Ηλίας Γιαννακόπουλος: Κριτήριο Αξιολόγησης (10) στη Νεοελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία, Γ΄ Λυκείου (Αυτογνωσία)

Στη στήλη αυτή η faretra θα δημοσιεύει κάθε εβδομάδα (Δευτέρα και Πέμπτη) Κριτήρια Αξιολόγησης στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας του συνεργάτη μας Ηλία Γιαννακόπουλου, φιλολόγου – συγγραφέα. Φιλοδοξούμε η στήλη αυτή να αποτελέσει σημαντικό βοήθημα για μαθητές και φιλολόγους στο μάθημα της Νεοελληνικής γλώσσας που αποτελεί και τον αναγκαίο όρο για την εισαγωγή στα Α.Ε.Ι. Η παρουσία του μαθήματος και στα τέσσερα πεδία αισθητοποιεί και την αξία – βαρύτητά του. Στόχος αυτών των δημοσιευμάτων είναι να εμπλουτίσουν οι νέοι το λεξιλόγιό τους αλλά και τους κώδικες ερμηνείας της πραγματικότητας με την ποικιλία και την θεματολογική πρωτοτυπία των κριτηρίων αξιολόγησης.

far

——————–

Ηλίας Γιαννακόπουλος

ΚΕΙΜΕΝΟ 1

Αυτοκριτική

1. Κρίνω σημαίνει ελέγχω μια γνώμη, ένα πρόσωπο ή ένα συμβάν, προτού να λάβω θέση. Είναι εκείνη η διανοητική στάση που εκπορεύεται από την αρχή πως τίποτε δεν πρέπει να γίνεται δεκτό, πριν να υποβληθεί σε αυστηρό έλεγχο, ώστε είτε να επιβεβαιωθεί και να επαληθευτεί είτε να διαψευστεί και να απορριφθεί.

2. Όσο όμως ευεργετική και αν είναι αυτή η στάση στο χώρο του πνεύματος, της κοινωνικής συμμετοχής και των διαπροσωπικών σχέσεων, τόσο βλαβερή μπορεί να αποδειχτεί, αν δε συνοδεύεται από μια παράλληλη κίνηση προς τα έσω: τον αυτοέλεγχο και την αυτοκριτική. Γιατί όταν ο άνθρωπος ελέγχει δίχως να αυτοελέγχεται, όχι μόνο άδικος μπορεί να είναι στις κρίσεις του, αλλά και καμία ωφέλεια δε θα έχει από την κριτική του στάση.

3. Η κριτική, λοιπόν, προϋποθέτει την αυτοκριτική. Δικαιούται κανείς να ελέγχει τους άλλους, και μάλιστα το κάνει σωστά και ωφέλιμα, μόνο εφόσον ελέγχει τον εαυτό του. Γιατί όποιος κρίνει δίκαια τον εαυτό του, είναι δίκαιος και με τους άλλους. Όποιος, όμως, σφαλίζει τα μάτια και μπροστά στα λάθη και τις αδυναμίες του μόνο προτερήματα βλέπει, καταντά υπερόπτης, σκληρός και άδικος στις σχέσεις του.

4. Γέννημα της αυτοκριτικής είναι η αυτογνωσία. Ο άνθρωπος που μελετά τον εαυτό του γνωρίζει ποιος πραγματικά είναι, πού υπερέχει και σε ποια σημεία υστερεί. Αποφεύγοντας, λοιπόν, το σκόπελο της έπαρσης, σχηματίζει ορθή αυτοσυνείδηση και πάνω της οικοδομεί τις πράξεις, τους στόχους και τη ζωή του εν γένει. Ό,τι κάνει είναι στενά συναρμοσμένο με τον εσωτερικό του κόσμο, συνυφασμένο με το θέλω και το μπορώ. Έτσι και τις αντιφάσεις ξεπερνά και την ψυχική του γαλήνη στερεώνει.

5. Όσο, όμως, ωφέλιμη είναι η αυτοκριτική, τόσο βλαβερή αποβαίνει η κατάχρησή της. Στην περίπτωση αυτή ο άνθρωπος βλέπει μόνο τις αδυναμίες και τα ελαττώματα και όχι τις αρετές και τις ικανότητές του. Οδηγείται, λοιπόν, στην αυτοϋποτίμηση, είτε γιατί δε γνωρίζει τα προτερήματά του, οπότε αδυνατεί να τα αξιοποιήσει, είτε γιατί θέτει υψηλότερους στόχους απ’ τις δυνάμεις του, οπότε νιώθει ανίκανος να τους πετύχει. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση, είναι υποχρεωμένος να αντιμετωπίζει τις εξωτερικές δυσκολίες τη στιγμή που δεν έχει ξεπεράσει τις εσωτερικές του αντιφάσεις. Αναπόφευκτα, ταλαντεύεται και παλινωδεί, γιατί σε κάθε βήμα που επιχειρεί μεγαλώνει μέσα του το αίσθημα της ανασφάλειας και ο φόβος της αποτυχίας.

6. Όταν, λοιπόν, η κριτική συνοδεύεται από τον αυτοέλεγχο, γίνεται δύναμη εσωτερικής και εξωτερικής βελτίωσης. Όταν, όμως, ο αυτοέλεγχος είτε δεν ασκείται καθόλου είτε ασκείται υπέρμετρα, τότε η κριτική αποβαίνει βλαβερή και για το άτομο και για την κοινωνία.(Δημοσίευμα)

ΚΕΙΜΕΝΟ 2

Η Πρακτική Διάσταση της Αυτογνωσίας

1. Αυτογνωσία είναι η κίνηση γνώσης προς την αλήθεια του Εγώ, είναι η πορεία ανάγνωσης του προσωπικού αλφαβητάριου και η εξιχνίαση ενδόμυχων κατευθύνσεων, που θα οδηγήσουν στην πολύπλευρη αυτοπραγμάτωση ενός συνειδητοποιημένου προσώπου. Η αυτογνωσία είναι απαραίτητη, γιατί με τη γνώση του εαυτού του, των κλίσεων και ικανοτήτων του, καθένας μπορεί να εκλέγει ευχερέστερα το επάγγελμά του, να πετυχαίνει σ’ αυτό και να μην εκτίθεται ή απογοητεύεται αναλαμβάνοντας έργα μη ανάλογα προς τις δυνάμεις του. Δεν κάνει ούτε υπερεκτίμηση του εαυτού του, ούτε υποτίμηση∙ τον κατέχει στην πραγματική του διάσταση και είναι ευτυχής με την έκβαση των περισσοτέρων ενεργειών του. Και σε κάθε εκδήλωση της ζωής του – στον επικοινωνιακό, δημιουργικό, συναισθηματικό, πνευματικό, ηθικό τομέα – ο άνθρωπος τη χρειάζεται, μαζί με τον αυτοέλεγχο και την αυτοκριτική, για να γίνεται σοφότερος, δυναμικότερος και πιο αποτελεσματικός στις μεγάλες και μικρές ενέργειές του. Άλλωστε και ο ίδιος ο πολιτισμός, την περιπέτεια της αυτογνωσίας εκφράζει.

2. Περισσότερο χρήσιμη είναι η αυτογνωσία στον ηθικό τομέα. Ο άνθρωπος που ξέρει τον εαυτό του κατορθώνει να τον ελέγχει, μπορεί να τον βελτιώνει, αποκτά ισχυρό χαρακτήρα και ακμαία προσωπικότητα. Ο άνθρωπος της αυτογνωσίας περιορίζει τα πάθη και τον εγωισμό του, γίνεται περισσότερο ευτυχής μέσα στην αυτάρκειά του, και με αρετή προασπίζει την ελευθερία του. Γιατί ελεύθερος και ευτυχής δεν είναι αυτός που θέλει, αλλά αυτός που ξέρει τι επιθυμεί. Όσο δεν γνωρίζουμε τι θέλουμε, ποιοι είμαστε, όσο δεν έχουμε ξεκαθαρισμένες σκέψεις και αισθήματα ευθύνης, θα περνάμε από τη μια εξάρτηση στην άλλη.

3. Από την άλλη μεριά, ο στοχασμός και η αυτοκριτική δεν είναι μια αδρανής ενδοσκόπηση, μια αναχωρητική εσωστρέφεια∙ αντιθέτως, συνδέεται με την ανάγκη του ανθρώπου να διαμορφώσει την απαραίτητη ισορροπία ανάμεσα στον εσωτερικό του κόσμο και την πολυδιάστατη (εχθρική σ’ ένα βαθμό) πραγματικότητα που τον περιβάλλει. Η βασανιστική αμφιβολία και η γνώση είναι πράξεις αυτογνωσίας και ωρίμανσης, ώστε ο καθημερινός άνθρωπος να βλέπει επιφυλακτικά τους σύγχρονους μύθους, όσο δελεαστικοί κι αν είναι.(Δημοσίευμα).

ΚΕΙΜΕΝΟ 3

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

«Οδυσσέας χωρίς Ιθάκη»

(Στο απόσπασμα ο ήρωας στοχάζεται πάνω στο σύνθετο θέμα της ανθρώπινης ψυχής)

1. Όταν ήμουνα παιδί, κύριε ανακριτή, του είπα, ονειρευόμουνα να γίνω ναυτικός. Μην απορείτε, όλοι οι άνθρωποι ονειρεύονται κάτι για να λυτρωθούν από τα δεσμά της καταθλιπτικής πραγματικότητας. Κατόρθωσα να γίνω ένας άσημος καθηγητής των μαθηματικών. Θα μου επιτρέψετε να επιμείνω σ’ αυτό που πιστεύω, θέλω να είμαι ειλικρινής μαζί σας. Ο κάθε άνθρωπος κατά τη γνώμη μου είναι αθώος και μαζί ένοχος για τις πράξεις του, όπως και για τις πράξεις όλων των άλλων ανθρώπων. Δεν ξέρω αν αυτό που παραδέχομαι είναι ή δεν είναι σωστό. Η αμφιβολία αρχίζει ευθύς αμέσως μόλις πιστέψουμε ότι είμαστε βέβαιοι. Το μόνο που ξέρω είναι ότι ο άνθρωπος έχει μέσα του πολύ μυστήριο, πολλά άλυτα αινίγματα, έναν κόσμο ακαθόριστο, αντιφατικό, παράλογο, αγγελικό, δαιμονικό, ένα άπειρο σχεδόν ανεξερεύνητο. Ποιος μπορεί να μας πει κατά ποιο ποσοστό ένας που κάνει οποιοδήποτε έγκλημα είναι ένοχος και αθώος! Επιμένω ότι είμαστε γελασμένοι όταν βλέπουμε απόλυτα λογικά τους ανθρώπους. Στα πάθη και τις συναισθηματικές παραφορές και γενικά στις εκδηλώσεις της εσωτερικής μας ζωής δυο και δυο, κύριε ανακριτή, δεν κάνουν ποτέ τέσσερα. Χρειάζεται, όταν κοιτάζουμε τους ανθρώπους, όταν μιλάμε μαζί τους, να ερεθίζεται η φαντασία μας.

2. Πέστε μου σας παρακαλώ πόσοι από όλους αυτούς που γυρίζουν στους δρόμους, σας βλέπουν και τους βλέπετε, δεν έχουν καταστρέψει πολιτείες ολόκληρες, βασανίσει πλήθος κρατούμενους στις φυλακές και τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, κάνει τα πιο φριχτά εγκλήματα! Οι άνθρωποι πολέμησαν άγρια, σκληρά πρόσωπο με πρόσωπο ο ένας με τον άλλο, χωρίς πίστη στο Θεό και στον άνθρωπο. Η γη γέμισε νεκρούς και ερείπια. Από ποιον ζητήσατε γι’ αυτά ευθύνες, κύριε ανακριτή! Δε θα αρνηθείτε ότι κάθε άνθρωπος είναι απόλυτα υπεύθυνος για τις πράξεις του. Όμως κανείς μας δεν τολμάει να ρωτήσει τον εαυτό του γι’ αυτό που κάνει, να παραδεχτεί την ευθύνη του απέναντι στον άνθρωπο. Διαθέσαμε τη μεγαλοφυΐα μας για την εξαφάνισή μας. Ο φόβος ενός ατομικού πολέμου γεμίζει εφιαλτικά οράματα τις ώρες μας και τις στιγμές μας όπως προμηνύει το τραγικό τέλος του ανθρώπου πάνω στη γη από τα ίδια του τα χέρια. Από ποιον θα ζητήσετε για όλα αυτά, κύριε ανακριτή, ευθύνη. Δε χρειάζεται να ζητήσετε από κανένα. Μπορείτε να είστε βέβαιος για την αιωνιότητα του ανθρώπου. Μέσα στον κάθε άνθρωπο υπάρχει ένας άγγελος, που την τελευταία νύχτα του κόσμου, αν παραδεχτούμε ότι μπορεί να φτάσει μια τέτοια νύχτα, όταν ολόκληρη η γη κι οι θάλασσες θα έχουν παραδοθεί στις πορφυρές φλόγες της καταστροφής, θ’ ανοίξει τα φτερά του να τον υψώσει στον ουρανό, θ’ αναστηθεί η δύναμη και το θάρρος στην καρδιά του, θα νικήσει τον εαυτό του και θα ξαναφκιάσει τον κόσμο που του δόθηκε από το Θεό για να τον κατοικεί ελεύθερος και μαζί αθάνατος.

3. Αισθάνομαι την υγρασία τόσο διαπεραστική που είναι αδύνατο να συνεχίσω την περιπλάνησή μου στους δρόμους. Λυπάμαι γιατί είμαι υποχρεωμένος να σας αφήσω. Άλλωστε έχετε πάρει εισιτήριο για το θέατρο. Δε θέλω να σας καθυστερήσω. Αύριο, λοιπόν, θα σας περιμένω πάλι στο «Νησί της Ευτυχίας». Καληνύχτα σας. (Στέλιος Ξεφλούδας)

Πολυτροπικό Κείμενο

 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

ΘΕΜΑ Α΄

Α1. Δώστε την περίληψη του Κ.1 σε100 λέξεις.

Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Β΄

Β1 .Βάλτε τη λέξη Σωστό ή Λάθος στο τέλος των προτάσεων από το Κ.2:

α. Η αυτογνωσία διευκολύνει την ολοκλήρωση του ανθρώπου.

Β .Η αυτογνωσία οδηγεί στην υποτίμηση του εαυτού μας και δυσχεραίνει την επιλογή του επαγγέλματος.

γ. Ο  πολιτισμός  αντανακλά την πορεία του πολιτισμού.

δ. Η αυτογνωσία περιορίζει τα όρια της ελευθερίας μας.

ε. Η αμφιβολία δεν σχετίζεται με την αυτογνωσία.

(Στην απάντηση να γίνεται αναφορά στο σχετικό απόσπασμα του κειμένου)

Μονάδες 10

Β2α. Με ποιο είδος κειμένου (Άρθρο, δοκίμιο, επιφυλλίδα) ο συγγραφέας προβάλλει τις θέσεις του για την αυτοκριτική; (Κ.1) Δώστε τρία γνωρίσματά του και αιτιολογήστε την επιλογή του.

Μονάδες 9

β. Στις γλωσσικές επιλογές του Κ.2 ανήκουν: Ο χρόνος των ρημάτων, οι εγκλίσεις, τα πρόσωπα, οι διαρθρωτικές λέξεις και το είδος της σύνταξης. Να βρείτε στο Κ.2 ένα παράδειγμα για κάθε περίπτωση χωριστά δίνοντας και την λειτουργία αυτών των υφολογικών επιλογών.

Μονάδες 6

Β3.Με ποιον τρόπο συνδέονται τόσο στην §4 (Κ.1) όσο και στην §3 (Κ.2) η αυτογνωσία – αυτοκριτική με τον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου; Να τον σχολιάσετε.

Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Γ΄- Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α

Γ1. «Δε χρειάζεται…αθάνατος»(§2). Ποια βασική θέση του ήρωα προβάλλεται σε αυτό το απόσπασμα και ποια αλλαγή του ύφους – τόνου παρατηρείτε σε σχέση με το υπόλοιπο κείμενο; Ποιο εκφραστικό μέσο – σχήμα κυριαρχεί και πόσο συμβάλλει στην αποδόμηση – προβολή της βασικής θέσης;

Μονάδες 15

ΘΕΜΑ Δ΄ – Έ Κ Θ Ε Σ Η

Σε άρθρο στην διαδικτυακή εφημερίδα του σχολείου σας αναλύετε: α. Την αξία της αυτογνωσίας για το άτομο (§3) και β. Τους παράγοντες που δυσκολεύουν ή ακυρώνουν την αυτογνωσία (κοινωνία, οικογένεια, εαυτό μας). (Σύνολο λέξεων 400)

Μονάδες 30

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

ΘΕΜΑ Α΄– Περίληψη

Στο παρόν κείμενο ο συγγραφέας πραγματεύεται την αξία της αυτοκριτικής. Αρχικά ορίζεται η κριτική ως μία πνευματική διαδικασία που στοχεύει στον ακριβή έλεγχο κάθε γνώμης. Ωστόσο προβάλλεται και η αναγκαιότητα – αξία της αυτοκριτικής και του αυτοελέγχου που η απουσία τους επηρεάζουν αρνητικά τη λειτουργία της κριτικής. Αυτή γονιμοποιείται κατά θετικό τρόπο από την αυτοκριτική αφού από το περιεχόμενό της εμπλουτίζεται ή φτωχαίνει ανάλογα και η στάση του κριτή. Στη συνέχεια προβάλλεται η συμβολή της αυτογνωσίας – ως προϊόν της αυτοκριτικής – τόσο στον καθορισμό των στόχων όσο και στην υπέρβαση των αντιφάσεων. Η κατάχρηση, όμως, της αυτοκριτικής καθίσταται βλαπτική και μπορεί να οδηγήσει είτε στην αυτοϋποτίμηση είτε στις παλινωδίες και στη γέννηση των αισθημάτων της ανασφάλειας και αποτυχίας. Επιλογικά καταγράφεται ο γονιμοποιός ρόλος του αυτοελέγχου στην άσκηση της κριτικής και οι βλαπτικές συνέπειες αυτής από την απουσία του αυτοελέγχου.

ΘΕΜΑ Β΄

Β1.α.Σ(«Αυτογνωσία…προσώπου», §1),β.Λ(«Η αυτογνωσία…ενεργειών του», §1),γ.Σ(«Άλλωστε…εκφράζει», §1),δ.Λ(«Ο άνθρωπος…ελευθερία του», §2),ε.Σ(«Η βασανιστική…ωρίμανσης», §3).

Β2α.Ο συγγραφέας για να προβάλει τις θέσεις του για την αξία της Κριτικής και της Αυτοκριτικής χρησιμοποιεί ως εργαλείο το γραμματειακό είδος του Δοκιμίου. Η χρήση του συγκεκριμένου κειμένου στοχεύει στην ενημέρωση και πειθώ του αναγνώστη, αφού το δοκίμιο ως εργαλείο πειθούς βοηθά σε αυτό με τη χρήση επιχειρημάτων και της λογικής διάρθρωσης των επί μέρους θέσεων και με τη χρήση του γ’ Ενικού Προσώπου – αναφορικής χρήσης της γλώσσας. Ως βασικά του γνωρίσματα είναι: 1. Επίκληση στη Λογική ως τρόπος πειθούς, 2. Λογική οργάνωση των νοημάτων, 3. Αναφορική χρήση της Γλώσσας.

β.1. Χρόνος: Χρησιμοποιείται ο Ενεστώτας, που υποδηλώνει την παροντικότητα του φαινομένου και τη διαχρονικότητά του, 2. Εγκλίσεις: Η Οριστική κυριαρχεί αφού επικυρώνει την πραγματικότητα και την παρουσία του φαινομένου, 3. Το πρόσωπο: Το γ’ Ενικό – Πληθυντικό ως πρόσωπο βοηθά στην αμερόληπτη και αντικειμενική προβολή των επί μέρους θέσεων, 4. Διαρθρωτικές λέξεις: Συμβάλλουν αποφασιστικά στη συνοχή των § αλλά και των επί μέρους νοημάτων, όπως: Ώστε, όμως, λοιπόν, όταν, έτσι, είτε…5. Είδος σύνταξης: Κατεξοχήν κυριαρχεί η Ενεργητική σύνταξη (προβολή του υποκειμένου) αλλά συνάμα υπάρχουν και παραδείγματα Παθητικής σύνταξης, όπως: υποβληθεί, επιβεβαιωθεί, ασκείται (προβολή της ενέργειας – πράξης).

Β3.Στο Κ.1, §4 προβάλλεται ο ρόλος της αυτοκριτικής – αυτογνωσίας στην ισορροπία του εσωτερικού – ψυχικού κόσμου. Ειδικότερα, τονίζεται η συμβολή της Α-Α στην υπέρβαση της «έπαρσης» και συνακόλουθα στην οικοδόμηση της ζωής με βασικούς πυλώνες τον σαφή καθορισμό των στόχων και των πράξεων. Αποτέλεσμα όλων αυτών η συμπεριφορά ως αποτέλεσμα – έκφραση του εσωτερικού του κόσμου, με κύριο άξονα τη «συμφωνία» της «βούλησης» (θέλω) και της «δυνατότητας» (μπορώ). Όλα αυτά εξασφαλίζουν την υπέρβαση των εσωτερικών αντιφάσεων και τη βίωση της «ψυχικής γαλήνης».

Αντίστοιχες επισημάνσεις υπάρχουν και στο Κ.2, §3 όπου δηλώνεται ο ρόλος της αυτοκριτικής στην επίτευξη μιας συμφωνίας – αρμονίας ανάμεσα στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου με τον περιβάλλοντα χώρο. Επιπρόσθετα η αυτοκριτική πυροδοτεί την «αμφιβολία» και τη γνώση, που μας απελευθερώνουν από τους «μύθους» που ροκανίζουν την ελευθερία μας και μας καθιστούν ψυχικά δούλους εξωγενών δυνάμεων.

Καθοριστικός, λοιπόν, είναι ο ρόλος της αυτοκριτικής – αυτογνωσίας στη διαμόρφωση του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου.

ΘΕΜΑ Γ΄- Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α

Γ1. Ο ήρωας απευθυνόμενος στον ανακριτή – και έμμεσα σε όλους τους ανθρώπους – διακηρύσσει με ένταση τον κρυμμένο «άγγελο» που κρύβει ο καθένας μας όταν βρεθεί σε ένα οριακό σημείο της ζωής του μπορεί να ανατρέψει τα αρνητικά δεδομένα και να διεκδικήσει με δύναμη ό,τι καλύτερο του ανήκει. Βασική θέση – πρόταση των λόγων – που έχει τη μορφή ενός μανιφέστου – διακήρυξης είναι πως ο άνθρωπος είναι προορισμένος να είναι «ελεύθερος και μαζί αθάνατος».

Ο κρυμμένος άγγελος αισθητοποιεί το απόθεμα δύναμης και αποφασιστικότητας που βρίσκεται σε μία «εν δυνάμει» κατάσταση και περιμένει την ευκαιρία και το κίνητρο να εκδηλωθεί. Μέσα από επιτυχείς εικόνες «ανοίξει φτερά/ υψώσει στον ουρανό/ γη και θάλασσα…φλόγες» αποτυπώνει το αρνητικό τοπίο το οποίο καλείται ο άνθρωπος να αλλάξει και με αρωγό την αυτογνωσία «θα νικήσει τον εαυτό του» να ξαναδημιουργήσει τον κόσμο.

Έμμεσα προβάλλεται η δύναμη, η αποφασιστικότητα και το πάθος για ελευθερία. Στόχος η αθανασία και η αιωνιότητα. Και φυσικά δεν υπονοείται η φυσική αθανασία αλλά η πνευματική. Γιατί ο άνθρωπος έχει τη δύναμη – πνευματική και ψυχική – να ξεπεράσει κάποια όρια που θέτουν οι «αναγκαιότητες» και να δημιουργήσει ένα νέο περιβάλλον υλικής και πνευματικής επιβίωσης.

Στο απόσπασμα αυτό το ύφος αλλάζει σε σχέση με όσα προηγήθηκαν όπου καταγράφονται τα αρνητικά στοιχεία της συμπεριφοράς και του πολιτισμού του ανθρώπου «καταστρέψει, βασανίσει/ πολέμησαν άγρια, γέμισε νεκρούς, φόβος ατομικού πολέμου…τραγικό τέλος». Σε αυτό το καταθλιπτικό τοπίο που αντανακλά την έκπτωση του ανθρώπου αντιτείνει μία άλλη εικόνα δημιουργίας, ανάτασης και ψυχικής δύναμης. Το αισιόδοξο κλίμα συνοδεύεται κι από τις αντίστοιχες εικόνες θετικής ενέργειας και δράσης του ανθρώπου.

Το εκφραστικό μέσο που κυριαρχεί είναι ο μακροπερίοδος λόγος που συμπληρώνεται με μία σειρά από ρήματα χρόνου μέλλοντα που τονίζουν την αισιοδοξία έως βεβαιότητα για το μέλλον του ανθρώπου. Άτυπα συνυπάρχει και το ασύνδετο σχήμα που με τη βοήθεια του γ΄ Ενικού προσώπου και την κυρίαρχη ενεργητική σύνταξη προβάλλεται εμφαντικά η αποφασιστικότητα του ανθρώπου να ζήσει ελεύθερα διεκδικώντας το δικαίωμα να αφήσει το αποτύπωμά του στον ρου του χρόνου.

Πολυτροπικό Κείμενο

Ερώτηση

Πώς αιτιολογείται η καταληκτική θέση του σκίτσου «Δεν είναι εύκολο…αυτοκριτική σου». Δώστε τα δύο επί μέρους επίπεδα της πορείας της σκέψης του υποκειμένου του σκίτσου. Αναλύστε το ρόλο ενός κειμενικού δείκτη και δώστε δύο τίτλους στο σκίτσο.

Απάντηση

Το σκίτσο προβάλλει εμφαντικά την αναγκαιότητα – αξία της αυτοκριτικής αλλά και τις δυσκολίες – απροθυμία του ατόμου να αποδεχτεί τα λάθη του. Πιο συγκεκριμένα με την τεχνική της αυτοεξομολόγησης το άτομο του σκίτσου στο πρώτο επίπεδο κρίνει αυστηρά τον εαυτό του για κάποια συμπεριφορά του αποδεχόμενο τα λάθη του (στοιχεία αυτοκριτικής). Ωστόσο σε ένα δεύτερο επίπεδο το ίδιο το άτομο επιδίδεται σε μία προσπάθεια απο-ενοχοποίησής του και δικαιολόγησης της αντίδρασης – συμπεριφοράς του ως προϊόν μιας «φυσιολογικής αντίδρασης».

Η συμπερασματική φράση – θέση «Δεν είναι…αυτοκριτική σου» συνιστά μία ομολογία της δυσκολίας αλλά και της αξίας της αυτοκριτικής για κάθε άνθρωπο.

Στόχος του σκίτσου που συμπληρώνει αποτελεσματικά τα Κ.1& Κ.2 είναι να προβάλει με το δικό του τρόπο την αναγκαιότητα της αυτοκριτικής για τον άνθρωπο. Κι αυτό γιατί η αυτοκριτική συνιστά μία αναγκαία διαδικασία αφού οδηγεί το άτομο στην κατανόηση και αποδοχή κάποιων αληθειών που σχετίζονται με τις αδυναμίες του και τα αρνητικά στοιχεία  του εαυτού του. Έτσι το άτομο οδηγείται στην αυτογνωσία ως ένας απώτατος στόχος που βοηθά το άτομο να γνωρίσει τις δυνάμεις και τα όριά του και κατ’ ακολουθία να θέσει τους στόχους του.

 Ο σκιτσογράφος επιλέγει ως τεχνική τον εσωτερικό διάλογο – μονόλογο με πολλά στοιχεία αυτοεξομολόγησης. Με την τεχνική αυτή αποδίδονται με ενάργεια οι διάφορες πτυχές της πάλης του ανθρώπου με την αλήθεια και τον επιθυμητό τρόπο δράσης και συμπεριφοράς. Ο λόγος αποκτά ζωντάνια, αμεσότητα και παραστατικότητα και στο «Εγώ» του σκιτσογράφου αντανακλάται το δικό μας Εγώ, αφού ο καθένας μας βιώνει αυτήν την πάλη προς την αλήθεια.

Ως τίτλος του σκίτσου θα μπορούσε να είναι: «Ο δρόμος της αυτοκριτικής» ή «Αυτοκριτική: Ένας διάλογος με τον εαυτό μας».

ΘΕΜΑ Δ΄ – ΈΚΘΕΣΗ 

Σχετικό υλικό και ανάλυση του θέματος έκθεσης βρίσκεται στο blog ΙΔΕΟπολις, iliasgiannakopoulos.blogspot.com του συγγραφέα Ηλία Γιαννακόπουλουκαι ιδιαίτερα στα άρθρα: 1.«Αυτογνωσία και Πολιτισμός» και 2.«Αυτογνωσία: Ένα δύσκολο εγχείρημα».

 *To παρακάτω κείμενο συνιστά μία πρόταση έκθεσης, ως απάντηση στο κριτήριο αξιολόγησης για την αυτογνωσία (Απαντήσεις,Θέμα Δ).

 Αυτογνωσία: Ένα δύσκολο εγχείρημα

«Το να ριψοκινδυνεύει κανείς με την υψηλότερη έννοια του όρου, σημαίνει ακριβώς το ν’ αποκτά συνείδηση του εαυτού του». (Κίρκεγκαρντ)

Ψηλαφώντας τους βασικούς σταθμούς της ανθρώπινης εξέλιξης και του παγκόσμιου πολιτισμού εύκολα οδηγούμεθα στη διαπίστωση πως και τα δύο αυτά επηρεάστηκαν καταλυτικά από τις απαντήσεις που δόθηκαν σε ένα πλήθος ερωτημάτων που σχετίζονται με την εξωτερική πραγματικότητα (φυσικός κόσμος – κοινωνική ζωή). Εκείνο, όμως, το στοιχείο που στιγμάτισε ανεξίτηλα την ανθρώπινη πορεία και το περιεχόμενο του πολιτισμού είναι η απάντηση στο διαχρονικό και βαθύτατα υπαρξιακό ερώτημα «ποιος είμαι». Οι συνιστώσες της απάντησης προσδιορίζουν και το βαθμό αυτογνωσίας μας.

Αυτογνωσία είναι η προσπάθεια του ανθρώπου να γνωρίσει σε βάθος τον εαυτό του. Είναι η τόλμη να αναγνωρίζουμε και να συνειδητοποιούμε όχι μόνο τα θετικά ή δυνατά μας σημεία αλλά και τις αδυναμίες μας. Αυτογνωσία σημαίνει ότι χωρίς να είμαστε αναγκασμένοι να απομονωθούμε από το κοινωνικό περιβάλλον, είμαστε όσο μπορούμε ο εαυτός μας. Χωρίς ενοχές για τις τυχόν διαφορετικές απόψεις μας ή αντιμετωπίσεις πλευρών της ζωής. Αυτογνωσία είναι η τόλμη να έχουμε το δικαίωμα να είμαστε διαφορετικοί από τους άλλους, ακόμη κι αν αυτό συνεπάγεται συγκρούσεις μ’ αυτούς που θέλουν να έχουν εξουσία πάνω μας. Μια τόλμη, όμως, που είναι αντίθετη με κάθε κομπασμό ή ψευτοϋπερηφάνεια. Μια τόλμη που μάς κάνει να γνωρίζουμε τις δυνάμεις μας και να τις χρησιμοποιούμε παραδεχόμενοι τα όριά μας. Αυτογνωσία είναι μια τόλμη που μάς βοηθά να επιλέγουμε τα όριά μας. Αυτογνωσία είναι μια τόλμη που μάς βοηθά να επιλέγουμε τις αξίες μας, να διαλέγουμε την προσωπική μας ελευθερία και την ευθύνη για τον εαυτό μας συγχρόνως.

Αν και η αυτογνωσία παραμένει μία ριψοκίνδυνη διαδικασία με αρχή και τέλος τον ίδιο τον άνθρωπο αξίζει τον κόπο να διακινδυνεύσουμε με στόχο να γίνουμε καλύτεροι και πιο χρήσιμοι για την κοινωνία.

Αυτογνωσία και ποιοτική μετεξέλιξη του ανθρώπου

Αρχικά οφείλουμε να διαπιστώσουμε πως η αυτογνωσία συνέβαλε-λει στην ποιοτική μετεξέλιξη του ατόμου, από βιολογικό, δηλαδή, ον σε «ον με συνείδηση» της μοναδικότητάς του. Η ανίχνευση  κι αποκάλυψη όλων εκείνων των στοιχείων που συνθέτουν με έναν ξεχωριστό τρόπο την ταυτότητα της ατομικής ύπαρξης συντέλεσε στον επανακαθορισμό της εικόνας που έχουμε για τον εαυτό μας και τον άνθρωπο γενικότερα. Με την αυτογνωσία, επιπρόσθετα, ο άνθρωπος κατανόησε πως είναι το μοναδικό ον της φυσικής δημιουργίας που έχει «συνείδηση της συνείδησής» του. Το γεγονός αυτό άλλαξε ριζικά τους ρυθμούς πνευματικής εξέλιξης, της κοινωνικής ωρίμανσης, της ψυχοσυναισθηματικής ισορροπίας και της ηθικής του αρτίωσης. Η ηθική, δηλαδή, συνείδηση κάθε ανθρώπου είναι σε τελευταία ανάλυση συνάρτηση του βαθμού αυτογνωσίας, γιατί με αυτή εντάσσει το Εγώ του στην ομάδα και στο χώρο του δικαίου και της Ηθικής. Συμπερασματικά, η αυτογνωσία έδωσε περιεχόμενο και νόημα στην ανθρώπινη ύπαρξη και συντέλεσε στην εσωτερική του ολοκλήρωση.

 Αυτογνωσία και συνειδητοποίηση της δύναμής μας

Η αυτογνωσία μάς βοηθά, πρωταρχικά, να συνειδητοποιήσουμε τη δύναμή μας και να κατευθύνουμε οι ίδιοι τη ζωή μας υπεύθυνα και χωρίς  εξαρτήσεις. Και τούτο είναι αναγκαίο και εφικτό γιατί  μέσα από τη γνώση γινόμαστε κυρίαρχοι του εαυτού μας. Κανείς δεν μπορεί να κατέχει τον εαυτό του όταν δεν τον γνωρίζει. Όποιος γνωρίζει τον εσωτερικό του κόσμο μπορεί και να τον υπερασπίσει απέναντι στις επιθέσεις που προέρχονται τόσο από το κοινωνικό περιβάλλον όσο και από το χώρο των ενστίκτων. Η αυτογνωσία μάς βοηθά να σκεφτόμαστε πριν προβούμε σε επιλογές ή αντιδράσεις που ίσως μάς οδηγήσουν σε λανθασμένες κατευθύνσεις και αθέλητες εξαρτήσεις. Μάς βοηθά να δρούμε παρά να αντιδρούμε. Σ’ αυτήν την πορεία της αυτογνωσίας χρησιμοποιούμε και τις αρνητικές προς εμάς εμπειρίες δημιουργικά και εξελικτικά. Με την αυτογνωσία, επίσης, επιτυγχάνουμε την αρμονική συνεργασία του συναισθήματος με τη λογική, που αποτελεί βασική προϋπόθεση για την επιτυχή πορεία της ζωής μας.

Αυτογνωσία και ψυχική ηρεμία

Η ψυχική ηρεμία, επίσης, σε πολλές περιπτώσεις φαίνεται να είναι το αποτέλεσμα της αυτογνωσίας. Αυτό συμβαίνει γιατί ο στόχος της αυτογνωσίας είναι η ανακάλυψη όλων των πτυχών του εσωτερικού μας κόσμου. Η αποκάλυψη και η αναγνώριση όλων των πτυχών της εσωτερικής μας ζωής φωτίζει όλες τις λεπτομέρειες αυτής και παύει έτσι ο εσωτερικός μας κόσμος να αποτελεί τον μεγάλο άγνωστο των αναζητήσεών μας. Όσο ο εαυτός μας παραμένει άγνωστος άλλο τόσο αποτελεί πηγή εκπλήξεων και μερικές φορές απρόσμενων καταστάσεων, φαινόμενα που πολλές φορές διαταράσσουν την εσωτερική ισορροπία και ψυχική γαλήνη. Μέσα από την αυτογνωσία το «άγνωστο» γίνεται «γνωστό» κι έτσι αφ’ ενός μεν ελαχιστοποιείται κάθε πηγή εσωτερικής ανισορροπίας κι αφ’ ετέρου το «γνωστό» δημιουργεί ένα αίσθημα ψυχικής ευφορίας και οδηγεί με βεβαιότητα στην ψυχική γαλήνη.

Εξάλλου η βαθιά γνώση του εαυτού μάς βοηθά στη σωστή και γόνιμη επικοινωνία με τον εσωτερικό μας κόσμο. Αυτό δε, έχει ως συνέπεια την ανάπτυξη σχέσεων ειλικρίνειας μαζί του που επιφέρουν τη σταθερότητα και την αρμονία. Οι ειλικρινείς και αρμονικές σχέσεις με τον εσώτερο κόσμο μας δημιουργούν όλες εκείνες τις προϋποθέσεις για την ψυχική ηρεμία και γαλήνη του ατόμου. Έτσι, λοιπόν, αποκαλύπτεται πως η αυτογνωσία αποτελεί ενισχυτικό παράγοντα για την κατάκτηση της εσωτερικής αρμονίας και γαλήνης του ατόμου.

Αυτογνωσία και επάγγελμα

Αποτελεί δε, αναμφισβήτητη αλήθεια ότι η επιλογή του κατάλληλου επαγγέλματος περνά μέσα από την αυτογνωσία. Το πόσο καλά γνωρίζουμε τον εαυτό μας και κατά συνέπεια σε τι βαθμό χρησιμοποιούμε και προσπαθούμε να αναπτύξουμε το ανθρώπινο δυναμικό μας επηρεάζει την εκλογή των τρόπων συμπεριφοράς μας τις προσδοκίες που έχουμε από τη ζωή και τις προτιμήσεις μας για το επάγγελμα που θα ασκήσουμε στο μέλλον. Μια επιλογή επαγγέλματος θεωρείται σωστή μόνον τότε, όταν αφήνει περιθώρια για έκφραση και ικανοποίηση των κλίσεων, των δυνατοτήτων και των επιθυμιών μας. Για να επιτευχθεί, όμως, αυτό χρειάζεται η βαθιά γνώση του εσωτερικού μας κόσμου, έτσι ώστε το επάγγελμα να έρχεται σε αρμονία με τη βαθύτερη ουσία της ύπαρξής μας, την τάση – επιθυμία για δημιουργία. Γνωρίζοντας ο νέος τον εαυτό του με τις αδυναμίες αλλά και τις δυνατότητές του είναι σε θέση να βρίσκει εναλλακτικές λύσεις για το μέλλον του και να προσπαθεί να προσδιορίζει τους στόχους του, που μπορεί να αφορούν στη μόρφωσή του, στο επάγγελμά του και στη ζωή του γενικότερα. Η γνώση, λοιπόν, και ανακάλυψη περισσότερων πλευρών του εαυτού μάς βοηθά πέραν των άλλων και στην κατάλληλη επιλογή – προσδιορισμό των επαγγελματικών μας στόχων.

Αυτογνωσία και ανθρωπογνωσία

Η βαθύτερη γνώση του εαυτού μας εξάλλου έρχεται αρωγός στην προσπάθειά μας να γνωρίσουμε καλύτερα τους συνανθρώπους μας που αποτελεί και τη βασική προϋπόθεση για την επικοινωνία μαζί τους. Πάντοτε τον άνθρωπο τον απασχολούσε ο συνάνθρωπός του ως στάση, ως συμπεριφορά, ως ηθική παρουσία. Ήθελε να γνωρίζει όσα ο άλλος σκέπτεται, αισθάνεται και βιώνει ως βιολογικό, πνευματικό, κοινωνικό ον και ως ον μ’ έναν απέραντο και ανεξιχνίαστο εσωτερικό κόσμο. Η γνώση του άλλου αποτελούσε πάντοτε το κριτήριο με βάση το οποίο διαμόρφωνε ο καθένας τη συμπεριφορά του προς το κοινωνικό περιβάλλον. Σ’ αυτή την προσπάθεια μεγάλη συμβολή έχει η αυτογνωσία που εκ των πραγμάτων αποτελεί ένα ερέθισμα ή τμήμα της συνολικής γνώσης της φύσης του ανθρώπου, γνωστής ως ανθρωπογνωσίας. Ο καθένας γνωρίζοντας καλά τον εαυτό του πολλαπλασιάζει τις γνώσεις του για τον «άλλο», γιατί η ανθρώπινη φύση είναι κοινή σε όλους, τουλάχιστον στα βασικά της στοιχεία.

“Kάθε φορά που έψαξα τον εαυτό μου / Βρήκα τους άλλους / Και κάθε φορά που έψαξα τους άλλους / Δεν βρήκα σ εκείνους παρά την άγνωστη ύπαρξή μου / Μήπως είμαι το άτομο-πλήθος;”(Μαχμούντ Νταρουίς).

Γνωρίζοντας, λοιπόν, πολύ καλά πολλούς ανθρώπους γνωρίζουμε πολλά και σε μεγάλο βαθμό (βάθος) τον εαυτό μας. Επιβεβαιώνεται έτσι η άποψη του Τερέντιου που ισχυρίζεται πως «τίποτα το ανθρώπινο δε μου είναι ξένο». Η αυτογνωσία, επομένως, βοηθά το άτομο να συνειδητοποιήσει ότι οι άνθρωποι του στενού και ευρύτερου περιβάλλοντός του έχον ατομικές διαφορές που όμως δεν απέχουν πολύ από την κοινή ανθρώπινη φύση και ως εκ τούτου αυτές οι διαφορές δεν πρέπει να καταδικάζονται, αλλά να αντιμετωπίζονται με φυσικότητα και σεβασμό προς το δικαίωμα της μοναδικότητας του ανθρώπου. Με την έννοια αυτή, λοιπόν, η αυτογνωσία, όντας μια μορφή – προσπάθεια ανθρωπογνωσίας, λειτουργεί με θετικό τρόπο τόσο στην κατανόηση του «άλλου» όσο και στην επικοινωνία μαζί του.

Αυτογνωσία και κοινωνική ευθύνη

Επιπρόσθετα, η αυτογνωσία καθιστά το άτομο υπεύθυνο απέναντι στα κοινωνικά προβλήματα, στοιχείο που συμβάλει αποφασιστικά στην ενεργό συμμετοχή αυτού στις κοινωνικές εξελίξεις. Ο άνθρωπος ποτέ δεν αρκείται στην επιφανειακή γνώση της βιολογικής του φύσης αλλά αγωνιά και για τη βαθύτερη γνώση των άλλων πτυχών της ύπαρξής του. Η επίμονη ενδοσκόπηση οδήγησε στη γνώση της κοινωνικής διάστασης και των υποχρεώσεων κι ευθυνών που απορρέουν απ’ αυτή. Το άτομο όντας ένα ξεχωριστό και μοναδικό ον συνειδητοποιεί ότι ταυτόχρονα υφίσταται και ως μέλος μιας κοινωνίας που έχει ανάγκη όχι μόνο από την απλή παρουσία του αλλά κι από την ενεργό συμμετοχή του στο «κοινωνικό γίγνεσθαι». Η συμμετοχή σε διαδικασίες που αφορούν τα κοινωνικά ζητήματα προϋποθέτει μια βαθιά γνώση του εαυτού μας. Η αυτογνωσία οδηγεί στη συνειδητοποίηση του κοινωνικού ρόλου και των υποχρεώσεων του ατόμου προς το κοινωνικό σώμα.

Έτσι το άτομο που γνωρίζει σε βάθος τον εαυτό του λαμβάνει πρωτοβουλίες, ενδιαφέρεται και κατ’ εξοχήν ενεργοποιείται περισσότερο στην αντιμετώπιση των προβλημάτων και στη χάραξη ενός νέου τύπου κοινωνίας. Η συμμετοχή και η ανάπτυξη κοινωνικών δραστηριοτήτων έχουν πάντα ως αφετηρία την αυτογνωσία του ατόμου, η έννοια και η ιδιότητα του πολίτη κυριολεκτείται πρωτίστως για άτομα που έχουν συνείδηση τόσο του κοινωνικού τους χρέους όσο και της βαθύτερης ουσίας της ύπαρξής τους. Ένα άτομο χωρίς γνώση βαθύτερη του εαυτού του καθίσταται κοινωνικά ανενεργό και οδηγείται σε μια παθητική θέαση των κοινωνικών εξελίξεων. Η αναγκαιότητα, λοιπόν, της κοινωνικής ζωής επιβάλλει τη συνειδητή συμμετοχή των μελών αυτής στη «συλλογική προσπάθεια», που επιτυγχάνεται μόνο από άτομα που κατέχουν το «γνώθι σ’ αυτόν».

Οι δυσκολίες

Παρόλο που η αξία της αυτογνωσίας επισημάνθηκε από όλες τις θρησκείες και τα φιλοσοφικά συστήματα, παρόλο που το αρχαίο «γνώθι σ’ αυτόν» έγινε για πολλούς κανόνας ζωής δεν έπαψε, όμως, να αποτελεί στις μέρες μας ένα επίπονο έργο. Τα εμπόδια και οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος στον αγώνα του για αυτογνωσία είναι πολλά και προέρχονται είτε από το εξωτερικό περιβάλλον (εξωγενή αίτια: κοινωνική δομή, ανταγωνισμοί, μετασχηματισμοί) είτε από παράγοντες που έχουν σχέση με τον ίδιο μας τον εαυτό (υποκειμενικοί – εσωγενείς: φοβίες, συμπλέγματα κατωτερότητας, απουσία εσωτερικής ζωής). Κυρίαρχο ρόλο στην αποδυνάμωση των προσπαθειών για αυτογνωσία διαδραματίζουν η μορφή της σύγχρονης κοινωνίας, η οικογένεια και πρωτίστως κάποιες στερεοτυπικές αντιλήψεις με βάση τις οποίες κρίνουμε και αξιολογούμε τον εαυτό μας.

Η κοινωνία

Η ερμηνεία της αδυναμίας ή απροθυμίας του ανθρώπου για αυτογνωσία απαιτεί πρωταρχικά αναφορά στις δομές και τους μηχανισμούς της σύγχρονης κοινωνίας. Χωρίς να αποτελεί κοινοτοπία εκείνο που έντονα χαρακτηρίζει την κοινωνία μας είναι η επιτάχυνση του υλικοτεχνικού πολιτισμού με ταυτόχρονη επιβράδυνση του ηθικο-πνευματικού τομέα. Ο άνθρωπος μέσα σε αυτό το χάος των τεχνολογικών επιτευγμάτων και συνεχών εξελίξεων απώλεσε τις πυξίδες του και τις εσωτερικές σταθερές με αποτέλεσμα να ακολουθεί και να υπηρετεί λανθασμένες προτεραιότητες που εξοστρακίζουν κάθε επιθυμία για μια ειλικρινή και αυθεντική επικοινωνία με τον εαυτό του. Ο άκρατος ορθολογισμός και το τεχνοκρατικό πνεύμα περιθωριοποίησαν το συναίσθημα, φτώχυναν τον εσωτερικό κόσμο και ενοχοποίησαν κάθε ενασχόληση με αυτόν. Η αλλοτριωτική εργασία και η τυποποίηση της συμπεριφοράς αφυδατώνουν τη χαρά της εργασίας, σκοτώνουν την πρωτοβουλία, ευνουχίζουν τη φαντασία, ξεθωριάζουν την πρωτοτυπία και γενικά καθιστούν το άτομο ένα απρόσωπο γρανάζι μιας απρόσωπης μεγα-μηχανής. Μέσα σε τέτοιες συνθήκες και με τέτοια ψυχολογία το άτομο είναι ικανό μόνο για φθηνά θεάματα και παθητική ψυχαγωγία και όχι για μια θαρραλέα συζήτηση με το βαθύτερο «εγώ» του. Το άτομο έπαψε πια να βιώνει τον εαυτό του σαν ενεργητικό φορέα των προσωπικών του δυνάμεων και του εσωτερικού του πλούτου και αισθάνεται ως ένα φτωχό «αντικείμενο», εξαρτούμενο από δυνάμεις έξω απ’ αυτό. Σκύβει και προσκυνάει τα αντικείμενα που παράγει και περισσότερο επιβεβαιώνεται μέσα απ’ αυτά και λιγότερο από τη γνώση των ανεκμετάλλευτων δυνατοτήτων που κρύβει ο ψυχικός του κόσμος.

Επιπρόσθετα, η συνθετότητα και πολυπλοκότητα της ζωής σε συνδυασμό με την απουσία κριτικής σκέψης κι ενός κώδικα ερμηνείας του κόσμου βυθίζουν ακόμη περισσότερο το σύγχρονο άτομο στη φοβία, στις ανασφάλειες και στο άγχος για το μέλλον και το παρόν της ύπαρξής του. Ο χρόνος διατίθεται στην παρακολούθηση των ραγδαίων αλλαγών και μετασχηματισμών των κοινωνικών δομών και στην επίλυση προβλημάτων που σχετίζονται με την υλική του επιβίωση και σπάνια στον εσωτερικό διάλογο. Ο σύγχρονος άνθρωπος πια να μείνει και να συζητήσει με τον εαυτό του, δεν τολμά καν να τον αντικρίσει και απομονώνεται στην οθόνη της τηλοψίας, γιατί αυτή δεν έχει διάλογο και συγκρούσεις. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω το σύγχρονο άτομο να πορεύεται μόνο, αποξενωμένο από τους άλλους και τον εαυτό του, φτωχό εσωτερικά και χωρίς διάθεση για αυτογνωσία.

Οικογένεια και Αυτογνωσία

Για πολλούς η αδυναμία του σύγχρονου ανθρώπου και ιδιαίτερα του νέου για αυτογνωσία οφείλεται και στη δυσλειτουργία του θεσμού της Οικογένειας. Η οικογένεια δικαιώνει το ρόλο και την ύπαρξη – χρησιμότητάς της ως κοινωνικού θεσμού, όταν συμβάλλει θετικά στην ένταξη του νέου ατόμου στο κοινωνικό σώμα και όταν ανατρέφει τα νέα μέλη με αξίες και πρότυπα που είναι εναρμονισμένα με τον καθιερωμένο και κοινωνικά αποδεκτό ηθικό κώδικα της εποχής. Επίσης, η οικογένεια δικαιώνεται ως θεσμός όταν βοηθά στην πνευματική καλλιέργεια του εφήβου και όταν εξασφαλίζει ένα κλίμα ασφάλειας και σιγουριάς γι’ αυτόν. Στο βαθμό, όμως, που ο πιο παραδοσιακός κοινωνικός θεσμός δεν επιτελεί με επιτυχία τον κοινωνικοποιητικό και διαπαιδαγωγητικό του ρόλο, τότε αναπόφευκτα το νεαρό άτομο και μετέπειτα μέλος του κοινωνικού συνόλου στερείται των βασικών εφοδίων – δυνατοτήτων – ευκαιριών τόσο για τη δόμηση μιας υγιούς «ταυτότητας» όσο και της ικανότητας για γνώση του εσωτερικού του κόσμου.

Η σύγχρονη οικογένεια για πολλούς λόγους αδυνατεί να δώσει στο νέο μια ολοκληρωμένη και πειστική εικόνα της αντικειμενικής πραγματικότητας (κοινωνικής, οικονομικής, ηθικής…) με αποτέλεσμα αυτός να αδυνατεί να γνωρίσει τις βασικές πλευρές – διαστάσεις της κοινωνικής ζωής, προϊόν της οποίας είναι κι ο δικός του εσωτερικός κόσμος. Εάν δεχτούμε τη θέση ότι ο καθένας είναι προϊόν του περιβάλλοντός του, τότε οδηγούμαστε στη θέση ότι η αδυναμία κατανόησης του περιβάλλοντος συνοδεύεται κι από απροθυμία ή αδυναμία κατανόησης και βαθύτερης γνώσης του εαυτού μας. Έτσι η οικογένεια, όντας ένας από τους βασικότερους φορείς κοινωνικοποίησης, μη επιτελώντας το βασικό της έργο καταδικάζει τα νέα άτομα σε μια εγγενή αδυναμία για ενδοσκόπηση και αυτοκριτική.

Η αυτογνωσία και ο εαυτός μου

Οι διαμορφωμένες και συχνά στερεοτυπικές απόψεις – αντιλήψεις για τον εαυτό μας αποτελούν εμπόδιο για μια πλήρη γνώση αυτού. Οι προηγούμενες αντιλήψεις που έχουμε για το περιεχόμενο του εσωτερικού μας κόσμου συνήθως επηρεάζουν αρνητικά όχι μόνο τη διάθεση για αυτογνωσία αλλά και τη στάση μας απέναντι στα συμπεράσματα που προκύπτουν από μια προσπάθεια αυτογνωσίας. Συνήθως το άτομο έχει διαμορφώσει από καιρό μια συγκεκριμένη εικόνα για τον εαυτό του – αρνητική ή θετική – και με βάση αυτή την εικόνα διαμορφώνει όχι μόνο τη συμπεριφορά του και τις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους αλλά αξιολογεί και κρίνει κάθε νέο στοιχείο που προκύπτει από τη βαθύτερη γνώση του εαυτού του. Έτσι έχει την τάση οποιαδήποτε συμπεράσματα ή στοιχεία, που αναδύθηκαν μέσα από την αυτογνωσία, να τα προσαρμόζει προς την ήδη διαμορφωμένη εικόνα για τον εαυτό του και όχι το αντίθετο.

Αυτό, όμως, λειτουργεί αρνητικά τόσο για την περαιτέρω προσπάθειά του για αυτογνωσία όσο και στη σωστή και γόνιμη αξιοποίηση της νέας γνώσης, που αφορά βασικές πτυχές του εσωτερικού του κόσμου. Είναι, όμως, στρουθοκαμηλισμός το άτομο να εμμένει σταθερό και προσκολλημένο στην παλιά αντίληψη για τον εαυτό του και να εμφανίζεται απρόθυμο ή αδύναμο να αναγνωρίσει τη νέα πραγματικότητα. Έτσι, όμως, το άτομο αναπτύσσεται μέα σε ψευδαισθήσεις και ατροφεί κάθε προσπάθεια για αυτοβελτίωση, που πάντα είναι αποτέλεσμα μιας βαθύτερης γνώσης του εαυτού μας.

Επιμύθιον

Στην εποχή των «Μαζικών μέσων επικοινωνίας» και των «Μαζικών εκδηλώσεων» ολοένα και περισσότερο προβάλλεται η αξία και η αναγκαιότητα του μαζανθρώπου με την ταυτόχρονη υποχώρηση και περιθωριοποίηση του σκεπτόμενου πολίτη. Ο μαζάνθρωπος ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί, δεν έχει φωνή γιατί είναι μάζα. Απέναντι σ’ αυτήν την πραγματικότητα που τείνει να γενικευτεί η προσπάθεια κι ο αγώνας για αυτογνωσία μπορεί να σώσει το ανθρώπινο είδος από το μετασχηματισμό του σε μια κινούμενη ανθρωπομάζα. Τα λόγια του Σαρτρ βρίσκουν έκφραση και δικαιώνονται σήμερα όσο ποτέ άλλοτε: «Γινόμαστε αυτό που είμαστε, μόνο με τη ριζική και βαθιά άρνηση εκείνου που οι άλλοι μας έχουν κάνει». Η ανακάλυψη και η επιβεβαίωση του εσωτερικού μας κόσμου μπορεί να μάς κάνει σοφότερους και/ή περισσότερο ευτυχισμένους. Το «ένδον σκάπτε» λειτουργεί ως πολλαπλασιαστής της γνώσης που έχουμε όχι μόνο για τους άλλους αλλά και για τον ίδιο τον εαυτό μας, που συνηθίζει να μη μάς αποκαλύπτεται εύκολα: «όποιος ξέρει τους άλλους, έχει γνώση. Όποιος ξέρει τον εαυτό του, έχει σοφία».

Η αυτογνωσία, λοιπόν, αποτελεί τον αναγκαίο όρο για το «δικαίωμα στη διαφορά» και την απαραίτητη προϋπόθεση για τη διαμόρφωση μιας συνείδησης της «αντίστασης» και όχι μιας συμπεριφοράς της «συναίνεσης» και της «συμμόρφωσης». Το τι πρέπει και τι μπορούμε να είμαστε και να γίνουμε είναι συνάρτηση πάντα του βαθμού αυτογνωσίας μας. «Δε φτάνει να καταλάβουμε τι πρέπει να είμαστε, αν δεν ξέρουμε τι είμαστε και δεν καταλαβαίνουμε τι είμαστε, αν δεν ξέρουμε τι πρέπει να είμαστε», (Έλιοτ). Συνθέτοντας η αυτογνωσία το «είναι» και το «δέον είναι» του ανθρώπου αποτελεί το πρώτο βήμα για την απελευθέρωσή του.

Τους «Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες» που φράζουν το δρόμο προς την αυτογνωσία μπορούμε να τους κερδίσουμε μόνον όταν το θελήσουμε. Κανείς δεν προχώρησε πιο μακριά, κανείς δεν ανέβηκε ψηλότερα, κανείς δεν ένιωσε ευτυχισμένος που φοβήθηκε τον εαυτό του και αρνήθηκε να δει καθαρά το Εγώ του ως ενότητα. Η αυτογνωσία προϋποθέτει καθαρό βλέμμα, εσωτερική πειθαρχία, ισχυρή θέληση και όραμα για υπέρβαση κι άλματα  στη ζωή. Το «γνώθι σ’ αυτόν» δεν είναι το τέλος αλλά η αρχή της ζωής.

Δεν μάς αρκεί η απλή επιβίωση αλλά η ίδια η ζωή

———–

ΙΔΕΟπολις

https://iliasgiannakopoulos.blogspot.com