“Η απελευθέρωση της Βέροιας από τους Οθωμανούς, 16 Οκτωβρίου 1912” γράφει ο Μανώλης Ξυνάδας

Με τη μετακίνηση μουσουλμανικού και εβραϊκού (σεφαραδιτικού) πληθυσμού στην περιοχή, η παραπάνω κατάσταση άλλαξε ριζικά και τη θέση της έλαβε ένα νέο καθεστώς, μια νέα πολυδιάστατη πραγματικότητα[2]. Χριστιανοί, μουσουλμάνοι και εβραίοι καλούνταν να μοιραστούν τον ίδιο αστικό χώρο και μέσα σε αυτόν να συνυπάρξουν, να συνδιαλλαγούν, σεβόμενοι ο ένας τον άλλο, τις συνήθειες και τις παραδόσεις τους. Αυτό δεν ήταν πάντοτε εύκολο, κάτι που μπορούσε να επιτευχθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα.

Για τον χριστιανικό πληθυσμό οι μουσουλμάνοι ήταν οι κατακτητές και οι εβραίοι οι ξένοι ή «φερτοί». Πώς, λοιπόν, θα μπορούσε να συνυπάρξει ο ντόπιος, ο γηγενής, με τις δύο νέες θρησκευτικές κοινότητες; Το ερώτημα αυτό τίθεται πολλές φορές για να βρει την απάντησή του μέσα από τα ιστορικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στο πέρασμα του χρόνου, τα οποία μας φανερώνουν ότι οι τρεις θρησκευτικές κοινότητες, σε γενικές γραμμές, συνυπήρξαν και αλληλοϋποστηρίχτηκαν, κατά τη διάρκεια των οθωμανικών χρόνων.

Η κοινωνία της Βέροιας στα οθωμανικά χρόνια

Πληροφορίες για τη συνύπαρξη των τριών κοινοτήτων που ζούσαν στη Βέροια, δηλαδή, της χριστιανικής, της μουσουλμανικής και της εβραϊκής, λαμβάνονται από διάφορες γραπτές ιστορικές πηγές, ενώ σημαντικά στοιχεία έδωσαν και συνεχίζουν να δίνουν τα οθωμανικά διοικητικά αρχεία. Στοιχεία, επίσης, για την οθωμανική περίοδο μας δίνουν τα κείμενα ορισμένων ξένων περιηγητών, οι οποίοι περιγράφουν το πέρασμα και την παραμονή τους στη Βέροια και την περιοχή της[3].

Από αυτούς, ο Τούρκος περιηγητής Ελβιγιά Τσελεμπί, επισκέφτηκε την πόλη το έτος 1668. Η περιγραφή του Τσελεμπί εστιάζει κυρίως στην κοινωνία, τα κτίρια και τις συνήθειες των κατοίκων της πόλης, η οποία αποτελούσε έδρα καζά, του Σαντζακιού της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τον περιηγητή[4], στην πόλη υπήρχαν 16 μουσουλμανικές συνοικίες και 15 χριστιανικές, ενώ την πληθυσμιακή σύνθεση της πόλης συμπλήρωναν δύο  εβραϊκές κοινότητες – ομάδες, καθώς και μία ομάδα λατινόφωνων (ίσως να αναφέρεται σε βλαχόφωνους)[5]. Ανάλογοι με τις συνοικίες φαίνεται να ήταν και οι τόποι λατρείας τους οποίους διέθετε η κάθε θρησκευτική κοινότητα. Εκκλησίες[6] και τζαμιά[7] αποτελούσαν τόπους λατρείας για χριστιανούς και μουσουλμάνους, αντίστοιχα, ενώ το ψηφιδωτό συμπληρωνόταν με τη μοναδική εβραϊκή συναγωγή που διέθετε η πόλη και εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες της εβραϊκής κοινότητας[8].

Όσον αφορά τις ασχολίες των κατοίκων της Βέροιας, στα οθωμανικά χρόνια, αυτοί ασχολούνταν κυρίως με την υφαντουργία, το εμπόριο κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων, τη γεωργία (με έμφαση στη δενδροκομία και την αμπελουργία), τη λαχανοκηπουρική, τη μεταξουργία, την καλλιέργεια λιναριού και κανναβουριού. Ακόμη, σημαντικό μέρος του πληθυσμού ασχολούταν με την κτηνοτροφία[9].

Παρά τις νέες συνθήκες των οθωμανικών χρόνων, η Βέροια, αν και μία από τις λιγότερο σημαντικές πόλεις της αυτοκρατορίας, ανέκαθεν αποτελούσε αξιόλογη κοιτίδα πολιτισμού. Μέσα στην οθωμανική πόλη διαδόθηκαν οι τέχνες και τα γράμματα, μέσω των σχολείων τα οποία συντηρούνταν με ευθύνη των κοινοτήτων. μουσουλμανικά σχολεία και Μενδρεσέδες (ιεροδιδασκαλεία) προσέφεραν στα παιδιά των μουσουλμάνων της πόλης την απαιτούμενη μόρφωση και παιδεία, ενώ οι εκπαιδευτικές ανάγκες της εβραϊκής κοινότητας καλύπτονταν από το εβραϊκό σχολείο της Βέροιας. Ειδικότερα, για τη χριστιανική κοινότητα, είναι γνωστό ότι συντηρούσε Ελληνική Σχολή, Αλληλοδιδακτική Σχολή, Παρθεναγωγείο και Νηπιαγωγείο, ενώ στα χωριά λειτουργούσαν γραμματοδιδασκαλεία[10]. Επιπλέον, στα τελευταία χρόνια της περιόδου λειτούργησε στην επαρχία Ιερατική Σχολή, στη μονή του Τιμίου Προδρόμου (Σκήτη Βέροιας) [11].

Επίσης, η Βέροια μπορεί να καυχάται διότι από αυτήν καταγόταν σημαντικές προσωπικότητες των οθωμανικών χρόνων, προσωπικότητες, οι οποίες, λόγω της δράσης τους, απέκτησαν ακόμη και διεθνή αναγνώριση. Ενδεικτικά αναφέρονται οι Ιωάννης Κωττούνιος και Μητροφάνης Κριτόπουλος, ενώ αρκετοί Βεροιείς κληρικοί αναρριχήθηκαν σε υψηλά εκκλησιαστικά αξιώματα (σε επισκοπικούς ή ακόμα και πατριαρχικούς θρόνους) [12].

Επαναστατικά κινήματα

Προσπάθειες αποτίναξης του οθωμανικού ζυγού

Το κλίμα συνύπαρξης και συνδιαλλαγής, στο οποίο έγινε αναφορά παραπάνω, κλονιζόταν πολλές φορές από τοπικές συγκρούσεις και διαμάχες που αποσκοπούσαν, είτε στην απόκτηση δύναμης και επιρροής των τοπικών αξιωματούχων, είτε στην προσπάθεια της κεντρικής διοίκησης για διατήρηση του statusquo στην περιοχή, σε περιόδους εντάσεων και αναταραχών[13]. Οι εξισλαμισμοί, το παιδομάζωμα και οι δυσβάσταχτες φορολογίες (κυρίως κατά τους πρώτους οθωμανικούς αιώνες), στάθηκαν αφορμή, αρχικά, για μερική δημογραφική ανακατανομή του πληθυσμού των οθωμανικών επαρχιών, καθώς και για την εκδήλωση ανταρσιών και επαναστατικών κινημάτων. Επαναστατημένοι κάτοικοι της επαρχίας συμμετείχαν ενεργά σε ένοπλα επαναστατικά κινήματα.

Ειδικότερα, μετά την επανάσταση του 1821 στην Πελοπόννησο, αυξήθηκαν οι προσπάθειες για γενίκευση της εξέγερσης και στη Μακεδονία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, στο μακεδονικό χώρο, αποτελεί η επανάσταση των κατοίκων της Νάουσας και της γύρω περιοχής, κατά το έτος 1822. Με την εξάπλωση των επαναστατικών κινημάτων, από την πλευρά των επαναστατημένων Ελλήνων, οι Οθωμανοί σκλήρυναν τη στάση τους, λαμβάνοντας δραστικά μέτρα. Τις περισσότερες φορές τα επαναστατικά κινήματα καταπνίγονταν βίαια και «εξαφανίζονταν από τον χάρτη» ολόκληρες γεωγραφικές περιοχές[14].

Στις 5 Απριλίου του 1897, με αφορμή την παραβίαση των συνόρων της παρακμάζουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, από ανταρτικές ένοπλες ομάδες Ελλήνων, η Υψηλή Πύλη κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Ελλάδας, η οποία αποδέχτηκε την πρόκληση και εισήλθε απροετοίμαστη στον πόλεμο, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα τη συντριπτική ήττα της (ατυχής πόλεμος του 1897). Με παρέμβαση των μεγάλων δυνάμεων η Ελλάδα αντιμετωπίστηκε με επιείκεια (όσον αφορά τους εδαφικούς όρους και τη ρύθμιση των συνόρων), ήλθε όμως αντιμέτωπη με επαχθείς οικονομικούς όρους, αφού κλήθηκε να καταβάλει στην Τουρκία υπέρογκες πολεμικές οικονομικές αποζημιώσεις, ύψους 4.000.000 λιρών[15]. Αυτή ήταν και η πρώτη, αποτυχημένη, απόπειρα ενσωμάτωσης της Μακεδονίας και της Ηπείρου στο ελληνικό κράτος, μετά από την επανάσταση του 1821.

Η πολιτική κατάσταση της περιόδου και η αυξανόμενη βουλγαρική απειλή στη Μακεδονία (κυρίως μετά από το Συνέδριο του Αγ. Στεφάνου του 1878) έκαναν την ελληνική διπλωματία να στρέψει εντατικότερα το ενδιαφέρον της προς τη Μακεδονία. Με την αποστολή στρατιωτικών αποσπασμάτων, η Ελλάδα ενίσχυε αντάρτικες ομάδες της Μακεδονίας, οι οποίες καλούνταν να αντιμετωπίσουν τους Βούλγαρους κομιτατζήδες, σε έναν ιδιότυπο ανταρτοπόλεμο που έμεινε γνωστός ως «Μακεδονικός Αγώνας»

Το κυρίαρχο «αλυτρωτικό ζήτημα» της περιόδου και η προσπάθεια εφαρμογής του ελληνικού «μεγαλοϊδεατισμού», θα πραγματοποιηθεί τελικά επιτυχώς, σε αρκετά μεγάλο βαθμό, κατά τη διάρκεια του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου οπότε και ενσωματώνονται στο ελληνικό κράτος σημαντικά εδάφη της Μακεδονίας και της Ηπείρου[16]. Πρωταγωνιστές στο πόλεμο αυτό αναδείχθηκαν ο Βασιλέας των Ελλήνων Γεώργιος, ο Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Διάδοχος και Αρχιστράτηγος Κωνσταντίνος

Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος

Η νικηφόρα πορεία του ελληνικού στρατού προς τη Θεσσαλονίκη

– Η απελευθέρωση της Βέροιας –

Η εκστρατεία του ελληνικού στρατού για την απελευθέρωση της Μακεδονίας και της Ηπείρου ξεκίνησε στις 5 Οκτωβρίου 1912. Ο Ελληνικός στρατός κινήθηκε χωρισμένος σε δύο μέτωπα (Θεσσαλίας και Ηπείρου), ένα υπό την αρχηγία του διαδόχου Κωνσταντίνου, το οποίο κινήθηκε από τη Θεσσαλία προς τη Μακεδονία και ένα υπό το στρατηγό Σαπουντζάκη, με σκοπό την άμυνα (τουλάχιστον κατά την έναρξη των επιχειρήσεων), στον ποταμό Άραχθο, απέναντι στις τουρκικές δυνάμεις[17].

Αρχικά, ο ελληνικός στρατός αντιμετώπισε τις τουρκικές δυνάμεις στην Ελασσόνα, την οποία κατέλαβε, στις 6 Οκτωβρίου 1912. Αποφασιστικής σημασίας μάχη δόθηκε στα στενά του Σαραντάπορου, στις 9 Οκτωβρίου 1912, η επιτυχής έκβαση της οποίας άνοιξε το δρόμο στις ελληνικές δυνάμεις για την κατάκτηση νέων εδαφών. Στις 10 Οκτωβρίου 1912, τα ελληνικά στρατεύματα εκτόπισαν τις αντίπαλες δυνάμεις από τα Σέρβια, στα οποία εισήλθαν το απόγευμα της ίδιας ημέρας. Την επόμενη ημέρα, 11 Οκτωβρίου 1912, ο ελληνικός στρατός κατέλαβε την Κοζάνη. Στην Κοζάνη εγκαταστάθηκε το ελληνικό στρατηγείο, το οποίο προετοίμασε τις επόμενες κινήσεις του ελληνικού στρατεύματος.

Εδώ έλαβε χώρα η διένεξη του διαδόχου Κωνσταντίνου με τον πρωθυπουργό της Ελλάδας, Ελευθέριο Βενιζέλο[18]. Αιτία αυτής υπήρξε η μεταξύ τους διχογνωμία σχετικά με τις στρατηγικές κινήσεις που έπρεπε να αναληφθούν. Ο διάδοχος θεωρούσε ότι ο στρατός θα έπρεπε να κινηθεί προς το Μοναστήρι, ενώ ο Βενιζέλος (αξιοποιώντας πληροφορίες σύμφωνα με τις οποίες τα βουλγαρικά στρατεύματα κινούνταν προς τη Θεσσαλονίκη, με σκοπό την κατάληψη της πόλης), ήθελε να συνεχιστεί, το ταχύτερο, η πορεία του στρατού προς τη Θεσσαλονίκη, η απελευθέρωση της οποίας ήταν και ο αντικειμενικός στόχος της εκστρατείας. Τελικά, ο διάδοχος κάτω από ισχυρές πιέσεις τόσο του Βενιζέλου, όσο και του πατέρα του, Βασιλιά Γεωργίου, διατάχθηκε να κινηθεί προς τη Θεσσαλονίκη[19]. Στην πορεία του  στρατού προς τη Θεσσαλονίκη απελευθερώθηκε και η Βέροια.

Τι συνέβη όμως τις μέρες πριν την απελευθέρωση στη Βέροια[20]; Ήδη από την ημερομηνία κήρυξης του πολέμου (5 Οκτωβρίου 1912), οι μουσουλμάνοι και οι ισραηλίτες της Βέροιας διέδιδαν ανυπόστατες φήμες περί προελάσεως του τουρκικού στρατού στη Θεσσαλία, κατάληψης της Λάρισας και αιχμαλωσίας του Διαδόχου. Τα όσα διαδίδονταν ήταν φυσικό να επηρεάσουν την ψυχολογία των ελλήνων κατοίκων της πόλης, οι οποίοι αισθάνονταν ότι το όνειρο της ελευθερίας απομακρυνόταν για ακόμη μία φορά.

Το κλίμα άρχισε να αλλάζει από την 11^η Οκτωβρίου, οπότε ο ελληνικός στρατός κατέλαβε την Κοζάνη. Τότε η λύπη άρχισε να μεταβάλλεται σε χαρά και η αγωνία σε ανυπομονησία. Μια σειρά ενεργειών συμφωνήθηκαν σε σύσκεψη στο διοικητήριο της πόλης, από τις δύο πλευρές τους χριστιανούς και του μουσουλμάνους της Βέροιας.Αυτές συνοπτικά ήταν οι εξής:

Αποφασίστηκε η εκδίωξη του τουρκικού στρατού από την πόλη. Ορίστηκε πολιτοφυλακή 300 ανδρών προερχομένων και από τα δύο μέρη, οι οποίοι διορίστηκαν από το μητροπολίτη και το μουφτή, αντίστοιχα, με σκοπό τη διαφύλαξη της τάξης μέχρι την παράδοση της πόλης στον ελληνικό στρατό[21]. Επίσης αποφασίστηκε η παράδοση της πόλης στον ελληνικό στρατό και όχι σε αντάρτικα σώματα, τα οποία λυμαίνονταν την περιοχή[22]. Οι παρανομούντες, μέχρι την έλευση του ελληνικού στρατού θα δικάζονταν από το μητροπολίτη και το μουφτή, ανάλογα με το θρήσκευμά τους και οι πολιτικές αρχές όφειλαν να εγκαταλείψουν την πόλη.

Στο σημείο αυτό απάντηση αναμένει το ιστορικό πρόβλημα που δημιουργείται από τα στοιχεία που παρουσιάζει ο, εκ Βεροίας καταγόμενος, ανταποκριτής του περιοδικού «Ελλάς», το οποίο εκδιδόταν στην Αθήνα, Ιωάννης Γούναρης, σύμφωνα με τα οποία το αντάρτικο σώμα του Ιωάννη Σημανίκα ήθελε να καταλάβει την πόλη το απόγευμα του Σαββάτου 13 Οκτωβρίου και αποθαρρύνθηκε όταν πληροφορήθηκε την οργάνωση των πολιτών και την αποφασιστικότητά τους για παράδοση της πόλης στον ελληνικό στρατό. Ο Ιωάννης Σημανίκας είναι ο γνωστός μακεδονομάχος, ο οποίος μαχόταν τα όργανα της βουλγαρικής και της ρουμανικής προπαγάνδας. Με ποια ιδιότητα λοιπόν ο Σημανίκας ήθελε να καταλάβει την πόλη;

Η μοναδική απάντηση που μπορεί να δοθεί αυτή τη στιγμή σχετίζεται με τη διασφάλιση της τάξης στην πόλη μέχρι την έλευση του ελληνικού στρατού και την απόκρουση τυχόν επίθεσης από πλευράς ομάδων τουρκαλβανών πλιατσικατσίδων, οι οποίοι, παραβιάζοντας την πρότερη συμφωνία για τη διασφάλιση της τάξης και την αποχώρηση στρατιωτικών σωμάτων, περιφέρονταν στην πόλη και δημιουργούσαν κλίμα ανησυχίας[23]. Προς την κατεύθυνση αυτή οδηγούν και παρόμοιες περιπτώσεις δράσης ανταρτικών σωμάτων, τα οποία σε συνεννόηση με τα τμήματα του ελληνικού στρατού, προηγούνταν αυτού προκειμένου να διαφυλάξουν την τάξη και να αποκρούσουν τυχόν επιθέσεις από πλευράς των Οθωμανών.

Μόνο που σε αρκετές περιπτώσεις το αποτέλεσμα της πρότερης εισόδου των ανταρτικών σωμάτων σε έναν τόπο είχε μοιραία αποτελέσματα για τον πληθυσμό του, αφού στη θέα του αντιδρούσαν οι εναπομείναντες τουρκικές δυνάμεις προκαλώντας καταστροφές ακόμα και σφαγές κατά του ελληνικού πληθυσμού, όπως συνέβη στο χωριό Τσουρχλή, κοντά στα Γρεβενά, στις 15 Οκτωβρίου 1912[24]. Από αυτή την άποψη η απόφαση μη σύναψης ουδεμίας συμφωνίας με το αντάρτικο σώμα του Σημανίκα από πλευράς των ελληνικών κοινοτικών αρχών της Βέροιας και η σταθερή και οριστική απόφαση για παράδοση της πόλης απευθείας στον ελληνικό στρατό, κρίνεται σωτήρια.

Τελικά, τα ελληνικά στρατεύματα εισήλθαν στην πόλη το πρωί της Τρίτης 16 Οκτωβρίου 1912[25], όπου έγιναν δεκτά με ανάμικτα συναισθήματα από τους κατοίκους της πόλης, τα οποία είναι δύσκολο να περιγραφούν. Είχαν προηγηθεί, τη Δευτέρα 15 Οκτωβρίου 1912, συμπλοκές με εχθρικές δυνάμεις του πυροβολικού σε θέσεις της Καστανιάς, του Ξηρολιβάδου και του Τριποτάμου (Βρωμοπήγαδο), χωρίς ωστόσο ο ελληνικός στρατός να αντιμετωπίσει ουσιαστικά προβλήματα[26]. Άλλωστε, σύμφωνα και με τις μαρτυρίες του Αρχηγού των Τουρκικών Δυνάμεων, Χασάν Ταχσίν Πασά, οι δυνάμεις του είχαν αποδεκατιστεί[27].

Οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της πόλης στο άκουσμα του ερχομού του ελληνικού στρατού, ύψωσαν λευκή σημαία[28], δείγμα υποταγής και τράπηκαν σε φυγή. Χρειάστηκε η επέμβαση του μητροπολίτη Βεροίας Καλλίνικου, ο οποίος έφτασε μέχρι το σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης και εγγυήθηκε για τη ζωή τους, ενώ την ίδια μέρα (Δευτέρα 15 Οκτωβρίου), πραγματοποιήθηκε νέα σύσκεψη στο διοικητήριο της πόλης μεταξύ των προυχόντων (χριστιανών και μουσουλμάνων), με τη συμμετοχή του Μητροπολίτη και του Δήμαρχου της Βέροιας Χαλήλ Αλή Βέη, στην οποία αποφασίστηκε οι δύο ομάδες να αλληλοϋποστηριχτούν.

Κατ’ αυτήν ο μητροπολίτης ανέφερε τα εξής: «Ἐάν νομίζητε ὅτι ὁ φόνος ἐμοῦ ἤ ἄλλου τινὸς ἐκ τῶν χριστιανῶν μου θὰ ἀποτρέψῃ τοὺς Ἕλληνας ἀπό τοῦ νὰ καταλάβωσι τὴν πόλιν ἀπατᾶσθε πολύ. Ἐὰν δὲν ἐκδιώξητε τοὺς ἀτάκτους Άλβανούς τὸ κακόν θὰ ἐπέλθῃ ἐπί τῶν κεφαλῶν σας. Ὅ,τι πράξουν οἱ Ἀλβανοί ὑπεύθυνοι τῶν πράξεών των εἶσθε σεῖς. Προσέξατε. Ἄμα ὡς ἔλθωσιν οἱ Ἕλληνες, ἐγῶ ὁ ἴδιος μετά τῶν χριστιανῶν μου θὰ ἐπιτεθῶ ἐναντίον σας καὶ ὄχι ὁ Ἑλληνικός στρατός»[29].

Η στάση του Μητροπολίτη Βεροίας Καλλινίκου είναι άξια θαυμασμού, σημειώνει ο Ιωάννης Γούναρης, και συνεχίζει λέγοντας ότι εἰς αὐτόν δὲ κατά μέγα μέρος ὀφείλεται ἡ τόσον αἰσίως καὶ ἄνευ αὐδενός ἀπευκταίου ἀπελέυθέρωσις τῆς Βεροίας». Η παραπάνω απειλητική θέση του μητροπολίτη κατέπληξε τους Οθωμανούς, οι οποίοι αμέσως διέταξαν την αποχώρηση των Αλβανών, ενώ έσπευσαν να συνθηκολογήσουν με το μητροπολίτη, όπως αναφέρθηκε παραπάνω.

Το βράδυ της 15^ης Οκτωβρίου κύλησε αργά. Ο μητροπολίτης χοροστάτησε σε αγρυπνία στον Ιερό Ναό του Αγίου Αντωνίου, στην οποία συμμετείχε όλος ο κλήρος και πλήθος λαού, ενώ διήρκεσε μέχρι το μεσονύκτιο[30].

Από την 4^η πρωινή οι κάτοικοι άρχισαν να βγαίνουν στους δρόμους για την υποδοχή του στρατού. Αρχικά, στην πόλη εισήλθαν τρεις έφιπποι, μεταξύ των οποίων και ο υπολοχαγός Μεταξάς, για να ελέγξουν την κατάσταση που επικρατούσε[31]. Η αποστολή τους δε διήρκεσε παραπάνω από μισή ώρα. Τους ακολούθησε περί την 9^η πρωινή ο εθναπόστολος ποιητής Σπύρος Ματσούκας[32], ο οποίος από τα σκαλοπάτια του διοικητηρίου απήγγειλε κατάλληλα για την περίσταση ποιήματα και τραγούδησε πατριωτικά τραγούδια προκειμένου να τονώσει το εθνικό συναίσθημα των ακροατών του[33].

Λίγο αργότερα εμφανίστηκαν και τα πρώτα τμήματα του ελληνικού στρατού[34]. Οι χριστιανοί τους υποδέχθηκαν με επευφημίες και τους προσέφεραν φαγητό και κρασί, ενώ κάποιοι από τους στρατιώτες έτρεξαν να προμηθευτούν τα αναγκαία από τα λιγοστά ανοικτά εμπορικά καταστήματα της Βέροιας[35].

Μετά την είσοδο του στρατού στην πόλη, στις 2 μ.μ., έγινε η επίσημη υποδοχή του διαδόχου Κωνσταντίνου[36], ενώ στις 3μ.μ. ετελέσθη δοξολογία στο ναό του πολιούχου[37] από τον Μητροπολίτη Βεροίας και Ναούσης Καλλίνικο Δεληκάνη με τη συμμετοχή του κλήρου, ενώ σε αυτήν προσκλήθηκαν και παραβρέθηκαν ανώτεροι και κατώτεροι αξιωματικοί, ο μουφτής, ο ραβίνος και πλήθος κόσμου. Στο τέλος της δοξολογίας και πριν τον πολυχρονισμό των Βασιλέων ο μητροπολίτης εκφώνησε λόγο κατάλληλο για την περίσταση, με τον οποίο εξήρε τα αγαθά που έφερε μαζί του ο προελαύνων ελληνικός στρατός και συνέστησε στις άλλες εθνότητες την υπακοή στους ελληνικούς νόμους[38].

Μια μέρα αργότερα, στις 17 Οκτωβρίου 1912, ετελέσθη πανηγυρική Θεία Λειτουργία κατά την οποία πραγματοποιήθηκε η εις πρεσβύτερον χειροτονία του Παντελεήμονος Φωστίνη, μετέπειτα μητροπολίτη Χίου[39], ενώ περί την 9^η πρωινή επανήλθε στη Βέροια ο διάδοχος Κωνσταντίνος[40], από την Κοζάνη στην οποία είχε επιστρέψει το βράδυ της προηγούμενης ημέρας[41], και από εδώ κήρυξε την εφαρμογή του στρατιωτικού νόμου, καλώντας όλους τους κατοίκους των περιοχών που καταλήφθηκαν να αφοσιωθούν στο έργο τους και να αποφύγουν οποιαδήποτε αξιόποινη πράξη, η οποία θα τους έφερνε αντιμέτωπους με τις βαρύτατες ποινές που θα επέβαλλαν τα στρατιωτικά δικαστήρια[42].

Στις 18 Οκτωβρίου 1912 έφτασε στη Βέροια και ο Βασιλιάς των Ελλήνων Γεώργιος ο Α΄[43],  ο οποίος παρέμεινε στην πόλη μέχρι την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης[44]. Τον Βασιλέα, οι Βεροιείς υποδέχτηκαν με χαρά, η οποία εκδηλώθηκε ποικιλότροπα. Η υποδοχή του Βασιλέως έγινε στο ύψος του εργοστασίου Σωσίδης, από το Μητροπολίτη και τους κληρικούς του, ενώ ακολούθησε πορεία μέχρι το ναό του Αγίου Αντωνίου μέσω της οδού Κεντρικής[45].

Στις 19 Οκτωβρίου 1912 ο Jeunne  Lenne, ξένος ανταποκριτής, παρέχει πληροφορίες για την εγκατάσταση στρατιωτικού νοσοκομείου στο ημιγυμνάσιο της Βέροιας, καθώς και για την υπηρεσία σε αυτό των κυριών Σχλήμα, Ναταλίας και Ανδρομάχης Μελά καθώς και της Πριγκίπισσας Υψηλάντη[46]. Παράλληλα, η Φιλόπτωχος Αδελφότητα Κυριών Βεροίας μεριμνούσε για τη σίτιση των αρρώστων.

Τις ίδιες μέρες βρέθηκε στη Βέροια και ο Μητροπολίτης Αθηνών Θεόκλητος Α΄ για να συνεορτάσει και να συλλειτουργήσει με τον Βεροίας Καλλίνικο την Κυριακή 21 Οκτωβρίου 1912, στο ναό του πολιούχου. Τούτο γίνεται γνωστό από δημοσιεύματα στον τύπο της εποχής[47].

Η απελευθέρωση της Βέροιας είναι ένα γεγονός το οποίο δεν πέρασε απαρατήρητο από τον τύπο της εποχής, ο οποίος αφιέρωσε αρκετά δημοσιεύματα στο γεγονός[48]. Να ορισμένοι τίτλοι των εφημερίδων των ημερών εκείνων: «Ἡ Βέρροια κατελήφθη», «Ὁ Ἑλληνικός στρατός κατέλαβε τὴν Βέρροιαν», «Πῶς κατελήφθη ἡ Βέρροια» κ.α.

Επίσης, αρκετοί από αυτούς που βίωσαν τις στιγμές της απελευθέρωσης, μας πληροφορούν για τα γεγονότα μέσα από τα απομνημονεύματά τους[49]. Τέλος, πληροφορίες που αναφέρονται στο γεγονός συλλέγονται και μέσα από χειρόγραφες ενθυμήσεις που σώζονται σε παλαίτυπα βιβλία της επαρχίας[50]. Σε μια ενθύμηση η οποία εντοπίστηκε σε παλαίτυπο του Ι. Ν. Αγίου Σάββα – Κυριωτίσσης Βέροιας αναφέρονται τα εξής:

«Τη 5^η 8/βρίου το Ελληνικόν επάτησε το τουρκικόν έδαφος και το ενίκησεν Τη 16 8/βρίου έγεινεν η υποδοχή του Διαδόχου Αρχηστρατήγου Κωνσταντίνου εν Βεροία. Τη 18 8/βρίου η υποδοχή του Βασιλέως Γεωργίου και την 19^ην 8/βρίου περί την 9^ην ώραν τουρκιστί περίλαβαν οι Έλληνες τα Γιανιτσά. Την 18 8/βρίου ο Διάδοχος μετέβη εις την Νάουσαν προς υποδοχήν του»[51]. Άλλη ενθύμηση σε παλαίτυπο Ευαγγέλιο του Ι.Ν. των Αγίων Αναργύρων επιβεβαιώνει τα σχετικά με τις επισκέψεις του Βασιλέως και του Διαδόχου στη Βέροια. Αναφέρει η ενθύμηση:«1912 8βρίου 16. ήλθην ο ελινικός στρατός στην βέρια μαζί με τον διάδοχον Κονσταντίνον και αδελφόν της 18 του αυτού μηνός ήλθην και ο βασιλεύς γιώργιως μαζή με τον ιόν του γιόργιο ‐ »[52].

Τις επόμενες ημέρες ο ελληνικός στρατός συνέχισε την πορεία του προς τη Θεσσαλονίκη, απελευθερώνοντας στο πέρασμά του και άλλες πόλεις της Μακεδονίας, όπως η Κατερίνη και η Νάουσα, ο Γιδάς, τα χωριά του Ρουμλουκιού, ενώ ουσιαστικής σημασίας μάχη, η έκβαση της οποίας έκρινε την τύχη της Θεσσαλονίκης, δόθηκε έξω απο τα Γιαννιτσά. Η νικηφόρος προέλαση του  ελληνικού στρατού οδήγησε τις αντίπαλες δυνάμεις σε υποχώρηση προς τη Θεσσαλονίκη.

Ο ελληνικός στρατός έφτασε στον Αξιό ποταμό, μετά από τη διάβαση του οποίου δεν υπήρχε κανένα ουσιαστικό εμπόδιο για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης. Το γεγονός αυτό αντιλήφθηκε ο αρχιστράτηγος των τουρκικών δυνάμεων Ταχσίν πασάς και αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει παραδίδοντας τη Θεσσαλονίκη στις ελληνικές δυνάμεις, την 26η Οκτωβρίου 1912, στην περιοχή Τοψί (σημερινή Γέφυρα), μερικά χιλιόμετρα δυτικά από τη Θεσσαλονίκη.

Η απελευθέρωση της Βέροιας στις 16 Οκτωβρίου 1912 αποτελεί το κομβικό σημείο κατά το οποίο η πόλη απαγκιστρώνεται από την άλλοτε μεγάλη και ισχυρή Οθωμανική Αυτοκρατορία, ενώ λίγους μήνες αργότερα, με τη συνθήκη του Λονδίνου, εντάσσεται οριστικά στον εθνικό κορμό του Ελληνικού Κράτος, το οποίο με τη νικηφόρα πορεία του ελληνικού στρατού είδε τα εδάφη και τον πληθυσμό του να διπλασιάζονται. Αυτή η νικηφόρα πορεία του στρατού γίνεται αιτία της απαρχής του ονείρου των αιώνων, του ονείρου της απελευθέρωσης και έκφραση της «Μεγάλης Ιδέας», η οποία εισερχόταν σε φάση υλοποίησης.

Ως μέλος πλέον του Ελληνικού Κράτους η Βέροια εισέρχεται σε μία ιδιαίτερα σημαντική περίοδο για τη νεώτερη ιστορία της Ελλάδας. Εθνικός διχασμός, Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Μικρασιατική καταστροφή και Προσφυγικό ζήτημα είναι ορισμένα από τα μεγάλα και σοβαρά γεγονότα και ζητήματα τα οποία χαρακτηρίζουν την περίοδο μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων και σε ορίζοντα 10ετίας. Όπως αποδεικνύεται από την ιστορική έρευνα η πόλη είχε τη δική της συμμετοχή σε αυτά και συνέβαλε με τον τρόπο αυτό στην εξέλιξη της νεώτερης ιστορίας μας.

Το ημερολόγιο της Απελευθέρωσης

• 5 Οκτωβρίου 1912.  

  • Κήρυξη του πολέμου.

  • Διάδοση ψευδών ειδήσεως περί προελάσεως του τουρκικού στρατού στη Θεσσαλία.

• 9  Οκτωβρίου 1912.

  •  Μάχη του Σαραντάπορου.

• 10 Οκτωβρίου 1912.

  •  Απελευθέρωση των Σερβίων.

• 11 Οκτωβρίου 1912.

  • Απελευθέρωση της Κοζάνης.

  • Σύσκεψη των αρχών στη Βέροια, κατά την οποία αποφασίστηκαν οι επόμενες κινήσεις.

• 14 Οκτωβρίου 1912.

  • Αθέτηση συμφωνίας από πλευράς των Οθωμανών.

• 15 Οκτωβρίου 1912.

  • Αψιμαχίες στις θέσεις Καστανιάς, Ξηρολιβάδου, Τριποτάμου (Βρωμοπήγαδο).

  • Νέα σύσκεψη των αρχών στη Βέροια.

  • Αγρυπνία στον Ι.Ν. Αγίου Αντωνίου Βέροιας.

• 16 Οκτωβρίου 1912.

  • Απελευθέρωση Βέροιας.

  • Είσοδος του στρατού στην πόλη.

  • Υποδοχή Διαδόχου Κωνσταντίνου.

  • Δοξολογία.

• 17 Οκτωβρίου 1912.

  • Πανηγυρική Θεία Λειτουργία.

  • Χειροτονία εἰς Πρεσβύτερον Παντελεήμονος Φωστίνη.

  • Κήρυξη Στρατιωτικού Νόμου.

  • Απελευθέρωση Νάουσας.

• 18 Οκτωβρίου 1912.

  • Υποδοχή Βασιλέως Γεωργίου Α΄.

  • Δοξολογία.

  •  Απελευθέρωση Αλεξάνδρειας.

• 19 Οκτωβρίου 1912.

  • Εγκατάσταση στρατιωτικού νοσοκομείου στο Ημιγυμνάσιο (Γυμνάσιο) της Βέροιας.

  • Μάχη και Απελευθέρωση των Γιαννιτσών.

• 21 Οκτωβρίου 1912.

  • Πανηγυρικό Αρχιερατικό Συλλείτουργο, στον Ι.Ν. Αγίου Αντωνίου, παρουσία του Μητροπολίτη Αθηνών Θεοκλήτου Α΄.

• 26 Οκτωβρίου 1912.

  • Απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης.

* Η παραπάνω εργασία δημοσιεύτηκε στον επετειακό τόμο της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας «Βέροια 16 Οκτωβρίου 1912 – Η απελευθέρωση της πόλης μέσα από κείμενα του 20^ου αιώνα», ο οποίος εκδόθηκε το έτος 2012 με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την απελευθέρωση της πόλης από του Οθωμανούς.