Η ιστορία του Πίρι Ρέις και ο χάρτης – μυστήριο που απεικονίζει λεπτομερώς τις θάλασσες
ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΛΕΒΕΝΤΟΓΙAΝΝΗΣ
Κωνσταντινούπολη, ανατολική πλευρά Βοσπόρου, περιοχή Beykoz. Αρχές Ιουλίου 1532
Ο σεβάσμιος γέροντας με τη λευκή γενειάδα έσκυψε πάνω από τον χάρτη. Στο μεγάλο δρύινο χαμηλό τραπέζι είχε απλωθεί ολόκληρη η Μεσόγειος. Το δωμάτιο όπου βρισκόταν ήταν στρωμένο από άκρη σε άκρη με ένα παχύ κόκκινο χαλί «χάρεκε», φτιαγμένο στο χέρι από μετάξι, μαλλί και βαμβάκι. Σε όλους τους τοίχους υπήρχε επενδυμένη μια βαριά ξύλινη βιβλιοθήκη με πολλά, σχεδόν αναρίθμητα, μικρά τετράγωνα ράφια που έμοιαζαν με κλουβάκια. Το κάθε ράφι ήταν βαρυφορτωμένο με δύο ή και τρεις τυλιγμένους χάρτες.
Δεκάδες αναλυτικοί χάρτες για κάθε γωνιά της μεγάλης θάλασσας. Από τις Ηράκλειες στήλες μέχρι την Κρήτη, το Αλγέρι, την Αίγυπτο, τα παράλια της Μικράς Ασίας, τον Εύξεινο Πόντο και τις ακτές της Ρωσίας. Όλα σχεδιασμένα και χαρτογραφημένα με κάθε λεπτομέρεια. Σε κάποια ράφια υπήρχαν ξεχωριστοί χάρτες για τους ανέμους, από εκείνους που κάθε ναυτικός θα ήθελε να έχει στο σκαρί του. Ποιος άνεμος φυσάει πού. Ποιες ώρες της ημέρας, ποιες εποχές του χρόνου. Ένας τοίχος απέναντι ήταν γεμάτος με χάρτες, λάφυρα που τα πλοία του πολυχρονεμένου Χαν των Χάνων και «Κύριου των τριών πόλεων» είχαν πάρει από γενουάτικα, βενετσιάνικα και σπανιόλικα πλοία σε κάποιο κούρσεμα.
Σε μια γωνία της βιβλιοθήκης, όμως, βρισκόταν ο πραγματικός θησαυρός του γέροντα. Μια ντουζίνα παλιοί πάπυροι τυλιγμένοι με προσοχή, γραμμένοι στα ελληνικά. Ήταν χάρτες φτιαγμένοι χίλια χρόνια πριν, από αξιωματικούς του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Απεικόνιζαν ολόκληρη τη Μεσόγειο μέχρι τα βάθη της Περσίας. Δίπλα τους κάποια κείμενα του Αριστοτέλη που μιλούσαν για τη σφαιρικότητα της Γης. Κάτω από αυτά τα ράφια υπήρχαν τυλιγμένοι πέντε – έξι χάρτες που έφεραν την υπογραφή ενός Γενοβέζου θαλασσοπόρου, του Χριστόφορου Κολόμβου…
Η τάξη και η απόλυτη ησυχία κυριαρχούσαν μέσα στο δωμάτιο, ενώ το διακριτικό άρωμα από λιβάνι και βανίλια, που σιγόκαιγε σε κάποια γωνιά, χαλάρωνε και ηρεμούσε τις αισθήσεις. Τα ξύλινα παραθυρόφυλλα ήταν κλειστά. Αυτό δεν εμπόδιζε τον ηλικιωμένο άνδρα να ακούει καθαρά τους ήχους του κύματος από τη θάλασσα. Ως υψηλόβαθμος Οθωμανός ευγενής και μέλος του Ντιβανίου που ήταν, ο σουλτάνος του είχε παραχωρήσει ένα τεράστιο «γιαλί». Ένα παλάτι χτισμένο στις ακτές του Βοσπόρου (στον γιαλό) περιτριγυρισμένο από έναν υπέροχο κήπο.
Ο γέροντας είχε διαλέξει ως γραφείο το συγκεκριμένο δωμάτιο ακριβώς επειδή το έγλειφαν τα κύματα. Ήθελε να μυρίζει το ιώδιο, να νιώθει την αλμύρα, να ακούει τη θάλασσα… Πήγαινε αρκετός καιρός που είχε να ταξιδέψει και του έλειπε. Το δωμάτιο φωτιζόταν από δεκάδες λάμπες πετρελαίου και κεριά. Η όραση του γέροντα τον τελευταίο καιρό είχε εξασθενήσει επικίνδυνα. Αυτό δεν τον εμπόδιζε, όχι μόνο να συνεχίζει να μελετά τους χάρτες του, αλλά και να σχεδιάζει νέους.
Η πόρτα του δωματίου χτύπησε. Ένα 15χρονο αγόρι έκανε την εμφάνισή του κρατώντας έναν μεγάλο μπακιρένιο δίσκο. Φορούσε ένα τσόχινο παντελόνι μέχρι το γόνατο, ένα λευκό πουκάμισο και ένα μεταξωτό κόκκινο, ανοιχτό γιλέκο. Ήταν ντυμένος σαν Λεβέντης, έτσι για να θυμίζει στον γέροντα τους Κρητικούς και τους Μυτιληνιούς Λεβέντες που είχε στα πλοία του και που πρώτοι στα ρεσάλτα πηδούσαν στα καταστρώματα των αντίπαλων γαλερών και τις κούρσευαν. Ο Λεβέντης ήταν τίτλος τιμής. Έμπαιναν πρώτοι μέσα στη φωτιά της μάχης και τύχαινε οι περισσότεροι να είναι Έλληνες ναύτες που υπηρετούσαν στα οθωμανικά πλοία.
«Το σερμπέτι σας, αφέντη μου», είπε ο μικρός και απέθεσε τον δίσκο σε ένα μικρό χαμηλό τραπεζάκι. Ο γέροντας κάθισε με δυσκολία στα μεγάλα μαξιλάρια δίπλα στο τραπέζι και απόλαυσε το δροσερό ποτό του. Το παιδί βγήκε από το δωμάτιο και ούτε που το κατάλαβε. Το μυαλό του αναπολούσε το παρελθόν. Τα πλοία, τα ταξίδια, τα κουρσέματα, τον θείο του τον Κεμάλ που του έμαθε την τέχνη της ναυτοσύνης. Αναπολούσε τότε που τα παράτησε όλα και όργωσε τις επτά θάλασσες καταγράφοντάς τες με κάθε λεπτομέρεια. Ήταν περισσότερο συναρπαστικό τελικά αυτό, παρά να αφαιρείς ζωές και να παίρνεις σκλάβους. Το πρώτο σου έδινε χρήματα και κύρος, το δεύτερο γνώση και σοφία.
Σε λίγη ώρα θα τον επισκεπτόταν στο «γιαλί» του ένας άλλος τρομερός ναυτικός. Με εντολή του πολυχρονεμένου Παντίσαχ, του Kanuni Sultan Suleiman (του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς), θα έπρεπε να παραδώσει τους ανεκτίμητης αξίας χάρτες του στον νέο Καπουδάν Πασά και Μπεηλέρμπεη του Αιγαίου. Στον εκ Μυτιλήνης ναύαρχο του οθωμανικού στόλου. Τον Χαιρετίν Μπαρμπαρόσα. Άλλος στη θέση του θα αντιπαθούσε τον Χαιρετίν. Και ποιος ήταν άλλωστε αυτός; Ένας παμπόνηρος κουρσάρος ήταν, που όμως (και αυτό ο καπουδάν Πίρι του το αναγνώριζε) γνώριζε τη θάλασσα σαν την παλάμη του χεριού του και μπορούσε να τη δαμάσει σαν κάποια ατίθαση φοραδίτσα.
Ο γέροντας έκρυβε μια συμπάθεια για εκείνον τον κοντό κοκκινογένη πλοίαρχο, με το άγριο πρόσωπο και το έξυπνο βλέμμα. Και οι δύο είχαν το ίδιο μυστικό. Είχαν ελληνικές ρίζες…
Ο ηλικιωμένος άνδρας φώναξε πάλι το παιδί, που εμφανίστηκε αμέσως στο δωμάτιο. Του ζήτησε με τραχύ τρόπο, σαν παλιός καπετάνιος που ήταν, να κρατήσει τα κεριά πάνω από τον απλωμένο χάρτη, για να βλέπει καλύτερα. Απέθεσε στην άκρη του τραπεζιού, με πολλή προσοχή, τα μοιρογνωμόνια, τους χάρακες και έναν αστρολάβο του 8ου αιώνα που ανήκε στον Πέρση μαθηματικό Φαζαρί.
Ύστερα πήρε τη γραφίδα από φτερό ερωδιού, τη βούτηξε μέσα στο μελάνι, προσπάθησε να κρατήσει το κουρασμένο και γεμάτο ρόζους χέρι του σταθερό και έγραψε σε μια γωνιά του χάρτη με μικρά αραβικά γράμματα: «Εγώ, ο ταπεινός Πίρι, γιος του Χακ Χεμέντ, γνωστός ως ανιψιός του Κεμάλ Ρέις, συνέθεσα αυτόν τον χάρτη στην Καλλίπολη, στον ιερό μήνα του Μιναρέτ 919 (1513). Είθε ο θεός να ευλογήσει και τους δύο. Πίρι Ρέις».
Κάπως έτσι θα μπορούσε να έπεφτε η αυλαία στη ζωή ενός από τους μεγαλύτερους ναυτικούς που εμφανίστηκαν ποτέ στη Μεσόγειο. Τον Ahmet Muhiddin Piri, Ahmet ibn-i el-Haç, πιο γνωστό με δυο λέξεις: Πίρι Ρέις. Το όνομά του σήμερα έχει αναπόσπαστα συνδεθεί με τη λέξη «πρόκληση». Το ερευνητικό σκάφος των Τούρκων με την ονομασία του μεγάλου κουρσάρου και χαρτογράφου, όποτε βγαίνει στο Αιγαίο θέτει σε επιφυλακή τους πάντες. Ο πλους του σχοινοβατεί ανάμεσα στη νομιμότητα και τη διεθνή παρανομία.
Ο Πίρι Ρέις γεννήθηκε σε ένα ψαροχώρι στην ευρωπαϊκή πλευρά των στενών της Καλλίπολης, περίπου το 1470. Από μικρός έμαθε να αγαπάει τη θάλασσα και άρχισε σιγά – σιγά να ανακαλύπτει τα μυστικά της, με το μικρό καΐκι του πατέρα του.
Σύμφωνα με πηγές της περιόδου εκείνης, οι γονείς του ήταν χριστιανοί και κατά πάσα πιθανότητα Έλληνες. Κατά πολλούς ιστορικούς, το όνομα Πίρι προέρχεται από το Πύρρος. Μεταγενέστερες πηγές από τούρκικα αρχεία, οι οποίες ελέγχονται για την αξιοπιστία τους, θέλουν τον Πίρι να έχει γεννηθεί στα βάθη της Ανατολίας, στο Καραμάν. Μια περιοχή που η κοντινότερη ακτή απέχει τρεις μέρες δρόμο με το άλογο.
Φυσικά δεν θα μπορούσαν οι Τούρκοι να παρουσιάσουν τους δύο πιο γνωστούς ναυάρχους και «άρχοντες των θαλασσών» της οθωμανικής περιόδου, ως τέκνα Ελλήνων. Βέβαια και οι δύο «Καπουδάν Πασά», ο Πίρι Ρέις αλλά και ο Μπαρμπαρόσα, έχουν καταγραφεί με ελληνικές ρίζες.
Ειδικά ο Μπαρμπαρόσα είναι ιστορικά τεκμηριωμένο πως ήταν γιος κάποιας Μυτιληνιάς χριστιανής με το όνομα Κατερίνα και του Έλληνα γενιτσάρου – κατά άλλους σπάχη – Γιακούμπ (Ιάκωβος) Αγά.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπως κάθε αυτοκρατορία, είχε πολλά κακά και ήταν βουτηγμένη στο αίμα.
Ήταν όμως η μοναδική αυτοκρατορία στην Ιστορία στην οποία κάποιος, ακόμη και ο πλέον ταπεινός, μπορούσε να ανέλθει στα υψηλότερα αξιώματα του κράτους εάν το άξιζε. Τουλάχιστον μέχρι την εποχή του Σουλεϊμάν. Ο τίτλος «δούλος του Σουλτάνου» δεν περιείχε την έννοια του «σκλάβου», όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία η άνοδος κρινόταν από τα προσόντα και όχι από το αίμα και τη γενιά. Στην Αγγλική ή τη Γαλλική Αυτοκρατορία, ο γιος ενός δούκα ή πρίγκιπα θα ήταν δούκας ή πρίγκιπας και ό,τι και να συμβεί ο τίτλος του πατέρα του θα τον έστελνε στα υψηλά κλιμάκια. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία όλοι μπορούσαν να διεκδικήσουν τα πάντα, εκτός φυσικά από τον τίτλο του Σουλτάνου. Αυτόν τον διεκδικούσαν οι πρωτότοκοι που μέσα τους έτρεχε το αίμα του Οθμάν.
Ο πατέρας του μικρού Πύρρου, βλέποντας ότι δεν υπήρχε μέλλον για τον έφηβο γιο του, στο ψαροχώρι της Καλλίπολης, τον έθεσε υπό την προστασία του ξαδέρφου του, γνωστού κουρσάρου της εποχής Κεμάλ Ρέις. Ο Πύρρος άλλαξε το όνομά του σε Πίρι και δίπλα στον θείο του έμαθε την «τέχνη» της πειρατείας και του κουρσέματος. Από το 1487 μέχρι το 1494 γύρισε όλη τη Μεσόγειο, γέμισε εμπειρίες, σκλήρυνε, έμαθε όλες τις ακτές, όλα τα βάθη της θάλασσας, όλα τα νησιά. Έμαθε να διαβάζει τα σημάδια του καιρού και να μελετά τη θέση των άστρων και της σελήνης. Πήρε μέρος σε δεκάδες ναυμαχίες και στις περισσότερες κέρδισε. Η φήμη του θείου και του ανιψιού μεγάλωνε…
Έναν χρόνο αργότερα ο σουλτάνος Βαγιαζίτ με φιρμάνι κάλεσε τον Κεμάλ να αναλάβει τις τύχες του οθωμανικού στόλου. Τον έχρισε ναύαρχο. Ο Κεμάλ έθεσε έναν και μοναδικό όρο. Να προσληφθεί με τον ίδιο βαθμό και ο ανιψιός του, ο Πίρι. Επί δυο χρόνια, από το 1500 μέχρι το 1502, το ναυτικό των Οθωμανών υπό τις οδηγίες του Πίρι και του Κεμάλ κατάφερνε απανωτά χτυπήματα στον βενετσιάνικο στόλο, αλλά και σε όλα τα εμπορικά πλοία που συναντούσε.
Ο Πίρι μπορεί να έγινε ναύαρχος, αλλά παρέμενε και κουρσάρος. Στα τέλη του 1502, στις 14 Δεκεμβρίου, υπογράφτηκε η Συνθήκη της Βενετίας, που ήταν περισσότερο ανακωχή με τους Οθωμανούς, οι οποίοι στο μεταξύ είχαν καταλάβει μεγάλο μέρος από τα παράλια της Αδριατικής και δημιουργούσαν μια τανάλια γύρω από τη «Γαληνότατη Δημοκρατία». Με την ίδια συνθήκη η Πελοπόννησος – εκτός από το Ναύπλιο και τη Μονεμβασία – και η Κρήτη πέρασαν στα χέρια των Οθωμανών.
Το 1511 ήταν η χρονιά που άλλαξε τη ζωή του Πίρι. Σε μια ναυμαχία με κάποια σπανιόλικα καράβια, ο Κεμάλ δέχθηκε ένα βόλι ανάμεσα στα μάτια. (Σύμφωνα με άλλες πηγές, ο Κεμάλ Ρέις χάθηκε όταν το πλοίο του έπεσε σε φουρτούνα ανοιχτά της Αιγύπτου και βυθίστηκε). Ο Πίρι δεν ήθελε πλέον να κουρσεύει. Αποφάσισε να ασχοληθεί με τη γνώση της ναυτικής τέχνης και με τη χαρτογράφηση όλων των θαλασσών. Εξακολουθούσε να διατηρεί τον τίτλο του ναυάρχου και ξεκίνησε την περιπλάνηση διά θαλάσσης, σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο.
Ταξίδευε και μελετούσε. Ως βάση της μελέτης του είχε πάντα τους αρχαίους Έλληνες φιλόσοφους. Ταξίδευε και σχεδίαζε με κάθε λεπτομέρεια. Ως μπούσουλά του είχε τους ελληνικούς χάρτες των ναυάρχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τους οποίους συμπλήρωνε με ό,τι εκείνος συναντούσε.
Το 1513, ο Πίρι επέστρεψε στην Καλλίπολη και σχεδίασε το αριστούργημά του, τον περίφημο «Πορτολάνο». Ήταν ένας χάρτης σχεδιασμένος επάνω σε δέρμα γαζέλας, με ορθογώνιο σχήμα και διαστάσεις 60 x 86. Περιλάμβανε την Πορτογαλία, την Ισπανία, τη Δυτική Αφρική, τον Κεντρικό και Νότιο Ατλαντικό, την Καραϊβική, το ανατολικό μισό της Νότιας Αμερικής και στο κατώτατο τμήμα του τα χαρακτηριστικά της Ανταρκτικής, απαλλαγμένης όμως από τα στρώματα πάγου που την καλύπτουν.
Στην άκρη του ο ναύαρχος Πίρι έχει γράψει:
«Είναι ο μοναδικός χάρτης στο είδος του που υπάρχει πλέον. Εγώ προσωπικά τον σχεδίασα και τον ετοίμασα. Για τον σχεδιασμό του χρησιμοποίησα περίπου είκοσι παλιούς χάρτες και οκτώ Τζαφερίγιε (παγκόσμιους χάρτες, που σχεδιάστηκαν από εποχής Μεγάλου Αλεξάνδρου και περιείχαν τον τότε γνωστό κόσμο). Οι χάρτες των Δ. Ινδιών και οι νέοι χάρτες που σχεδιάστηκαν από τέσσερις Πορτογάλους και δείχνουν την Ινδική και την Κινεζική Θάλασσα απεικονίζονται εδώ γεωμετρικά. Μελέτησα επίσης τον χάρτη που σχεδίασε ο Χριστόφορος Κολόμβος για τη Δύση. Συμπυκνώνοντας όλους αυτούς τους χάρτες σε έναν, ολοκλήρωσα τον παρόντα χάρτη. Ο χάρτης μου είναι τόσο σωστός και αξιόπιστος για τις επτά θάλασσες, όσο οι χάρτες που απεικονίζουν τις θάλασσες των χωρών μας».
Ο Πίρι μπορεί να είχε αποσυρθεί από την «ενεργό δράση», όμως ήταν απαραίτητος για το οθωμανικό ναυτικό. Έτσι «εκλήθη πάλι στα όπλα». Το 1516 συμμετείχε στην κατάκτηση της Αιγύπτου ως επικεφαλής του στόλου. Με την ίδια ιδιότητα, έξι χρόνια αργότερα, πήρε μέρος στην πολιορκία και κατάληψη της Ρόδου που κατείχαν οι ιππότες του τάγματος του Αγίου Ιωάννη.
Το 1524 είχε την τιμή να μεταφέρει με το πλοίο του στην Αίγυπτο τον επίσης ελληνικής καταγωγής αδελφικό φίλο του Σουλτάνου Σουλεϊμάν, τον Μεγάλο Βεζίρη (Νο 2 στην ιεραρχία, μετά τον Σουλτάνο) Ιμπραήμ Παργαλή Πασά (το όνομα Παργαλή το είχε κρατήσει επειδή ήταν από την Πάργα).
Το 1526 ο Πίρι σχεδίασε το επόμενο αριστούργημά του. Το «βιβλίο της θάλασσας», το kitab i bahriye. Έναν επίσης λεπτομερή χάρτη ολόκληρης της Μεσογείου. Είκοσι χρόνια μετά, το 1546, με εντολή του ιδίου του Σουλεϊμάν, ο Πίρι ξεκίνησε για τον Περσικό Κόλπο. Εκεί ναυμάχησε νικηφόρα με τον πορτογαλικό στόλο και κατέκτησε το Κατάρ, το Μπαχρέιν, ενώ διέλυσε όλες τις ναυτικές βάσεις των Πορτογάλων στην αραβική χερσόνησο.
Στα μεσοδιαστήματα των αποστολών που του ανέθετε ο Σουλτάνος, ο Πίρι ξεκουραζόταν στο παλάτι του στις ακτές του Βοσπόρου και συνέχιζε να φτιάχνει χάρτες.
Το 1544 ξεκίνησε από την Κωνσταντινούπολη το τελευταίο του ταξίδι για την Αίγυπτο. Ήταν πια 90 χρόνων. Σε μια ναυμαχία με Πορτογάλους, στα ανοιχτά του βόρειου Περσικού Κόλπου, δεν κατάφερε να νικήσει. Επέστρεψε στην Αίγυπτο για ανεφοδιασμό. Ο Σουλτάνος από την Κωνσταντινούπολη είχε ήδη πάρει τις αποφάσεις του. Για τη μια και μοναδική αποτυχία του, ο Πίρι Ρέις αποκεφαλίστηκε δημόσια στο Κάιρο.
Τον διαδέχθηκε ο Χαιρετίν Μπαρμπαρόσα, στον οποίο είχε ήδη δώσει μεγάλο μέρος από τους χάρτες και τα βιβλία που χρόνια συγκέντρωνε, σχεδίαζε και έγραφε.
Λίγο πριν από την εκτέλεσή του και καθώς ο 90χρονος Πίρι γονάτιζε και τοποθετούσε το κεφάλι του στο κούτσουρο του αποκεφαλισμού, είπε στον δήμιό του: «Μεγάλα βαπόρια, μεγάλες φουρτούνες». Στη συνέχεια έβγαλε το τουρμπάνι του, ξεγύμνωσε τον λαιμό του και άφησε το μυαλό του να ταξιδέψει στις επτά θάλασσες που εξερεύνησε και λάτρεψε…
