«Καὶ πᾶς ὁ λαὸς ἑώρα (έβλεπε) τὴν φωνὴν καὶ τὰς λαμπάδας καὶ τὴν φωνὴν τῆς σάλπιγγος καὶ τὸ ὄρος τὸ καπνίζον· φοβηθέντες δὲ πᾶς ὁ λαὸς ἔστησαν μακρόθεν» (Παλαιά Διαθήκη, Έξοδος 20, 18)
Έχω, ήδη, ξαναγράψει ότι η πανδημία μπορεί να απομόνωσε τον άνθρωπο στο κρυσφύγετο του φόβου, άνοιξε, όμως, τους ορίζοντες της διανόησης σε διάφορες μορφές της κοινωνικής συνείδησης σε χώρες με παράδοση στην κριτική παραγωγική σκέψη, όπως η Γαλλία, μακριά από τη στείρα και ανέραστη αμερικανογενή επιδημιοστατιστικολαγνεία.
Οι προβληματισμοί αυτοί στη Γαλλία αναπτύχθηκαν με επίκεντρο διάφορους φορείς φιλοσοφικού, κοινωνικού, πολιτικού και λογοτεχνικού στοχασμού, αλλά και το Collége de France, που μπροστά στην προκλητική πνευματική σιωπή της χώρας μας μου δίνεται το δικαίωμα να αναρωτηθώ, πού είναι οι λαλίστατοι και περί πάντων τυρβάζοντες τηλεκανακάριδες της καθ’ ημάς «διανόησης» που το μόνο που μπόρεσαν να αρθρώσουν με περισσό θράσος κομματικοκατευθυνόμενοι είναι η επαιτεία ενός επιδόματος ειδικού σκοπού από το υπουργείο ή την υπουργό πολιτισμού, λες και αυτό ή αυτή ήταν υπεύθυνοι για τις εργασιακές αρπαχτές των προϊόντων της υποκουλτούρας τους που εμπορεύτηκαν λάθρα και με πάθος τα χρόνια της ευημερίας ή πού είναι η πνευματική «ηγεσία» των καλοβολεμένων μανδαρίνων της Ακαδημίας Αθηνών που, αν, κατά λάθος, μπει κανείς στoν ιστοχώρο τους, έχει την αίσθηση της περιήγησης σε κτηματομεσιτικό γραφείο στην αρχική, τουλάχιστον, σελίδα του;
Δυσκολεύομαι να πιστέψω ότι αυτή η σιωπή των ντόπιων πνευματικών «αμνών» έχει τη βάση της στα λόγια του φιλοσοφικού και πολιτικού μου δασκάλου Jean – Paul Sartre, ότι «ο άνθρωπος που πιστεύει ότι είναι αποφασισμένος, κρύβει την ευθύνη του» («L’homme qui se croit déterminé se masque sa responsabilité») ή αποτελεί πράξη αποδοχής κάθε περιορισμού, κατά τα λεγόμενα του δημιουργού του υπεράνθρωπου, Friedrich Nietzsche, ότι «Κάθε βαθιά διάνοια χρειάζεται τη μάσκα» («Jeder tiefe Geist braucht die Maske»).
Αυτή τη φορά, λοιπόν, έπεσα επάνω σε ένα σημείωμα στο «La règle du jeu» του Ariel Toledano, γνωστού γιατρού και συγγραφέα με ιδεοληπτικές εμμονές στην εβραϊκή και Βιβλική παράδοση, που διδάσκει ιστορία της ιατρικής στο Université de Paris Descartes. Το σημείωμα έχει τον τίτλο «Le regard, unique reflet des émotions par temps de Covid» («Το βλέμμα, μοναδική αντανάκλαση των συναισθημάτων, τον καιρό του κορωνοϊού»).
Η άποψη του Γάλλου συγγραφέα ότι το προφυλακτικό μέσο της μάσκας αποτελεί έναν συναισθηματικό φραγμό, μια καραντίνα, κατά τη δική μου άποψη, της πιο εύπλαστης και ευγενικής πτυχής της ανθρώπινης υπόστασης, του συναισθήματος, αναδεικνύει, κατά την εκτίμησή μου, τη σκληρότητα ή για να είμαι περισσότερο ακριβολόγος, τη δικτατορία της λογικής, που είναι η κυρίαρχη ιδεολογία στον αιώνα της τεχνολογίας χωρίς τέχνη, της τέχνης χωρίς απλότητα, της σκέψης χωρίς φιλοσοφία, της φιλοσοφίας χωρίς μαλθακότητα, της επιστήμης χωρίς συναίσθημα, του συναισθήματος χωρίς υποκρισία, κλπ, κλπ, λες και δεν άκουσε κανείς, ποτέ, την παρακαταθήκη του Θουκυδίδη:
«Φιλοκαλοῦμέν τε γὰρ μετ’ εὐτελείας καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας».
Γιατί, σίγουρα, δεν είναι συναίσθημα τα από του τηλεοπτικού άμβωνος δάκρυα του εθνικού λοιμωξιολόγου, ούτε επιστήμη η στατιστικοτρομοκρατία και ο επιστημονικοφανής καθωσπρεπισμός της δήθεν κοινωνικά αποδεκτής περιοριστικής βαρβαρότητας και οικονομικής αναλγησίας στα τηλεοπτικά δελτία, που ανάγουν την επιστήμη σε πολιτική συνιστώσα του πολιτεύματος με δικαίωμα ζωής και θανάτου επί των πολιτών και της δημοκρατίας.
Κανένας από αυτούς τους καλοκουρντισμένους αμερικανοϊατροπεζοναύτες, που λοιδόρισαν τον Didier Raoult με την αδόλεσχη αμερικανοεμβολιολογία τους, χωρίς να παραλείψουν, όμως, να εφαρμόσουν τις προτάσεις του για τη χλωροκίνη, εισάγοντας τόνους από την Ινδία, δεν άκουσε κάποιον απόηχο της Γαλλικής Επανάστασης, πχ ότι η δημοκρατία δεν επιτρέπει σε κανένα να αναγνωρίζει τον κίνδυνό της και να χρησιμοποιεί για τη σωτηρία της μέσα τα οποία η ίδια δεν εγκρίνει;
Αισθάνονται όλοι τους περήφανοι για την κατάλυση της δημοκρατίας από την υγειονομική δικτατορία;
Πρώτα – πρώτα, διαβάζοντας, μόνο, τον τίτλο του σημειώματος του Ariel Toledano αναδύθηκαν στη σκέψη μου κάποιες χαμένες στο βάθος του χρόνου απόψεις Λατίνων συγγραφέων, όπως του Seneca που θεωρούσε ότι κανείς δε θα μπορέσει να φορέσει για πολύ καιρό μια μάσκα ή του Publius Syrus που αντιμετώπιζε το χαμόγελο ως μια καλή μάσκα, όταν το γέλιο γίνεται δύσκολο να «φορεθεί» από την απειλή των δακρύων, μια και η μάσκα δεν είναι μόνο ένα μέσο προστασίας ή απόκρυψης, αλλά και ένα σύμβολο ή ακόμα κάποιες απόψεις από εκείνες τις χαμένες στη χαβούζα του σύγχρονου οικονομομετρικού γερμανοευρωπαϊκού σκοταδισμού αξίες του Γαλλικού Διαφωτισμού, όπως αυτή του Jean-Jacques Rousseau, που πίστευε ότι υπάρχουν πιο όμορφα πρόσωπα από τη μάσκα που τα καλύπτει («Il y a des visages plus beaux que le masque qui les couvre»).
Προσωπικά, είμαι σίγουρος και δεν επαιτώ, ούτε απαιτώ, την αποδοχή της άποψής μου, ότι πίσω από τη μάσκα της ΕΕ κρύβεται το χυδαίο πρόσωπο του γερμανικού ναζισμού.
Ο Ariel Toledano αρχίζει τον προβληματισμό του με τις δυσκολίες της πρακτικής ιατρικής την περίοδο της σημερινής πανδημίας, ανάμεσα στις οποίες δυσκολίες εντοπίζει και την αντίληψη των συναισθημάτων, τόσο του ασθενούς, όσο και του γιατρού πίσω από τη μάσκα, θεωρώντας το βλέμμα ως το μοναδικό στοιχείο του προσώπου για την αναγνώριση ενός ατόμου και συνεχίζει:
«Ως κλινικός (γιατρός) αποδίδω, πάντα, μεγάλη σημασία στην έκφραση του προσώπου. Την εποχή του Covid-19, παραδέχομαι ότι είναι πολύ πιο δύσκολο για μένα να αντιληφθώ ορισμένα συναισθήματα στα καλυμμένα πρόσωπα, να ερμηνεύσω τις εκφράσεις του προσώπου των ασθενών χωρίς να έχω πρόσβαση σε ολόκληρο τα πρόσωπό τους. Οι γνωστικοί ψυχολόγοι πιστεύουν ότι το τρίγωνο που σχηματίζεται από τα μάτια και το κάτω μέρος του προσώπου είναι η κύρια γεωγραφική περιοχή στην ερμηνεία των εκφράσεων του προσώπου. Η αναγκαιότητα να φοράμε μάσκα στο ιατρικό περιβάλλον μας αναγκάζει να κατανοήσουμε διαφορετικά την εξέταση του προσώπου… Αυτή η κατάσταση με οδηγεί να σκεφτώ τις φιλοσοφικές θεωρίες του Emmanuel Levinas, την προσέγγισή του στο βλέμμα και το πρόσωπο των άλλων – μια μορφή ηθικής προσέγγισης απέναντι στον άλλο, που γεννιέται από την εγγύτητα με το πρόσωπό του.
Η ουσία της γλώσσας αποκαλύπτεται από το βλέμμα, που οδηγεί τον Levinas στο εργο του «Totalité et infini» («Ολότητα και άπειρο») να εκφράσει την ιδέα, ότι το πρόσωπο δεν μπορεί να δει, μπορεί να ακούσει τον εαυτό του: “Μέσα από τη μάσκα διαπερνά τα μάτια, η αδιαχώριστη γλώσσα των ματιών. Το μάτι δεν λάμπει, μιλάει”. Το βλέμμα λοιπόν “ακούγεται” και οι φωνές “βλέπονται” στη Βιβλική παράδοση “Καὶ πᾶς ὁ λαὸς ἑώρα τὴν φωνὴν”, που αναφέρεται στη στάση του λαού του Ισραήλ κατά Σιναϊτική αποκάλυψη, θεμελιώδες γεγονός της εβραϊκής παράδοσης. Σχετικά με αυτό, ο Levinas συντηρεί τη λεκτική προέλευση της αποκάλυψης. Είναι πάνω απ’ όλα μια λέξη, όχι μια εικόνα που προσφέρεται στα μάτια. Ακόμα και αν οι λέξεις για την αποκάλυψη λαμβάνονται από την οπτική αντίληψη, η εμφάνιση του Θεού περιορίζεται σε ένα λεκτικό μήνυμα. Ίσως, ο Levinas να μη στάθμισε τη σύγχυση των αισθήσεων. Σημειώστε, ωστόσο, ότι υπάρχει μια ομοηχία στη γαλλική γλώσσα μεταξύ οδού (δρόμου – γραμμής) (voie) (προφορά βουά) και φωνής (voix) (προφορά βουά), ως η ένδειξη ενός νέου δρόμου που ανοίχτηκε στους ανθρώπους μετά το άκουσμα της φωνής της αποκάλυψης.
Στην ιατρική μας πρακτική, ο στόχος, σήμερα, είναι να κάνουμε καλή χρήση όλων των αισθητηριακών καναλιών σε μια προσπάθεια παροχής κατάλληλης βοήθειας στους άλλους. Στερουμένων της έκφρασης του στόματος και των χαρακτηριστικών του κάτω προσώπου, οι επαγγελματίες δεν πρέπει να υπερεκτιμούν τα στοιχεία που σχετίζονται με τον τονισμό της φωνής, τις χειρονομίες των χεριών, την κλίση του κεφαλιού ή ακόμα τα τα χέρια και τους ώμους. Το Covid-19 επιβάλλει ένα νέο δεδομένο στην κλινική προσέγγιση. Πρέπει να ελπίζουμε ότι θα παραμείνει προσωρινό και ότι, στο κοντινό μέλλον, ολόκληρο το πρόσωπο θα συνεχίσει να μας οδηγεί προς το άπειρο των άλλων».
Η μάσκα, λοιπόν, δεν είναι, μόνο, ένα διαγνωστικό «εμπόδιο», όπως, κυρίως, το παρουσιάζει ο Ariel Toledano, ανάμεσα στον γιατρό και τον ασθενή, αλλά ένα παραπέτασμα ανάμεσα στον άνθρωπο με τον άνθρωπο, ανάμεσα στον άνθρωπο με τον ανθρωπισμό, ανάμεσα στην επικοινωνία του εσωτερικού ή του κόσμου των αισθημάτων και των συναισθημάτων με τον εξωτερικό – φυσικό κόσμο και τον κόσμο των αισθήσεων. Είναι μια διάσπαση της προσωπικότητας με τον αποκλεισμό του συναισθήματος.
Μια σχιζοφρένεια της βασικής υπόστασης του ανθρώπου.
Πιστεύω γρήγορα να δικαιωθεί ο Γάλλος συνθέτης, πιανίστας, ποιητής και τραγουδιστής, Serge Gainsbourg που έλεγε:
«Η μάσκα πέφτει, ο άνθρωπος μένει και ο ήρωας εξαφανίζεται» («Le masque tombe, l’homme reste, et le héros s’évanouit»).
Δυστυχώς, όμως η φτώχεια και κυρίως η πνευματική, στη χώρα μας θα μείνει μαζί με τις μάσκες των «ηρώων» της.
Δημήτρης Αθανασιάδης
