Γιατί οι πανδημίες αποτελούν το τέλειο έδαφος για να ανθίσουν οι θεωρίες συνωμοσίας
Nicolas Guilhot*
Ο ιστός της συνωμοσιολογίας που αναπόφευκτα μοιάζει να ακολουθεί τις πανδημίες δεν είναι κάτι καινούριο. Όταν το 1918 η επιδημία της γρίπης έπληξε την Αμερική, κατηγόρησαν γερμανικά υποβρύχια για τη διάδοση του ιού (2). Στη διάρκεια της επιδημίας πανώλης στο Μιλάνο το 1630, ο συνδυασμός των λαϊκών δεισιδαιμονιών και της ευρέως επικρατούσας αγωνίας οδήγησε στη δίκη, το βασανισμό και την εκτέλεση δύο πολιτών που ψευδώς κατηγορήθηκαν ότι μετέδωσαν τον λοιμό –ένα θέμα που ενδελεχώς εξέτασε ο Ιταλός μυθιστοριογράφος Αλεσάντρο Μαντσόνι (3).
Στο έργο του σχετικά με τη μαγεία, ο Κάρλο Γκίνσμπουργκ μιλά για τις διώξεις κατά λεπρών και Εβραίων τον 14ο αιώνα στη Γαλλία (4). Σύμφωνα με κάποιες ιστορικές καταγραφές, υπήρχαν φήμες ότι οι Εβραίοι, δρώντας εξ ονόματος του Μουσουλμάνου πρίγκιπα της Γρανάδας , δωροδόκησε τους λεπρούς να μολύνουν τις δημόσιες βρύσες και πηγάδια ώστε να πεθάνουν οι Χριστιανοί. Σίγουρα, οι σύγχρονες αφηγήσεις για ιούς που είναι βιολογικά όπλα βασίζονται σε μια πολύ παλιά θεματική.
Όπως οι θεωρίες συνωμοσίας έτσι και οι πανδημίες αφορούν σε αόρατους και ισχυρούς εχθρούς που κρύβονται ανάμεσά μας. Κι όπως οι πανδημίες έτσι και οι θεωρίες συνωμοσίας είναι μεταδοτικές, ή όπως λέμε σήμερα, «viral». Αλλά πέρα από αυτές τις επιφανειακές ομοιότητες, συνδέονται από βαθύτερες αναλογίες.
Αποκάλυψη Τώρα
Οι πανδημίες περιβάλλονται από μια αίσθηση επικείμενης Αποκάλυψης. Σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας, έχουν ερμηνευτεί ως τελικές δοκιμασίες, ως σημάδι του τέλους των καιρών. Το 1523, στη διάρκεια της επιδημίας πανώλης, όσο οι πλουσιότεροι κάτοικοι της Φλωρεντίας έσπευδαν μαζικά στις εξοχικές τους επαύλεις, εκείνοι που παρέμειναν στην πόλη, έμεναν οχυρωμένοι στα σπίτια τους προσπαθώντας να βγάλουν νόημα για τη δύσκολη συνθήκη τους.
Ο Φλωρεντίνος πολιτικός Νικολό Μακιαβέλι, που υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας αυτού του ιστορικού επεισοδίου, παρατήρησε (5):
Πολλοί αναζητούν την αιτία πίσω από αυτό το βάσανο, κάποιοι λένε ότι οι προβλέψεις των αστρολόγων μάς απειλούν, άλλοι ότι οι προφήτες το είχαν προβλέψει · είναι κι αυτοί που θυμούνται κάποιο θαύμα…. Έτσι που όλοι καταλήγουν ότι όχι μόνο η πανούκλα αλλά ένας ατέλειωτος αριθμός άλλων καταστροφών θα πέσουν πάνω μας.
Σήμερα μόνο οι φονταμενταλιστές της θρησκείας ερμηνεύουν την επιδημία του κορονοϊού ως σημάδι της Τελικής Κρίσης ή των έσχατων καιρών. Ωστόσο αυτός ο τρόπος «αποκαλυπτικής» σκέψης δεν χρειάζεται κατ΄ανάγκη να είναι θρησκευτικός ή να υποδηλώνει το τέλος της επίγειας ύπαρξης.
Ο Ιταλός ανθρωπολόγος Ερνέστο ντε Μαρτίνο πρότεινε την ιδέα των «πολιτιστικών αποκαλύψεων» (6) για να περιγράψει την έννοια του τέλους ενός συγκεκριμένου ιστορικού κόσμου. Για τον ντε Μαρτίνο και τους συγχρόνους του των μέσων του 20ου αιώνα, αυτό εκφραζόταν στην αίσθηση της υπαρξιακής κρίσης που διαπότιζε την μεταπολεμική κουλτούρα και στην πραγματική πιθανότητα ατομικού αφανισμού, αν και πρόθεσή του ήταν να εφαρμόσει αυτή την έννοια σε ένα ευρύ φάσμα ιστορικών καταστάσεων.
Ζούμε εν μέσω μιας τέτοιας πολιτιστικής αποκάλυψης σήμερα, καθώς γίνεται ολοένα σαφέστερο πως ο κόσμος όπως τον γνωρίζουμε γίνεται ταχύτατα μια συνθήκη του παρελθόντος και οτιδήποτε βρίσκεται μπροστά μας θα είναι τελείως διαφορετικό. Γίναμε οι σε καραντίνα θεατές μιας εν εξελίξει καταστροφής που υπογραμμίζει το εύθραυστο του κόσμου που θεωρούσαμε ως δεδομένο και της ίδιας μας της παρουσίας σε αυτόν.
Όταν η παράνοια επικρατεί
Η εντύπωση ότι ο κόσμος διαλύεται και η αδυναμία μας το σταματήσουμε αυτό μπορεί να μας κάνει να νιώσουμε μια παραλυτική αγωνία, ασυμβίβαστη με κάθε παραγωγική μορφή κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής. Για τον ντε Μαρτίνο, οι αρχαίες μυθολογίες, οι θρησκείες, ακόμη και οι προοδευτικές κοσμικές κουλτούρες, έχουν περιορίσει αυτόν τον κίνδυνο με το να δίνουν έμφαση σε ένα μέλλον γύρω από το οποίο μπορεί να υπάρξει μια κοινότητα.
Χωρίς αυτό, η «αποκαλυπτική» εμπειρία γίνεται απόλυτα αποξενωτική. Όταν οι βεβαιότητες πάνω στις οποίες στηρίζεται η ύπαρξή μας κλονίζονται, είναι εύκολο να νιώσεις παρανοϊκός. Ή, όπως το θέτει ο ντε Μαρτίνο (7), να νιώσεις εχθρικές δυνάμεις και να αισθανθείς θύμα «συνωμοσιών, μηχανορραφιών, κατάρας». Οι θεωρίες συνωμοσίας και τα παρανοϊκά οράματα είναι η άλλη όψη μιας πολιτιστικής κρίσης στην οποία η ιδέα ενός κοινού μέλλοντος έχει καταρρεύσει.
Σε ένα προγενέστερο έργο του (8), ο ντε Μαρτίνο παρατήρησε πως ακραίες καταστάσεις «κακουχιών και αποστερήσεων» θα μπορούσαν να πυροδοτήσουν τέτοιες υπαρξιακές κρίσεις. Ανέφερε πολέμους, αλλά θα μπορούσε επίσης να είχε προσθέσει τις πανδημίες. Η αυτό-απομόνωση και η καραντίνα συνιστούν την επιτομή της ιδέας της αποκοπής σου από τον κόσμο και την όποια αίσθηση κοινότητας. Σε αυτές τις συνθήκες είναι εύκολο να υποκύψεις στην παράνοια, ιδίως αν αυτό υποδαυλίζεται από κυνικούς και αντιδραστικούς πολιτικούς.
Αντίθετα από ότι στην θρησκευτική ιδέα της αποκάλυψης, η κοσμική εκδοχή των θεωριών συνωμοσίας δεν προσφέρει κανένα στοιχείο λύτρωσης. Οι θεωρίες συνομωσίας διαιωνίζουν την παρανοϊκή αίσθηση αποξένωσης και αδυναμίας –την ιδέα ότι δρουν δαιμονικές δυνάμεις τις οποίες έχουμε ελάχιστη δύναμη να σταματήσουμε. Και απομονώνουν ακόμη περισσότερο τους ανθρώπους στερώντας τους την αίσθηση ότι μπορούν να διαμορφώσουν τον δικό τους κόσμο, πόσο μάλλον να φτιάξουν έναν καλύτερο.
Η πολιτική κουλτούρα των τελευταίων 50 χρόνων (9) απέτυχε να προσφέρει στην συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων μια αίσθηση της ίδιας της αξίας τους και να τους προστατεύσει από τον υπαρξιακό κίνδυνο να χάσουν τα μέσα επιβίωσής τους, στην πράξη τον ίδιο τον κόσμο τους. Η τρέχουσα πανδημία μάς οδηγεί στην τελική φάση αυτής της κρίσης. Η μόνη διέξοδος είναι να αντιστρέψουμε τις αποκαλυπτικές ιδέες στα κεφάλια τους και να εγγυηθούμε ότι το τέλος που βιώνουμε δεν θα είναι μια ατέρμονη αγωνία αλλά μια καινούρια αρχή.
*Ειδικός Ερευνητής Συνεργάτης, Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας (CNRS), επισκέπτης καθηγητής στο City College της Νέας Υόρκης. Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα The Conversation και αναδημοσιεύεται στην efsyn.gr με την άδεια του συγγραφέα του.
(1) https://theconversation.com/
(2) https://www.washingtonpost.
(3) http://www.
(4) https://www.adelphi.it/libro/
(5) http://www.storiaeletteratura.
(6) https://www.cairn-int.info/
(7) https://www.einaudi.it/
(8) https://www.
(9) https://www.versobooks.com/
