(Στο προηγούμενο σημείωμα αναφερθήκαμε στα Γενικά (ιστορική αναδρομή και δομή του τσελιγκάτου). Σήμερα θα επικεντρωθούμε στις αρμοδιότητες του τσέλιγκα.
- ΤΣΕΛΙΓΚΑΣ- ΥΠΟΧΡΕΩΣΕΙΣ ΤΟΥ-ΣΤΑΝΗ
Θα μπορούσε να γεννηθεί το εξής ερώτημα: γιατί αυτοί οι νομάδες άνθρωποι στο τσελιγκάτο να ζουν αιώνες σε καλύβες μακριά από τον άλλο κόσμο; 
Η απάντηση είναι απλή: Ο τρόπος ζωής τους υπερείχε τότε σε βασικά σημεία από τον τρόπο ζωής των κατοίκων της υπαίθρου. Δεν ήταν υποτελείς, ούτε ανήκαν σε κάποιον φεουδάρχη, κατακτητή, μπέη, τσιφλικά, έμεναν σε δροσερά μέρη, είχαν αυτάρκεια και πάνω από όλα ελευθερία, γεγονός που συντέλεσε ώστε από τους κόλπους τους να ξεπηδήσουν ονομαστοί καπετάνιοι και αμέτρητοι αρματολοί.
Όπως έχει αναφερθεί, υπήρχαν πολλές οικογένειες μέσα στο τσελιγκάτο, μια όμως οικογένεια ήταν η ευρύτερη από την οποία αναδεικνυόταν ο τσέλιγκας, ο οποίος ήταν ο αρχηγός. Αυτός έπρεπε να είναι ο αρχηγός της πατριάς, με ηγετικά προσόντα και πατρική συμπεριφορά, να είναι δραστήριος, έξυπνος, δίκαιος, τίμιος, κοινωνικός, μη αυταρχικός και γενικά αποδεκτός ώστε να τον υπακούουν όλοι. Η διαδοχή κατά βάση κληροδοτούνταν στους γιούς του (συνήθως στον πιο ικανό). Υπήρχαν όμως και περιπτώσεις κατά τις οποίες υπήρχαν πολλές φάρες (οικογένειες), όποτε αυτός εκλέγονταν από τους αρχηγούς κάθε φάρας και οι οποίοι μπορούσαν να τον καθαιρέσουν σε περίπτωση που αυτός παρατυπούσε. Επίσης, συνέβαινε να αναλαμβάνει τσέλιγκας και εκείνος που κατά κοινή αναγνώριση ήταν ικανότερος και ας μην είχε τα περισσότερα πρόβατα.
Ο τσέλιγκας είχε τεράστιες ευθύνες, αυτός φρόντιζε για όλα: μοίραζε τα κέρδη, συνεργάζονταν με τους αρχηγούς των οικογενειών και εκπροσωπούσε το τσελιγκάτο στον έξω κόσμο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν ο αρχαιότερος ‘μάνατζερ’, που επινόησε σύστημα δημοσίων σχέσεων, με δώρα από βούτυρο, τυριά, αρνάκια, τα οποία προσφέρονταν για απόσπαση ευνοϊκών αποφάσεων υπέρ του τσελιγκάτου ή κάλυψη παρανομιών.
Όσον αφορά στα οικονομικά, όλοι κρατούσαν σημειώσεις (τεφτέρια), ήταν ενήμεροι, υπήρχε διαύγεια, η εκκαθάριση γίνονταν δυο φορές το χρόνο (Απρίλης, Οκτώβρης), κατά την οποία κρατούνταν χρήματα για διάφορες ανάγκες (ιατρική περίθαλψη, δικαστικά έξοδα, απόθεμα). Το πλεόνασμα μοιραζόταν στους δικαιούχους και ο τσέλιγκας βέβαια έπαιρνε επιπλέον χρήματα για τις δαπάνες και έξοδα ‘παραστάσεως’. Η τήρηση αυτών των απλών αλλά απαρέγκλιτων κανόνων με πνεύμα τιμιότητας συνετέλεσε στην διαιώνιση του τσελιγκάτου, όπως επίσης και η ελευθερία των ποιμένων να επιλέγουν το τσελιγκάτο ένταξής τους και η αξιοκρατική ανάδειξη κάθε τσέλιγκα. Με λίγα λόγια, ένας καλός και δίκαιος τσέλιγκας δημιουργούσε ένα καλό τσελιγκάτο.
Είναι προφανές ότι ο τσέλιγκας κατείχε τον κυρίαρχο ρόλο, επιτηρούσε την ομαλή κοινωνικο-οικονομική λειτουργία της κοινότητας και όλα τα μέλη όφειλαν να υπακούουν σε αυτόν, τον οποίον σέβονταν λόγω της προσωπικότητάς του. Στην εκκαθάριση επίσης ο τσέλιγκας συζητούσε με τους σμίχτες για σοβαρά θέματα που ανέκυπταν, για τα οποία παίρνονταν από κοινού αποφάσεις. Ουσιαστικά οι σοβαρές αποφάσεις παίρνονταν δημοκρατικά, με συζήτηση, αλλά χωρίς πολυλογίες. Στη συζήτηση αυτή, εάν κάποιος από τα μέλη επιθυμούσε να αποχωρήσει από το τσελιγκάτο, το ανακοίνωνε και η αποχώρηση γινόταν συνήθως φιλικά.
Ο τσέλιγκας διέμενε όπως όλοι οικογενειακώς σε καλύβες, αλλά ήταν απαλλαγμένος από τις εργασίες του ποιμνίου (φύλαξη κοπαδιού, άρμεγμα, τυροκόμιση, κούρεμα ζώων κλπ). Αρκετοί βλαχόφωνοι τσέλιγκες από πολύ νωρίς έμεναν σε σπίτια, στις διπλανές πόλεις ή χωριά. Ο τσέλιγκας αποτελούσε εξέχουσα φυσιογνωμία της ελληνικής υπαίθρου (παρουσιαστικό του, ντύσιμό του, καβάλα στο ‘μπινέκι’=ωραίο και αρχοντικό άλογο), αποσπούσε τα βλέμματα και τη συμπάθεια όλων και σε αυτόν ο κόσμος έβλεπε την αρχοντιά και την ομορφιά του Έλληνα άνδρα και των παραδόσεων. Θύμιζε το μεγαλείο του ανεπανάληπτου χαμένου ελληνικού λαϊκού πολιτισμού και ήταν μια ζωντανή εικόνα ξεχασμένων θρύλων και παραδόσεων ανυπότακτων αρματολών και καπετάνιων.
Άπαντα τα μέλη του τσελιγκάτου, σμίχτες ή τσομπάνοι, μετείχαν σε όλες τις εργασίες. Επιπλέον μετείχαν βοηθητικά χωρίς αμοιβή στις εργασίες και τα μέλη των οικογενειών τους, γυναίκες και παιδιά, που τις ήξεραν εξίσου καλά.
Η επιχείρηση-τσελιγκάτο λοιπόν είχε επικεφαλής τον τσέλιγκα, κάτω από αυτόν ήταν οι αρχηγοί των οικογενειών (σμιχτάδες) με τα μέλη τους που αναλάμβαναν τις διάφορες δραστηριότητες ανάλογα με τις ικανότητές τους και τέλος οι τσομπάνηδες ή πιστικοί. Υπήρχαν και μεγάλα τσελιγκάτα με 100 και 200 μέλη, που αποτελούσαν ισχυρή παραγωγική μονάδα και είχαν αρχηγό τον αρχιτσέλιγκα.
Η Στάνη, ο οικισμός δηλαδή του τσελιγκάτου, αποτελούνταν από τα κονάκια (καλύβες), τις στρούγκες (μαντριά για το άρμεγμα), τους βοηθητικούς αποθηκευτικούς χώρους, τις ποτίστρες, τα τσαρδάκια (για τον στάλισμα των ζώων), τα μπατζαριά ή μπατζιά ή κασερίες (υπαίθρια τυροκομεία) κλπ. Πάντως, υπήρχε ιεράρχηση και η διάταξη και το μέγεθος των καλυβιών αποκάλυπταν τη δομή αυτών των νομαδικών κοινωνιών. Για παράδειγμα ο τσέλιγκας κατείχε τη μεγαλύτερη καλύβα και στο κέντρο της στάνης.
Σαν γενικό συμπέρασμα θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ανάπτυξη της κτηνοτροφικής παραγωγής επέβαλε την από κοινού αντιμετώπιση των κοινών προβλημάτων. Γιαυτό οι κτηνοτρόφοι επινόησαν μια ειδική μορφή κοινοπραξίας, το τσελιγκάτο. Η κοινοπραξία αυτή δεν εντοπίζονταν σε κτηνοτρόφους ίσης δυναμικότητας. Κοινοπραξία π.χ. μεγαλοκτηνοτρόφων ήταν απραγματοποίητη, γιατί προκαλούσε έλλειψη των αναγκαίων εργατικών χεριών, που ήταν αδύνατο να εξευρεθούν σε εποχή απουσίας μισθωτών. Κοινοπραξία επίσης φτωχών ποιμένων οδηγούσε στο αντίστροφο: πολλά χέρια λίγα πρόβατα. Έτσι ο μεγαλοκτηνοτρόφος (τσέλιγκας) είχε ανάγκη από σμίχτες και τσομπάνους, όπως και το αντίθετο. Εκείνο όμως που τους συνέδεε άρρηκτα και συντελούσε στη διαιώνιση της κοινής παραγωγικής σχέσης τους, ήταν η δημοκρατία και οι ηθικές αξίες. Χωρίς αυτές ήταν αδύνατο να λειτουργήσει, και πολύ περισσότερο να επιζήσει επί τόσους αιώνες το τσελιγκάτο ως θεσμός.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το τσελιγκάτο υπερείχε του τσιφλικιού (και τα δυο είναι τύποι συνεταιριστικής προσπάθειας) γιατί οι ποιμένες συνεταιρίζονταν ελεύθερα, ενώ στο τσιφλίκι, οι κολίγοι εντάσσονταν αναγκαστικά στην εξουσία του τσιφλικά. Επίσης κατά τον Καραβίδα (ο.π.), «το τσελιγκάτο παρέχει το μεγάλο πλεονέκτημα, ότι, στηριζόμενο εις την προσωπικήν δραστηριότητα των ιδίων αυτού μελών, εξασφαλίζει το κύριον στοιχείον της απεριορίστου υπερεργασίας που προσφέρει έκαστος των συνεταίρων και που αποτελεί την προϋπόθεσιν της επιτυχίας κάθε συστήματος και κάθε επιχειρήσεως οικονομικής».(συνεχίζεται)
(Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Βέροιας ‘ΗΜΕΡΗΣΙΑ’ στις 13.6.2014)
(Το τρίτο από τα τέσσερα μέρη θα δημοσιευθεί την ερχόμενη Κυριακή 18 Σεπτεμβρίου)
