Αμπελάκια. “Κυριακή στο Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο Αμπελακίων Ν. Λάρισας”

 Περιγραφή – Φωτογραφίες  Αλέξανδρος Γραμματικόπουλος

«Ευκαιρία σαν βρουν οι μυαλωμένοι, δεν το ρίχνουν σ’ άλλες χαρές λοξοδρομώντας έξω απ’ το στρατί, που η τύχη τους ανοίγει.» (Ευριπίδης)

Μια αναπάντεχη πρόταση από ένα πολύ καλό μου φίλο, για ένα χαλαρό διήμερο, ακούστηκε όμορφα στα αυτιά μου. Έγινε πριν από μέρες και δεν χρειάστηκε πολύ σκέψη από τη μεριά μου. Θυμήθηκα τα λόγια του Μπ. Ντισραέλι: «Το μυστικό της ευτυχίας ενός ανθρώπου, έγκειται εις το να είναι έτοιμος, να δεχθεί την ευκαιρία, όταν αυτή παρουσιασθεί» και έκρινα την πρόταση σαν μια πολύ καλή ευκαιρία για κάτι διαφορετικό, κάτι το ξεχωριστό από εκείνα που συνηθίζουμε να κάνουμε τα Σαββατοκύριακα ή τα διήμερα.

Στην απόφασή μου συνέβαλλαν επίσης και οι προγνώσεις του καιρού δείχνοντας αστάθεια το Σαββατοκύριακο με ακραία σε πολλές περιοχές της χώρας καιρικά φαινόμενα. Γεγονός που περιόριζε, κατά κάποιο τρόπο, τις επιλογές για ορειβατική εξόρμηση. Έτσι, ξεκινήσαμε για το χαλαρό Σαββατοκύριακό μας χωρίς να έχουμε στο μυαλό μας κάποιο συγκεκριμένο πρόγραμμα δραστηριοτήτων.

Ο προγραμματισμός έγινε κατά τη διάρκεια της οδικής διαδρομής. Ο χρόνος, από Βέροια μέχρι το τόπο του προορισμού μας, ήταν αρκετός για τη κατάρτιση του προγράμματος των δραστηριοτήτων του διήμερου.

Τόπος διανυκτέρευσης το παραθαλάσσιο χωριό που βρίσκεται στους  πρόποδες του Κίσσαβου (βουνό Όσσα) και φημίζεται για τις πηγές του με το ιαματικό υπόξινο νερό που αναβλύζοντας βάφει το χώμα κόκκινο. Βάση μας το Κόκκινο Νερό Νομού Λάρισας και τόποι εκδρομικών επισκέψεών μας τα χωριά που βρίσκονται στους πρόποδες του Νότιου τμήματος του ορεινού όγκου του Ολύμπου, καθώς και εκείνου που «φωλιάζει» στη Δυτική πλευρά του Κίσσαβου, τα Ιστορικά Αμπελάκια, ενός από τους πιο ομορφότερους ελληνικούς παραδοσιακούς διατηρητέους οικισμούς

Φτάνοντας στο Κόκκινο Νερό, βρεθήκαμε με τα φιλαράκια μας, τον Μάρκο και την Ιουλία που λειτουργούν όλο το χρόνο ένα πολύ όμορφο Ξενώνα στην περιοχή, καθώς και με τους Κωνσταντίνο, Αθηνά  μόνιμους κατοίκους του χωριού. Στη συνέχεια, μόλις άρχισε να σκοτεινιάζει, εμείς οι ταξιδευτές, ξεκινήσαμε τις σαββατιάτικες εκδρομικές μας επισκέψεις στα χωριά της περιοχής.

Πρώτος σταθμός το παραθαλάσσιο Στόμιο, το θέρετρο των κατοίκων του νομού αλλά και παραθεριστών από άλλες περιοχές. Μετά τον καφέ, σειρά είχε η ορεινή γραφική Ραψάνη, με τα διάσημα κρασιά της και τα πανέμορφα, πολύχρωμα αυτή τη περίοδο, δάση που την περικλείουν από όλες τις μεριές της.

Ένα γρήγορο πέρασμα από τη Κρανιά, που είναι κτισμένη αμφιθεατρικά στις πλαγιές του Ολύμπου σε υψόμετρο 700 μέτρων, να «φωλιάζει» μέσα σε πανέμορφο φυσικό περιβάλλον με θέα προς το Θερμαϊκό. Κατηφορίζοντας, σειρά είχε το ορεινό μεγαλοχώρι της περιοχής. Κτισμένο σε υψόμετρο 145 μέτρων, ο Πυργετός, αποτελεί την έδρα του Δήμου Κάτω Ολύμπου και συνδυάζει πολύ όμορφα μεταξύ τους το παραδοσιακό με το σύγχρονο.

Επιστρέφοντας στο Κόκκινο Νερό βλέπαμε να ξεπροβάλλουν στο σκοτάδι και μέσα από δένδρα, τα φώτα της ορεινής Καρίτσας, που είναι κτισμένη σε πλαγιά του Κίσσαβου με τα καστανοδάση και άλλα δάση με τα λογής-λογής δένδρα να την περιβάλλουν γύρω-γύρω.

Η Κυριακή ξεκίνησε μουντή. Η μέρα έδειχνε πως στη πορεία της θα ήταν βροχερή. Ο ορεινός όγκος μέσα στην ομίχλη και τα σύννεφα να τον καλύπτουν από τη μέση  και πάνω. Αυτό, όμως δεν στάθηκε εμπόδιο στο προγραμματισμό των δραστηριοτήτων της Κυριακής.

Η περιοχή είναι τόσο προικισμένη που δεν σε αφήνει αδιάφορο και αδρανή. Υπάρχουν στην περιοχή τόποι και χώροι απαράμιλλης ομορφιάς και ανεκτίμητης ιστορικής παράδοσης που μπορεί κανείς να τους επισκεφτεί και να τους χαρεί οποιαδήποτε περίοδο του χρόνου. Αρκεί να έχει διάθεση και τη δυνατότητα.

Βλέποντας έτσι τον καιρό, αποφασίσαμε να μη περπατήσουμε στα μονοπάτια του Κίσσαβου που περνούν μέσα από καστανιοδάση, που αυτή τη περίοδο είναι «φορτωμένα» με το χρυσαφί χρωματισμού φύλλωμά τους, καθώς και μέσα από άλλα δάση με τη πολυχρωμία των διάφορων δένδρων τους.

Σκεφτήκαμε να  επισκεφτούμε τα Ιστορικά Αμπελάκια, το όμορφο διατηρητέο παραδοσιακό οικισμό που είναι κτισμένος αμφιθεατρικά σε ύψος 500 μέτρων πάνω από τον Πηνειό ποταμό με θέα ένα μεγάλο τμήμα του νότιου ορεινού όγκου του Ολύμπου και στο βάθος χαμηλά η μαγευτική εικόνα της Κοιλάδας των Τεμπών με τον ποταμό να περνά ανάμεσα από τους απόκρημνους βράχους και με τα νερά του να ποτίζει ένα μεγάλο κομμάτι του Θεσσαλικού κάμπου.

Δεν χρειάστηκε πολύ σκέψη. Η ιδέα να ξαναβρεθούμε στα Αμπελάκια μετά από πάρα πολλά χρόνια και να περπατήσουμε στα καλντερίμια και τα στενά δρομάκια του οικισμού ήταν πολύ καλή. Ήταν μία από τις καλύτερες ευκαιρίες να ξαναθυμηθούμε και να «φρεσκάρουμε» τα όσα άρχισαν να ξεθωριάζουν μέσα στη θύμησή μας για τον οικισμό που έγινε γνωστός σε ολόκληρη την Ευρώπη και όχι μόνο μετά τη σύσταση του Συνεταιρισμού «Κοινή Συντροφία» το έτος 1778, του 1^ου δηλ. Συνεταιρισμού στον κόσμο, που συστάθηκε με τη συγχώνευση των επιμέρους ομάδων, που ονομάζονταν την εποχή εκείνη «Συντροφιές», παραγωγής άλικων νημάτων,

Η οδική μας πορεία: Κόκκινο Νερό-κοιλάδα Τεμπών- έξοδος από την Εθνική Οδό στο χωριό Τέμπη, στρίβοντας αριστερά ακολουθώντας τον ανηφορικό και με πολλές στροφές ασφαλτόδρομο με κατεύθυνση τα Ιστορικά Αμπελάκια. Φτάνοντας στον προορισμό μας, ο καιρός δεν μας έκανε το χατίρι να δούμε την θέα από ψηλά. Η ομίχλη έκρυβε όλη την ομορφιά των εικόνων που μπορούσε να δει κανείς κάτω από καλύτερες καιρικές συνθήκες.

Ο Όλυμπος, η Κοιλάδα των Τεμπών, κάποια τμήματα του Θεσσαλικού κάμπου ήταν «κρυμμένα» πίσω από το πέπλο της ομίχλης. Εκείνο, όμως, που μας λύπησε περισσότερο ήταν η δυσκολία να δούμε από κοντά την ομορφιά του οικισμού.

Περπατώντας στα πέτρινα σοκάκια του, μπορέσαμε κάπου-κάπου να δούμε μέσα από την ομίχλη κάποια από τα αρχοντικά, άλλα αναστηλωμένα και άλλα γκρεμισμένα από τον φθοροποιό χρόνο ή τη μη χρήση τους ετών. Αρχοντόσπιτα που έφταναν τα 400 την εποχή της ακμής.

Μιας εποχής, τέλη 18^ου – αρχές 19^ου αιώνα, που τα Αμπελάκια απέκτησαν εξαιρετική φήμη που οφείλονταν στην ανάπτυξη της βιοτεχνικής παραγωγής άλικων νημάτων τα οποία έβαφαν με τις ανεξίτηλες ντόπιες βαφές και τους έδιναν το περίφημο κόκκινο χρώμα, χρησιμοποιώντας το φυτό «ριζάρι», τον καρπό του οποίου άλεθαν χρησιμοποιώντας χειροκίνητους μύλους ή εκείνους τους αλογοκίνητους.

Τότε η περιοχή γνώρισε και μεγάλη οικονομική άνθηση με την εμπορεία των βαμβακερών υφασμάτων, καθώς και των πιο πάνω κόκκινων νημάτων, φτάνοντας μέχρι τις αγορές της Ευρώπης. Περιπλανώμενοι στα στενά δρομάκια, είδαμε την πινακίδα « Αρχοντικό Γεωργίου Μαύρου ( Σβάρτς)» του ανθρώπου που έδωσε μεγάλη ώθηση στην βιοτεχνική παραγωγή την εποχή εκείνη. Εξελέγη και Πρόεδρος του 1^ου Συναιτερισμού, του πρώτου σε ολόκληρο τον κόσμο.

Φωτογραφίες, εξωτερική περιήγηση γύρω από το κτίριο που ορθώνονταν μπροστά μας κάνοντας κάπου-κάπου την επιβλητική εμφάνισή του μέσα από την ομίχλη. Κάποια στιγμή μια άλλη πινακίδα μας «φάνηκε» περισσότερο ενδιαφέρουσα τη στιγμή εκείνη.

Έλεγε: «Προς το Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο Αμπελακίων Λάρισας» και έδειχνε την κατεύθυνση που έπρεπε να ακολουθήσουμε για να βρεθούμε μπροστά σε ένα πανέμορφο αναστηλωμένο αρχοντικό του «Μολά», όπως μάθαμε στη συνέχεια, που απέχει λίγα μόλις μέτρα από την πλατεία του οικισμού.

Μπαίνοντας μέσα μείναμε, κυριολεκτικά, με το στόμα ανοικτό. Βρεθήκαμε σε ένα εκθεσιακό χώρο με μεγάλη συλλογή από λαογραφικά αντικείμενα, όπως: παλιά οικιακά σκεύη, βιοτεχνικά εργαλεία άλλων εποχών, θραύσματα τοιχογραφιών από διάφορα αρχοντικά, είδη ενδύσεων, παλιές φωτογραφίες και ιστορικά ντοκουμέντα που είχαν σχέση με τις εργασίες, τις λειτουργίες και τη ζωή των Αμπελακιωτών.

Μας υποδέχτηκε μια ευγενέστατη κυρία, η κ. Παρασκευή, η οποία και μας ξενάγησε σε όλους τους χώρους του Μουσείου εξηγώντας το κάθε τι που βλέπαμε μπροστά μας.

Μαζί της μπορέσαμε να δούμε από κοντά και να παρατηρήσουμε τη κάθε λεπτομέρεια από το χαγιάτι, τον καθημερινό χειμωνιάτικο οντά που λειτουργούσε σαν χώρος εργασίας, τον καλό χειμωνιάτικο οντά των επισκεπτών, την κουζίνα, τη σάλα με το συνεχόμενο σαχνισί (χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής των Αμπελακιωτών), το υπνοδωμάτιο με τη προίκα της νύφης, το χώρο με το ιστορικό αρχείο και τέλος όλους τους άλλους χώρους με τη ποικιλία των βιοτεχνικών εργαλείων που έχουν τοποθετηθεί με πολύ μεράκι και σύμφωνα με τη παράδοση από τα μέλη της ομάδας που πρωτοστάτησαν στην ιδέα δημιουργίας του εκθεσιακού χώρου που είχαμε την ευκαιρία να επισκεφτούμε.

Κατά τη διάρκεια της ξενάγησης βρεθήκαμε και με άλλα μέλη της ομάδας, όπως: τον καθηγητή και Πρόεδρο του Λαογραφικού Μουσείου κ. Ανδρέα Τσεργά, την κ. Αγλαϊα και την συμπαθέστατη 80χρονη κ. Δήμητρα, τα οποία προθυμοποιήθηκαν να μας δώσουν και άλλες πληροφορίες για την λειτουργία του χώρου και της ομάδας γενικά.

Από τον Πρόεδρο μάθαμε πως: όλα όσα είδαμε και βλέπαμε εκείνη τη στιγμή τα δημιούργησαν, προσφέροντας προσωπική εργασία και με πολύ μεράκι, άτομα που πίστευαν πως οι διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς ήταν επιβεβλημένο χρέος των νεότερων Αμπελακιωτών και πως η άσχημη κατάσταση στο χωριό και στα αρχοντικά του ιδιαίτερα ήταν ακόμη αναστρέψιμη μετά την παρακμή που γνώρισε ο οικισμός.

Έτσι, το χειμώνα του 1991 συγκρότησαν την λαογραφική ομάδα υπό την αιγίδα του σημερινού Προέδρου της, με σκοπό τη συλλογή, τη συντήρηση, τη διατήρηση εργαλείων, καθώς και κάθε είδους σκευών που θα καταδείκνυαν στους ακόμη νεότερους τον παραδοσιακό τρόπο γεωργοκτηνοτροφικής παραγωγής, τον τρόπο δουλειάς στο σπίτι και στα εργαστήρια, εκεί που έτριβαν το καρπό του φυτού «ριζάρι» και στη συνέχεια έβαφαν με το παρασκεύασμα τα νήματα.

Μάθαμε πως 3 χρόνια μετά τη σύσταση της ομάδας, δηλ. το 1994, η 1^η έκθεση λαογραφικού υλικού που διοργανώθηκε, ευαισθητοποίησε όλους τους κατοίκους του οικισμού και οι πρώτες προσφορές αγγείων λαϊκής χρήσης, προσφορές εργαλείων και διάφορων αντικειμένων του αγροτικού και ποιμενικού βίου ήταν συγκινητικές.

Το 1997 η πιο πάνω ομάδα διευρύνεται και συγκροτείται σε ένα ξεχωριστό σύλλογο με την επωνυμία «Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο Αμπελακίων».

Από τον κ. Τσεργά μάθαμε, επίσης, πως ο εκθεσιακός χώρος, ολόκληρο το αρχοντικό του «Μολά» είναι ιδιόκτητος, ανήκει στο Σύλλογο μετά τη δωρεά των κ. Φανής και Ξενοφώντα Καντώνια, ανθρώπων που αγαπούν το χωριό και εκτιμούν την αξία της παράδοσης.

Μας ενημέρωσε στη συνέχεια, πως: την τελική μορφή του το Αρχοντικό τη πήρε μετά από προσωπική εργασία τόσο των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου, όσο  και των κατοίκων του οικισμού, οι οποίοι με τη σωστή διαχείριση και την αξιοποίηση με το καλύτερο τρόπο των δωρεών και των οικονομικών ενισχύσεων από διάφορα προγράμματα, αναστήλωσαν το Αρχοντικό, δημιούργησαν πολλούς χώρους, τους οποίους διαμόρφωσαν κατάλληλα και στη συνέχεια τους εμπλούτισαν σύμφωνα με τη παράδοση χρησιμοποιώντας όλα εκείνα τα υλικά που είχαν συγκεντρωθεί στα 10 χρόνια  συνεχούς προσπάθειας.

Μετά την ολοκλήρωση του Μουσείου ήρθε και η επιβράβευση. Το «Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο Αμπελακίων Λάρισας» εγκαινιάστηκε πανηγυρικά στις 14 Οκτωβρίου του 2001 από τον τότε Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο.

Μετά τη ξενάγησή μας στους εκθεσιακούς χώρους και τη συλλογή πληροφοριών απο τα μέλη του Συλλόγου, αφήναμε το καταπληκτικό Μουσείο ευχαριστώντας όλους εκείνους που προθυμοποιήθηκαν να μας εξυπηρετήσουν αφήνοντας στην άκρη τη συζήτηση των θεμάτων του Συλλόγου που είχαν εκείνη τη στιγμή.

Η ώρα περνούσε. Η ομίχλη εξακολουθούσε να καλύπτει το τοπίο κάτι που μας ανάγκασε να αποφασίσουμε να πάρουμε το δρόμο της επιστροφής. Κατηφορίζοντας από τα Ιστορικά Αμπελάκια προς την Κοιλάδα των Τεμπών, τελείωναν και οι κυριακάτικες δραστηριότητές μας.

Επιστρέφοντας στη Βέροια, σε όλη την οδική διαδρομή, συντροφιά μας ήταν όλες εκείνες οι εικόνες που είχαν αποτυπωθεί και συγκεντρωθεί σε μια γωνιά του εγκεφάλου και θέμα συζήτησης σε όλο αυτό το διάστημα ήταν η πολύ καλή δουλειά που κάνανε τα μέλη του «Λαογραφικού και Ιστορικού Μουσείου Αμπελακίων Λάρισας» με τη συνδρομή των συντοπιτών και άλλων.

(Στοιχεία χρησιμοποιήθηκαν από το Λεύκωμα του «Λαογραφικού και Ιστορικού Μουσείου Αμπελακίων.)