“Αποκριές (γενικά) και Αποκριάτικα Τραγούδια στα Ημαθιώτικα Πιέρια” γράφει ο Γιάννης Τσιαμήτρος

Γιάννης Τσιαμήτρος

Γενικά

     Οι Αποκριές και το  Καρναβάλι ήταν ένα ξέσπασμα και ξεκούρασμα των ανθρώπων,  με ερωτική και σεξουαλική ελευθεριότητα, για να έρθει η Σαρακοστή με την σωματική συντήρηση και την πνευματική περισυλλογή μέχρι το Πάσχα. Ονομάστηκαν Αποκριές, επειδή τη περίοδο αυτή, συνηθίζεται να μην τρώνε κρέας οι Χριστιανοί, δηλαδή «να απέχουν από κρέας». Λέγεται  επίσης  της Τυροφάγου, γιατί την εβδομάδα αυτή τρώνε μόνο γαλακτοκομικά  για να προετοιμαστούν σιγά – σιγά για τη νηστεία της Σαρακοστής.

     Το Καρναβάλι που είναι  Ρωμαϊκή λέξη έχει την ίδια έννοια με τις  Αποκριές (αποχή από το κρέας)-Καρναβάλι (carno–is=κρέας valeo=απέχω). Όπως και στο Δωδεκαήμερο έτσι και στις Αποκριές (με τις μεταμφιέσεις, τους χορούς, τα σατιρικά τραγούδια, τα φαγοπότια, την θύμηση των νεκρών και το κάψιμο των κέδρων) επιζητείται η γονιμότητα, η βλάστηση, η καρποφορία και γενικά η μετάβαση από τον χειμώνα στην άνοιξη, συμβολισμός που υπήρχε και στις αρχαίες Διονυσιακές γιορτές.

Όλοι συμφωνούν ότι τα έθιμα της Αποκριάς έχουν τις ρίζες τους βαθιά στην αρχαιότητα και σηματοδοτούν την μετάβαση από το χειμώνα στην άνοιξη, την αναγέννηση της φύσης. Μάλιστα, υπάρχουν πολλές ομοιότητες με τα “Σατουρνάλια”, μια από τις αρχαιότερες γιορτές προς τιμήν του Διονύσου, κατά την οποία οι πιστοί μεταμφιέζονταν, χόρευαν, τραγουδούσαν και κατανάλωναν άφθονη ποσότητα κρασιού προς τιμή της θεότητας και από τις αρχαιότερες «Διονυσιακές γιορτές» των Ελλήνων, όπου οι άνθρωποι μεταμφιέζονταν, χόρευαν, τραγουδούσαν πίνοντας κρασί και το κέφι έφτανε στο κατακόρυφο προς τιμή του Διόνυσου. Υπάρχουν ομοιότητες επίσης με τις παλιές «εθνικές»  γιορτές της Ρωμαϊκής εποχής (Κρόνια, Λουπερκάλια κλπ), όπου δέσποζαν το γλέντι, η ψυχαγωγία και το «μασκάρεμα».

     Πρέπει να επισημάνουμε ότι, οι μεταμφιέσεις της περιόδου αυτής αλλά και της περιόδου του Δωδεκαημέρου, όπως μας λένε οι κορυφαίοι μας λαογράφοι (Πολίτης, Λουκάτος, Ρωμαίος, Μέγας κ.α.)  σε μορφή ομάδων,  λαϊκών δρώμενων και θιάσων, γίνονταν από νέους ΑΝΤΡΕΣ περισσότερο, ενώ τα έθιμα της Πασχαλιάς και του καλοκαιριού (Λαζαρίνες, Κλήδονα, Πιρπιρούνα κλπ) τελούνταν  από ΓΥΝΑΙΚΕΣ ως επί το πλείστον.

Σήμερα, σε πολλές περιοχές της χώρας, αναβιώνουν έθιμα του παρελθόντος που σχετίζονται με τις Απόκριες, προσελκύοντας μεγάλο αριθμό συμμετεχόντων και επισκεπτών, κυρίως όμως αποδεικνύοντας την ανάγκη του ανθρώπου να διασκεδάσει, απεκδυόμενος την εικόνα του και φορώντας έναν άλλο μανδύα. Έτσι η γιορτή διατήρησε τα δύο βασικά σκέλη της: Το φαγοπότι και τη μεταμφίεση. Το καρναβάλι αποτελεί αφορμή για ξεφάντωμα και πειράγματα.  Η περίοδος της Αποκριάς θεωρείται κατεξοχήν περίοδος εκτόνωσης, μια περίοδος κατά την οποία ο άνθρωπος ξεφεύγει από την καθημερινότητά του και εξωτερικεύει τα πάθη του με τη βοήθεια της μεταμφίεσης.

Μεγαλύτερα κέντρα καρναβαλίστικου ξεφαντώματος ήταν, όπως και σήμερα, η Πάτρα με το περιβόητο Πατρινό καρναβάλι, που έχει τις ρίζες του στις αρχές του 19ου αιώνα, η Ξάνθη, η Θήβα με τον περίφημο «Βλάχικο Γάμο» της. Στη Θήβα γίνεται και σήμερα ο «βλάχικος γάμος» που αρχίζει από την Τσικνοπέμπτη και αποτελείται από το προξενιό, το γάμο δυο νέων και τελειώνει με την πορεία των προικιών της νύφης και το γλέντι των συμπεθέρων. Όλες αυτές οι διαδικασίες είναι γεμάτες από σατυρική αθυροστομία, κέφι, γλέντι και χορό. Στην Πάτρα γίνεται το μεγαλύτερο καρναβάλι της Ελλάδας με διάρκεια δύο μηνών και τη τελευταία Κυριακή της αποκριάς γίνεται παρέλαση αρμάτων με επικεφαλής το ομοίωμα του θεού της αποκριάς του «Καρνάβαλου» και ακολουθία διάφορων άλλων έξυπνων μασκαρεμάτων, με τη συμμετοχή 40.000 καρναβαλιστών, και πλήθους επισκεπτών ενώ το κέφι δίνει και παίρνει.

Στην περίοδο αυτή έχουμε σε όλη την Ελλάδα ποικιλόμορφα  παγανιστικά έθιμα  και δρώμενα (δραματικές παραστάσεις) με μεταμφιέσεις: Τα «εξ αμάξης» στην Αγιάσο Λέσβου, τη «Δίκη του Αγά» στην Χίο,  τον «Γέρο και την Κορέλα» στην Σκύρο, τα «Ζευγάρια» στην  Άνδρο, τους «Κουδουνάτους» της Νάξου τον «Τρίφτη» στην Σάμο, τη «Τσαμπούνα» στην Σάμο, τα «Σκάλιθρα» στην Λέσβο, τους  «Λεράδες» στην Κρήτη,  τον «Πίρονα» στην Ζάκυνθο, τα «Φεστίνια» στην Ζάκυνθο, το «Κρέμασμα της γριάς Συκούς» στην Καλαμάτα, τη «Κυριακή της Τυροφάγου» στην Μεσσήνη, τα «Φαλοφόρια» σε Ελασσόνα, Ρέθυμνο, Όλυμπο Καρπάθου, τους «Τζαφιέδες» στην Κάρπαθο, τον «Καλόγερο» στην Αγία Ελένη Σερρών και Μελίκη Ημαθίας, του «Κουτρούλη ο γάμος» στην Μεθώνη, το «Πως το τρίβουν το πιπέρι» στον Τίρναβο, το «Μπουράνι» στον Τίρναβο, το «Στοιχείο της Χάρμαινας» στην Άμφισσα, το «Μπέη» σε Διδυμότειχο, Καστανιές, Πεντάλοφο, Ρίζια Ν. Έβρου, τον «Καντή» στο Ρέθυμνο, τα «Φαλλοτράγουδα» στην Κήρανθο Εύβοιας, τους «Γιανίτσαρους» στα Λεχαινά Ηλείας, τα «Ερωτόπαθα» στην Σέριφο, την «Καμήλα» στη Σίφνο, τους «Καλόγερους»  στο Χωριό Άγιος Γεώργιος στα ανατολικά της Βιζύης  Ανατολικής Θράκης (έθιμο διαφορετικό από αυτό της Αγίας Ελένης Σερρών), τον «Κούκερο ή χούχουτο»  στο Ευκάριο Θράκης, τον «Μπέη ή Κιομπέη» στους Ορτάκιους Αλεξανδρούπολης, τους  «Πιτεράδες» στο χωριό Κωστί Αλεξανδρούπολης, τις «Τζαμάλες και το γαϊτανάκι» στα Γιάννενα, τους «Καρνάβαλους» στο Σωχό Μακεδονίας, τους «Μπαμπούγερους» στο Φλάμπουρο Σερρών, τη «Σοπάνικα  και το Κάψιμο του Τζάρου» στην Ξάνθη, τα «Κετσέκια» στο Ποντισμένο Σερρών, τον «Κούκερο ή χούχουτο»  στο Ευκάριο Θράκης κλπ.

Στην Κοζάνη γίνεται το έθιμο του φανού, κατά το οποίο φωτιές και υπαίθρια γλέντια στήνονται σε διάφορες γειτονιές της πόλης. Οι “φανοί”, οι μασκαράδες που περιφέρονται σε όλη την πόλη, οι λαϊκοί οργανοπαίκτες και οι μπάντες στους δρόμους, το κρασί, τα “κιχιά” και τα κεράσματα σε όλους, η έντονη σκωπτική διάθεση και η καθολική συμμετοχή στα δρώμενα, είναι τα χαρακτηριστικά των αποκριάτικων ημερών. Σήμερα, τις ημέρες του καρναβαλιού η Κοζάνη αποδεσμεύεται από τα καθημερινά προσχήματα και επαναφέρει το τοπικό γλωσσικό ιδίωμα για να εκφραστεί αυθεντικότερα και να ξεφαντώσει διονυσιακά. Το μεσημέρι της μεγάλης αποκριάς γίνεται παρέλαση αρμάτων και μεταμφιεσμένων ομάδων που εκπροσωπούν την κάθε γειτονιά. Ακολουθεί βράβευση της πιο εντυπωσιακής συμμετοχής, από το Δήμο Κοζάνης, σε ειδική τελετή που γίνεται στο πάρκο του Αγίου Δημητρίου. Το βράδυ της μεγάλης αποκριάς σε κάθε γειτονιά ανάβουν οι “φανοί”, μεγάλες φωτιές γύρω από τις οποίες χορεύουν και τραγουδούν μικροί και μεγάλοι.  Το κρασί, τα “κιχιά”, τα κεράσματα για όλους, αλλά κυρίως το ιδιαίτερα “καυτό” περιεχόμενο των τραγουδιών που λέγονται “ξιανέντροπα” ή “νοικουκυρίσια”, αποτελούν εγγύηση άμυνας στο τσουχτερό κρύο που επικρατεί εκείνη την εποχή.

Δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε το  αποκριάτικο έθιμο της Νάουσας με τις «Μπούλες», όπου κυριολεκτικά τις ημέρες των Αποκριών η Νάουσα αποτελεί πόλο έλξης για όσους αναζητούν ένα πραγματικά παραδοσιακό καρναβάλι. Έχουν γραφτεί πάρα πολλά   για το καρναβάλι της Νάουσας  και δεν χρειάζεται να τα επαναλάβουμε. Όμως αυτό που έχει μεγάλη σημασία  και  πρέπει να σημειώσουμε είναι να δώσουμε συγχαρητήρια στον κόσμο της Νάουσας  που κατάφερε  να διατηρήσει το καρναβάλι του γνήσια παραδοσιακό, χωρίς ξενικά πρότυπα, όπου  δεν γίνεται  απλή αναβίωση του εθίμου, αντιθέτως το έθιμο  συνεχίζεται αυθεντικό όπως τα παλιά χρόνια, πράγμα που δείχνει ότι οι άνθρωποι αυτοί αγαπούν και σέβονται τον τόπο τους.

2. Αποκριάτικα τραγούδια στα Ημαθιώτικα Πιέρια

Όλη την εβδομάδα πριν από την Κυριακή της Αποκριάς (πριν από την Καθαρά Δευτέρα) μάζευαν τα κέδρα για να είναι έτοιμα για κάψιμο στην πλατεία, το βράδυ της Κυριακής. Δίνονταν το σύνθημα με ντουφεκιές να βγουν τα κέδρα για να τα κάψουν, έλεγαν τα σατιρικά τραγούδια και πηδούσαν τη φωτιά. Προηγουμένως στην ώρα του φαγητού τα παιδιά και οι μικρότεροι στην ηλικία έκαναν μετάνοιες στους γονείς, στους νούνους και στους άμεσους συγγενείς. Γενικά όλοι μεταξύ τους συγχωρνιούνταν και έτσι λύνονταν οι παρεξηγήσεις. Λέγανε τα εξής λόγια: “Συγχωρεμένα, να αποκριέψουμε με υγεία, καλή Σαρακοστή και καλό Πάσχα”.

     Μετά έκαναν το “Χάσκαρ’’. Ήταν ένα παιχνίδι, στο οποίο ο νοικοκύρης έδενε ένα βραστό αυγό συνήθως στην ρόκα, έτσι ώστε να κρέμεται και να προσπαθούν τα παιδιά να αρπάξουν το αυγό με το στόμα.

Παρακάτω παραθέτουμε  ενδεικτικά  μερικά αποκριάτικα τραγούδια:

Όποιος δεν χορέψει απόψε

Όποιος δεν χορέψει απόψε τα ποδάρια να του πέσουν,

και τα νύχια να του σκάσουν και πολλά πιδιά να κάνει,

κι όλα θηλκά να γένουν, κι όλα θηλκά να γένουν,

κι ψωμί να μη χορταίνουν.

Τον ψύλλο τον καλίγωναν

Λάτι να πούμι ψέματα, πέντι σακιά γιομάτα,

ν’ αφήκουμι τα ψέματα, να πούμι κι ένα αλήθιο,

ποιος είδε ποιος συλόγιασι,  γουρούνι μι σαμάρι,

κι μπάκακα μι κέρατα, κι σκύλο μι μουστάκι,

τον ψύλλο τον καλίγωναν, στη μέση απ’ το παζάρι,

κι απ’ τις κλωτσιές απόριχνι, βροντούσι του παζάρι,

τον ψύλλο τον εφόρτωναν, εννιά κιλά ρεβίθια,

βαζούν κι πανωσάμαρα, σαράντα κολοκύθια..

Στουν απαν του μαχαλά

Στουν απάν του μαχαλά  παντριμμένις χόρευαν,

μι τα κόκκινα βρακιά, πάει κι μια ξιβράκουτη,

δεν την θέλησαν κι’ αυτή, πάει πίσω στον άντρα της

-Άντρα φιάξι μι βρακί. – Θα σι πάνου στουν κατή

θα σι πλάσου σαν γατί, σαν γατί Κουλιντρινό.

Σαράντα βλάχοι

Μια ράχη κι άλλη ράχη, χόρευαν σαράντα βλάχοι,

κι έλεγαν ινα τραγούδ’,  του παπά μας η γουμάρα,

στην κουπριά ήταν ξαπλωμένη, καθιτί παπάς  κι κλαίει,

παπαδιά μοιργιουλουγάει, κι ο παπάς την παρηγουρνάει,

σώπα σώπα παπαδιά, διάφορό δικό μας είνι,

την κιφάλα μια τσουκάλα,

για να βράσουν οι βλάχοι το γάλα.

Παπάδες και γραμματικοί

Παπάδες και Γραμματικοί, που τόδιτι γραμμένο,

πως δε φιλιούντι οι παπαδιές, κι ουδέ παπαδοπούλις,

παπαδοπούλα φίλησα,  κι μ’έκοψαν το χέρ,

κι ας την φιλούσα κι αλλ φορά, κι ας μ’έκοβαν κι τ’άλλο,

κι μ’έδουσι μια λειτουργιά, ζαχαροζυμωμένη.

Τρεις καλές γειτόνισσες

Τρεις καλές γειτόνισσες στο προσήλιο κάθουνταν,

στο προσήλιο κάθουνταν, τα μουνιά τις ψίριζαν,

παταριές τα τίναζαν.

-Κάτσιτι καλά μουνιά,

να σας δόσει ο Θιός καλό εν’αγγούρι τρυφερό,

κι στουν πάτου μαλιαρό, στην κουρφή να βγαζ νιρό.

Τις τρανές τις αποκριές

Τις τρανές τις αποκριές, αποκριεύουν το τυρί,

αποκριεύουν το τυρί, αποκριεύουν κι το μνί,

είχαν δυό σακκιά ψωλές ,και τις βγάζαν στο παζάρ,

ποια κι ποια να τ’αγοράσει, πέρασαν κ’οι παντριμμένις,

πήραν από δυό οι καημένις, και μια χήρα η κακομοίρα,

δεν ιπρόφτασι καμμία, παιρν’ τινάζει τα τσουβάλια,

βρίσκει μια μι δυό κιφάλια.

Μια γριά

Από πάν απ’μια καρδιά, μας κατούρησε μια γριά,

κι έπνιξι τριακόσια αρνιά, και τριακόσια πρόβατα,

κ’έπνιξε τουτσομπανούλ, έπνιξε και την καλύβα..

Θεια μου Νικολάκαινα

Θειά μου Νικολάκινα,  που τσανάβουν τις φωτιές,

τις τρανές τις Αποκριές,

στ’Αρχιδιάκου την αυλή, γάμος εγινότανε, φύτρωσε μια λεμονιά,  

πούχι πιντακόσια μνιά, πήρα του καλύτερο.

Υφαντής

Καζάντισε ο Υφαντής ,

κι πήρε μια γουμάρα,

πτην μια μεριά ήταν ψώραβη,

κι απ’ την άλλη μαλλί δεν έχει,

πτα δυό πουδάρια κούτσηνι,

και απ’ τ’άλλα δεν πατούσι,

πτ όνα  το μάτι  ήταν γκαβιά,

κι απ’ τ’άλλο δεν ίβλεπε,

πτονά τ’αυτί ήταν κουφιά,

κι απ’ τ’άλλο δεν ακούει.

Γυναίκες που χορεύετε

-Γυναίκες που χορεύεται

τους άντρες που τους έχετε;

-Τους έχουμε στα πρόβατα,

κι τα λυκοφαγώματα,

του μήνα μια φορά έρχουντι,

τους στρώνω ιδώ του στρώνω εκεί,

τους στρώνω  πέρα στην αυλή,

τους ρίχνω δυο προσκέφαλα,

κι δυο γουμαροκέφαλα.

Το λεν οι κούκοι σταϊ βουνά

(Νάσιουμ καημένε Νάσιουμ-ρεφραίν)

 Το λεν οι κούκοι σταϊ βουνά κ’οι πέρδικες στα πλάγια,

το λέει κι ο πιτροκότσυφας στα κλέφτικα λημέρια,

κι οι κλέφτις  εσκορπίσανε και γίνανε μπουλούκια,

ο Δέλτας  πάει κατο Ζυγό  κι ο Τόλιος κα τα Χάσια ,

κι ο Νάσιος πέρα κατ τις κουμπάρις,

κουμπάρις τον καρτερούσαν μι τα πιδιά στα χέρια,

η μια τον παίρνει   στ’άλογο  κι άλλ’ τον ξεπεζεύει,

κι η μικρότερη τον παίρνει στον οντά της,

φλουριά κερνάει τα παιδιά και άσπρα τις κουμπάρις.

Κάτω στα πατώματα

Κάτω στα πατώματα κι στα ξεφαντώματα,

ραμπατζήδες κάθουνταν  κι έπιναν καλή ρακή,

πάει κι η παπαδιά να πιει, ήπιε δυό,

ήπιε τρία, ήπιε τέσσερα, πάει στα δεκατέσσερα,

κι έπεσε να  κοιμηθεί να χουνέψει τη ρακή .

Κουρκούμπα

Με τρίγυρζαν οι έμορφες  να βόσκουν τα μουνιά τα ,

και στο βουνό τα έβγαζαν να τα χλωροβοσκήσουν,

στον κάμπο τα κατέβαζαν να τα κουλουκουρίσουν (ψαλιδίσουν),

κι όταν τα κουλουκούριζαν κι όλα μαλλί  δεν είχαν,

και της παπαδιάς το μούναρου κουλουκουρμό δεν έχει,

εννιά ψαλίδια τσάκιζαν και δεκαοχτώ ξουράφια.

Αρίτσος  μπαρμπερίζονταν

(νταμ μπουρντούμπουρ τι βραχνά λαλείς – ρεφραίν)

Αρίτσος μπαρμπερίζονταν σε μια χρυσή λεκάνη,

και μια χελώνα πέρασε και τον καλημερνάει

-Καλημερας λεβέντη μου ……,

για δες  λιμό που έχω εγώ με χρυσή  καδένα

για δες μεσούλα  που έχω εγώ …για ζουνάρι,

για δες χεράκια πούχω εγώ  με πέφτουν τα βραχιόλια,

για ιδες ποδάρια πούχω εγώ μι τρέμουν τα παπούτσια.

Κάτω στου γιαλό τουν άμμο

Κάτω στο γιαλό τον άμμο τα καβούρια κάνουν γάμο,

κια χειλώνις πανηγύρι μι καλέσανε να πάνω,

να χουρέψω και να φάγω,

τον αρίτσο τον ξυρίζουν,

κι άχυρο να πάει στη βρύση,

ντουσμπιρί μωρε χορτέσα,

κι αϊ να πάμε στο κρεβάτι,

το κρεβάτι έχει αγκάθια και ντρομπόλια,

τα ντρομπόλια ντομπολίζουν,

και τ’αγκάθια γρατσανίζουν.

Κρούνα αυγό εγέννησι

Κρούνα αυγό εγέννησι επάνω στο παγούρι,

τρακατσαν το φαγί  και μι τόνα τόκανε,

κι τόκανε το μουλάρι άλογο και ασγατο το ζευγάρι.

Εψές κουβέντιαζα με δυο

Ιψές κουβέντιαζα με δυο, με τη μια κι μι την άλλα,

μούρθι αντράλα στου κιφάλι , η μια ήταν η Παρασκευού,

κι η άλλη η Ζωϊτσα μετά κόμα δυο κορίτσια,

κι αφσαν την πόρτα ανοιχτά, κι αφσαν την παραθύρα,

μούρθι ακόμα μια χήρα, μα ιγώ ήμαν παραγνωστικός (έξυπνος)

κι τ’ούφιρα μι γνώση καμιά να μη κακιώσει.

Πρώτα φιλώ τις κουρασιές κοντά τις παντριμμένις ,

πούταν καλομαθημένις, κιόλο κοντά  φιλώ κι αυτήν την χήρα,

πο κλιγεν η κακομοίρα, χήρας χειράκι παχουλό βυζιά σαν τα λιμόνια,

φύγιτι απου δω λιμόνια και μη με δαιμονίζιτε,

να μι βάλιτι στη μέση να διαλέξω ποια μ’αρέσει.