδώ η μετάφραση, πιστή και ρυθμική βοηθά τον αναγνώστη, εξειδικευμένο φιλόλογο και μη, να χαρεί την κωμωδία σε μια πολύ πετυχημένη απόδοση στην νέα ελληνική

Και στα δύο αυτά πονήματα λησμονημένες αξίες αλλά και διαχρονικές παθογένειες έρχονται στο προσκήνιο με τη βάσανο των κειμένων, γιατί πρέπει να τονιστεί ότι ο Γιώργης Έξαρχος προσεγγίζει με σεβασμό το πρωτότυπο και κυνηγά την αγαθή έριδα αμιλλώμενος έντιμα με προγενέστερους μελετητές.

[1]Κλέφτες και αρματολοί κατά της Οθωμανοκρατίας (1495-1878). Η διαχρονική παρουσία Ελληνόβλαχων επαναστατών,Θεσσαλονίκη 2020 (εκδ.Α.Σταμούλης), Χρονολόγιο της Επανάστασης του 1821 και το άγνωστο επαναστατικό σχέδιο του Ρήγα Βελεστινλή,Αθήνα2020 (εκδ.Δίαυλος), ΤόιβασιαΙστορική και λαογραφική μελέτη: Σουφλάρ, Ορτά & Τζαμή Μαχαλάς) τουπίκλην Χειμάδι, Καλοχώρι & Νέσσων Δήμου Τεμπών Νομού Λάρισας, Θεσσαλονίκη2020 (εκδ.Ερωδιός), Ω, Μεσολόγγι αθάνατο!…Ημερολόγια Β΄ πολιορκίας και εξόδου του Μεσολογγίου (10 Απριλίου 1825 – 11 Απριλίου 1826). Τεκμήρια – Αναψηλαφήσεις – Ερμηνείες. Επιστροφή στις πηγές, Θεσσαλονίκη 2021 (εκδ. Ερωδιός),Σαρακατσάνοι. Η καταγωγή τους και η προέλευση του ονόματος110 θεωρίες και απόψεις (1825-2000), Θεσσαλονίκη, 2021(εκδ. Αντ. Σταμούλης),Ελλαδικοί. Αρμάνοι. Βλάχοι. Απόγονοι των ΠελασγώνΙστορικές, αρχαιολογικές, γλωσσολογικές μαρτυρίες από το 1931 π.Χ εως σήμερα, Θεσσαλονίκη, 2021 (εκδ. Αντ. Σταμούλης),Αρμάνοι – Βλάχοι. Ρούμελης, Μοριά, Κρήτης, Νησιών Και το τραγούδι του Γιάννη Βλάχου-Δασκαλογιάννη,Αθήνα, 2022 (εκδ.Δίαυλος),Ο Ρήγας. Βελεστινλής Θετταλός Ρήγας. Ο Οικουμενικός Ελληνόβλαχος. Τόμοι Α΄και Β’«Ο μόνος του αιώνος μας εν μέσω νάνων, γίγας». Νέα αποκαλυπτικά στοιχεία – Τεκμήρια – Αναψηλαφήσεις – Ερμηνείες. Επιστροφή στις πρωτογενείς πηγές,Θεσσαλονίκη, 2022(εκδ. Αντ. Σταμούλης)

2. Ξένοι περιηγητές για τους ΒλάχουςΟι Γαλλόφωνοι (1550-1980), Θεσσαλονίκη 2004,Ξένοι περιηγητές για τους ΒλάχουςΑγγλόφωνοι (1160-2000), Θεσσαλονίκη 2005,

[3]Γραμματική και συντακτικό της αρμάνικης γλώσσας των Ελληνοβλάχων, Θεσσαλονίκη, 2015 ((εκδ.Ερωδιός)και Πρωτοπειρία Θεόδωρου Αναστάσιου ΚαβαλλιώτουΤρίγλωσσο λεξικό: Ρωμαϊκά, βλάχικα, αλβανίτικα,Αθήνα, 2016(εκδ.Δίαυλος)

[4]“Γιαβρί μου” Διηγήματα, Θεσσαλονίκη, 2020 (εκδ. Ερωδιός), Σελάνα Μυθιστόρημα, Αθήνα, 2004 (εκδ. Καστανιώτη)

[5]Βασιλεύς Σολομών, Άσμα ασμάτων, Θεσσαλονίκη2008 (Εκδοτική Θεσσαλονίκης), Iωάννης Μαλάλας Τρωικός πόλεμος ,Χρονογραφία: Λόγος πέμπτος, Θεσσαλονίκη, 2017 (εκδ. Ερωδιός),

Κωνσταντίνου Ερμονιακού: Ο πόλεμος της Τροίας ,Έμμετρος ιστορική αφήγησις (Ραψωδίαι ΚΔ’). (Συγγραφή περί το 1323-1355), Αθήνα, 2021(εκδ. Δίαυλος)

[6] Βλ. και εκδ.F.Solmsen-R.Merkelbach,Οξφόρδη 1990³

[7] Ν.Π. Μπεζαντάκος, Χ.Κ. Τσαγγάλης, Φ. Μανακίδου, Σ.Ι. Ράγκος Μουσάων αρχώμεθα Ο Ησίοδος και η αρχαϊκή επική ποίηση, Αθήνα 2005 (εκδόσεις Πατάκη).