Το αλκοόλ (άλλες ονομασίες αιθυλική αλκοόλη, αιθανόλη και οινόπνευμα) είναι η πιο γνωστή και ευρέως χρησιμοποιούμενη αλκοόλη. Το μόριο της αιθυλικής αλκοόλης αποτελείται από μία αιθυλομάδα και μία υδροξυλομάδα και έχει τον χημικό τύπο C2H6O. Βρίσκεται σε όλα τα αλκοολούχα ποτά και μολονότι είναι σχεδόν παντού νόμιμο κατατάσσεται φαρμακολογικά στις νευροτοξικές κατασταλτικές ουσίες, οι οποίες -σε μεγάλες ποσότητες και παρατεταμένη χρίση- μπορούν να προκαλέσουν αλκοολική δηλητηρίαση και ψυχοσωματική εξάρτηση στους πότες.
Δεν έχει εξακριβωθεί ιστορικά το πότε ή το πού ξεκίνησε στην ανθρώπινη ιστορία η παραγωγή και η κατανάλωση αλκοόλ, πάντως η λέξη «αλκοόλ» προέρχεται από την αραβική λέξη «al kohl», δηλαδή από το αραβικό άρθρο «al» και τη λέξη «kohl» που σημαίνει πεμπτουσία.
Ωστόσο ο νομικός κώδικάς του βασιλιά Χαμουραμπί, που ίσχυε τουλάχιστον από το 1754 π.Χ. στη Μεσοποταμία, περιείχε σαφείς διατάξεις που ρύθμιζαν την κατανάλωση του αλκοόλ και τη λειτουργία των πρώτων γνωστών μπαρ ή «οίκων οινοπνευματωδών ποτών», ενώ στην αρχαία Αίγυπτο οι βιοτεχνίες απόσταξης αλκοολούχων ποτών προστατεύονταν από τους Φαραώ. Τόσο οι Σουμέριοι όσο και οι Αιγύπτιοι γιατροί χρησιμοποιούσαν αλκοολούχα ποτά ως απαραίτητο συστατικό διάφορων φαρμακευτικών συνταγών. Στην Ανατολή γύρω στα 800 π.Χ. οι Κινέζοι απέσταζαν ένα αλκοολούχο ποτό από μπίρα ρυζιού, ενώ στις Ανατολικές Ινδίες απέσταζαν τα ποτά «αράκ» από χυμούς είτε καλαμοσάκχαρου είτε από ρύζι.
Η «μαγική» ιδιότητα των αλκοολούχων ποτών να επηρεάζουν τη διάθεση των ανθρώπων, να προκαλούν ευφορία και να απαλύνουν πρόσκαιρα τον σωματικό πόνο θεωρήθηκε κατά την αρχαιότητα αποτέλεσμα της παρουσίας υπερφυσικών πνευματικών ή θεϊκών δυνάμεων που υπάρχουν μέσα σε αυτά τα «οινο-πνευματώδη» ποτά. Ετσι το κόκκινο κρασί ή η σκούρα μπίρα στο πλαίσιο των θρησκευτικών τους χρήσεων θεωρούνταν όχι απλώς τα σύμβολα, αλλά οι μυστικοί φορείς του «αίματος της ζωής». Και με αυτήν ακριβώς την παγανιστική σημασία το κόκκινο κρασί πέρασε στην «αντιπαγανιστική» χριστιανική θρησκεία ως το αναγκαίο συστατικό του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας.
Ο άκρατος οίνος ως ανθυγιεινή βαρβαρότητα
Η παραγωγή και η κατανάλωση αλκοόλ υπό τη μορφή κρασιού ήταν μία από τις πιο σημαντικές και καλά οργανωμένες κοινωνικές δραστηριότητες στην αρχαία Ελλάδα. Πάντως σε αυτή την περίπτωση οι αρχαίοι Έλληνες δεν πρωτοτύπησαν ιδιαίτερα, αφού έμαθαν την τέχνη του τρύγου και τις απολαύσεις του αλκοόλ από άλλους λαούς. Ο μύθος θέλει η εισαγωγή αυτής της νέας απολαυστικής τέχνης στις αρχαίες ελληνικές κοινωνίες να έγινε από τον θεό Διόνυσο, ο οποίος την έφερε από ένα μακρινό ταξίδι του στις Ινδίες και στην επιστροφή του τη δίδαξε στους λαούς που τον τιμούσαν.
Πάντως η καλλιέργεια των αμπελιών και η χρήση του μούστου για την παραγωγή κρασιού στην αρχαία Ελλάδα υπήρξε μία τόσο μεγάλη κοινωνική καινοτομία και επέφερε τέτοιες πολιτισμικές αλλαγές που έχρηζαν ερμηνείας, έστω και μυθολογικής, ενώ σταδιακά οδήγησαν και σε μεγάλες εθνικιστικές διαφοροποιήσεις: οι Ελληνες θεωρούσαν «βαρβάρους» όσους λαούς δεν έτρωγαν ψωμί και δεν έπιναν κρασί με τον «ορθό τρόπο», δηλαδή με τον δικό τους. Διότι βέβαια πώς θα μπορούσαν να θεωρηθούν πολιτισμένοι οι λαοί που έπιναν τον οίνο «άκρατον», ενώ οι πολιτισμένοι Έλληνες έπιναν (συνήθως) «οίνο κεκραμένο», δηλαδή αραιωμένο σε τουλάχιστον διπλάσια ποσότητα νερού; Εξ ου και η δημώδης λέξη «κρασίον», που προήλθε από το ρήμα αναμιγνύω (κεκράννυμι).
Η συστηματική ανάμιξη του αλκοόλ με νερό τεκμηριώνεται από την ομηρική εποχή, ενώ στην Αθήνα η «κράση» του οίνου με νερό ήταν και νομικά επιβεβλημένη, ώστε να αποφεύγονται οι πιο αρνητικές ατομικές και κοινωνικές συνέπειες της μέθης. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τους νόμους του Σόλωνα, η υπερβολική κατανάλωση άκρατου αλκοόλ (ακρατοποσία) ήταν νομικά διώξιμη, επειδή όχι μόνο οδηγούσε τους πολίτες σε απειλητικές κοινωνικά πράξεις, αλλά και σε μη αποδεκτές και επαίσχυντες πολιτισμικά συμπεριφορές.
Μάλιστα από την αρχαία ελληνική γραμματεία γνωρίζουμε ότι η αραίωση του οίνου με νερό γίνονταν με προκαθορισμένη αναλογία 3 μέρη νερού προς 2 μέρη οίνου ή 2 μέρη νερού προς 1 οίνου. Αυτή η αναλογία κράματος 3:2 ή 2:1 αναφέρεται, μεταξύ πολλών άλλων, από τον Ησίοδο στο «Εργα και ημέραι», από τον Αριστοφάνη στο «Ιππής», αλλά και από τον Ιπποκράτη ή από άλλους κορυφαίους γιατρούς της αρχαιότητας, οι οποίοι θεωρούσαν ότι το κρασί -όταν καταναλώνεται με μέτρο και σωστά αραιωμένο- είναι ιδιαίτερα ευεργετικό για τον ανθρώπινο οργανισμό, επειδή ασκεί ανανεωτική επίδραση στους υγιείς και θεραπευτική στους ασθενείς.
3/2, 2 /1 Αυτή είναι η αναλογία για την αραίωση του οίνου με νερό, που αναφέρεται σε πλήθος κειμένων
Στο περίφημο έργο του «Περί διαίτης υγιεινής» περιγράφοντας τα είδη και την ποσότητα κρασιού που πρέπει να πίνουν οι υγιείς ο Ιπποκράτης τούς συμβουλεύει να πίνουν τον χειμώνα λίγο μόνο κρασί, που δεν πρέπει να είναι πολύ αραιωμένο με νερό (ακρατέστατος οίνος), την ανοιξη μπορούν να πίνουν περισσότερο κρασί αλλά πιο αραιωμένο με νερό (υδαρέστερος οίνος), ενώ το καλοκαίρι το κρασί οφείλει να είναι πάντα αραιωμένο σε άφθονο δροσερό νερό (υδαρέστατος οίνος).
Πέρα όμως από τις καθαρά ιατρικές συμβουλές τόσο για τους αρχαίους Ελληνες όσο και, πολύ αργότερα, για τους Ρωμαίους, το αποδεκτό κοινωνικά «κράμα οίνου» φαίνεται πως ήταν 3 μέρη νερού και 2 μέρη οίνου. Διόλου περίεργη ή απρόσμενη λοιπόν η σχεδόν καθολική καταδίκη και η κοινωνική απαξίωση των «οινοβρεχεών», δηλαδή των μέθυσων που ήταν διαρκώς «βεβαρυμένοι από οίνο» (στα λατινικά «vino gravis»).
Αρκεί να βάλουμε νερό στο κρασί μας;
Το επίκαιρο από τότε πρόβλημα της μέθης και της εξάρτησης από το αλκοόλ, είτε ως αντικοινωνική συμπεριφορά είτε ως ιδιωτική, αυτοκαταστροφική παρέκκλιση από την ελεγχόμενη και άρα «υγιή» χρήση των αλκοολούχων ουσιών, καταδικαζόταν στο παρελθόν, όπως και σήμερα, σχεδόν από τους πάντες και η εξάρτηση από το αλκοόλ προκαλούσε την περιφρόνησή τους, επειδή τη θεωρούσαν όχι ως μια πολύ σοβαρή περίπτωση νόσου που επιδέχεται θεραπεία, αλλά ως μια «βάρβαρη» αντικοινωνική συμπεριφορά. Αραγε αυτή η εμφανώς αυτοκαταστροφική συμπεριφορά οφείλεται μόνο ή τουλάχιστον εξηγείται επαρκώς από τη λεγόμενη σήμερα «αλκοολική μυωπία»;
Η ανθρωπολογική και η ψυχολογική διάσταση της ευρύτατης χρήσης ή και της κατάχρησης των πολύ δραστικών και δυνητικά εξαρτησιογόνων ουσιών, όπως τα αλκοολούχα ποτά, είναι ιδιαίτερα ελκυστική για την πληρέστερη επιστημονική κατανόηση των συγκεκριμένων ουσιών. Αυτές οι έρευνες συμπληρώνουν την αμιγώς βιοχημική και νευροφυσιολογική μελέτη αυτών των φαινομένων και διαφωτίζουν κάποιες επιπρόσθετες αλλά πολύ αποφασιστικές πτυχές τους, που θα ήταν αδύνατον να κατανοηθούν διαφορετικά.
Στην κλίμακα επικινδυνότητας των εξαρτησιογόνων ουσιών για τους ανθρώπους οι αλκοολούχες ουσίες κατέχουν ως γνωστόν μια πρωτεύουσα θέση. Πράγματι σε μια διάσημη και ευρέως αποδεκτή κλίμακα επικινδυνότητας των εξαρτησιογόνων ουσιών, όπως αυτή που προέκυψε πριν από αρκετά χρόνια (το 2007) από τις έρευνες του Βρετανού καθηγητού David Nutt, το αλκοόλ και ο καπνός των τσιγάρων κατέχουν μια θέση επικινδυνότητας πολύ πιο υψηλή από μια σειρά από απαγορευμένες ως «επικίνδυνα ναρκωτικά» ουσίες, όπως η κάνναβη, το LSD και το έκσταση.
Το αποτέλεσμα αυτής της πρωτοποριακής μελέτης αλλά και άλλων μετέπειτα ερευνών ανατρέπουν πολλές ευρέως αποδεκτές επί σειρά ετών κοινωνικές και επιστημονικές προκαταλήψεις, ενώ αμφισβητούν και τη νομιμότητα των περισσότερων κρατικών-νομικών απαγορεύσεων σχετικά με μια σειρά από δήθεν πολύ πιο επικίνδυνες εξαρτησιογόνες ουσίες από το αλκοόλ. Αφού σύμφωνα με τις νέες κλίμακες επικινδυνότητας το, κατά τα άλλα απολύτως νόμιμο, αλκοόλ φαίνεται πως είναι εξίσου -αν όχι περισσότερο- επικίνδυνο και ασφαλώς πολύ πιο διαδεδομένο από την ηρωίνη ή την κοκαΐνη!Εκ πρώτης όψεως αυτά τα αποτελέσματα σχετικά με την πολύ υψηλή επικινδυνότητα από την ευρεία χρήση των αλκοολούχων ποτών προσφέρει επιπρόσθετα και δύσκολα αμφισβητήσιμα επιχειρήματα σε όσους υποστηρίζουν ότι η νομική απαγόρευση σχετικά ήπιων ψυχοδραστικών ουσιών, όπως η κάνναβη και το έκσταση, οφείλεται σε αδιαφανείς κοινωνικές προκαταλήψεις και εμμονές (αν όχι σε οικονομικά συμφέροντα) που καθόλου δεν συνάδουν με ό,τι γνωρίζουμε πλέον για την πραγματική τοξική δράση τους και την επικινδυνότητά τους για τους χρήστες.
Μήπως τελικά η νομιμότητα και η ιδιαίτερη ανοχή απέναντι σε μια δυνητικά επικίνδυνη και ιδιαιτέρως τοξική ουσία όπως το αλκοόλ, όταν καταναλώνεται συστηματικά και σε μεγάλες ποσότητες, οφείλεται στον μακροχρόνιο και μαζικό εθισμό πολλών ανθρώπων στα διάφορα αλκοολούχα ποτά και στο βαρύ ιστορικό φορτίο των μύθων που συντηρούν διαχρονικά τη μαζική χρήση τους;
Σε μια πεζή εποχή όπως η σημερινή, στην οποία έχουν ανατραπεί οι πιο ισχυρές κοινωνικές ψευδαισθήσεις του παρελθόντος, η πολύ σκοτεινή και ενίοτε κρυπτοθεολογική πίστη των σημερινών ανθρώπων σε παντοδύναμες θεότητες και δαίμονες του αλκοόλ παραμένει παραδόξως ζωντανή! Μολονότι από καιρό οι θεοί… «έχουν πεθάνει».
