Τα Θεοφάνεια στο Λιτόχωρο – Η γιορτή των Φώτων στη σκιά του Ολύμπου

Επιμέλεια Σωτήρης Δ. Μασταγκάς

Τα έθιμα είναι άγραφοι κανόνες συμπεριφοράς, οι οποίοι έχουν τις ρίζες τους σε θεμελιώδεις εκδηλώσεις της ανθρώπινης ζωής, προσδιορίζοντας τον τρόπο ζωής του κοινωνικού συνόλου. Στο Λιτόχωρο οι θρησκευ­τι­κές τελετές και τα έθιμα χαρακτηρίζονται για τη μονα­δι­κότητα και την ιδιαιτερότητά τους, συνδέονται με τον πη­­γαίο αυθορμητισμό και τη γνήσια λαϊκότητα και είναι τρόπος ζωής για τους Λιτοχωρινούς.  Η εορτή των Θε­­ο­φανείων (Φώτων) με το έθιμο των σίχνων είναι εντυ­­πω­σιακή. Τα σίχνα είναι ψηλά λάβαρα με σταυ­ρούς και πο­λύχρωμες σημαίες, που οι σιχνοφόροι τα μεταφέρουν σε πομπή, ψάλλοντας το «Κύριε Ελέησον», σ’ ένα ιδι­όρ­ρυθμο και μακρόσυρτο μέλος.

Στο εβδομαδιαίο εικονογραφημένο περιοδικό ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ των Αθηνών, τεύχος 1 (1756) 7 Ιανουαρίου 1988, στις σελίδες 22-27, είναι αρχικά δημοσιευμένο το κείμενο ή άρθρο που ακολουθεί. Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ εκ­διδόταν από τον Δημοσιογραφικό Οργανισμό Λαμπρά­κη (ΔΟΛ). Το κείμενο έχει τον τίτλο: «Λιτόχωρο. Η γι­ορ­τή των Φώτων στη σκιά του Ολύμπου» και συ­νο­δεύ­εται από 8 έγχρωμες μοναδικής ομορφιάς φωτο­γρα­­­φίες. Συντάκτης είναι ο Δημήτρης Διατσίδης. Ανα­δη­μο­σιεύεται χωρίς περικοπή.

Ιδιαίτερη ατμόσφαιρα στον αγιασμό των υδάτων, σε μια τελετή που συμμετέχουν όλοι οι κάτοικοι. Ο Όλυμπος προσφέρει το επιβλητικό σκηνικό με το υπέ­ροχο τοπίο του και τον άγριο καιρό. Μια πομπή με λά­βαρα – θέαμα ασυνήθιστο στην εποχή μας – δίνει μεγαλόπρεπο χαρακτήρα στον παραδοσιακό θρησκευτικό γιορτασμό.

        Το γραφικό Λιτόχωρο είναι ο κυριότερος συνδε­τι­κός κρίκος με την κατοικία των θεών, την κορυφή του Ολύ­μπου. Σημείο αναφοράς για καθένα που θέλει να δει και να αισθανθεί λίγο από το δέος του ψηλότερου βου­νού μας.

        Δεν είναι τυχαίο ότι η περιοχή ήταν τόπος λατρείας για τους Αρχαίους και αργότερα επιλέχθηκε να φιλο­ξε­νή­σει στο άγριο τοπίο της το μοναστήρι του Αγίου Διο­νυ­σίου. Σήμερα, οι κάτοικοι συνεχίζουν με προσοχή να κρατούν τους τύπους, αλλά και την ουσία της λατρείας και των τοπικών εθίμων.

        Ιδιαίτερης ομορφιάς τελετή είναι αυτή του αγια­σμού των υδάτων, τα Θεοφάνεια. Όλοι οι κάτοικοι συμ­­­με­τέχουν ευλαβικά και χαρούμενα δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα διαφορετική από αυτή των επίσημων εορ­τασμών με τους επίσημους καλεσμένους υπό τα βλέμ­μα­τα της κρατικής τηλεόρασης.

        Ξεκινώντας από το κέντρο της πόλης, με πολύχρω­μα λάβαρα μπροστά, οι κάτοικοι φτάνουν στην εκκλη­σία για να προσκυνήσουν την εικόνα της βάπτισης και να παρακολουθήσουν την Λειτουργία. Η εικόνα βρίσκε­ται στη βάση μιας πορτοκαλιάς, κάτι που αποτελεί έθιμο χαρακτηριστικό της περιοχής.

        Μετά τη Λειτουργία, πάντα με τα λάβαρα να προ­πο­ρεύονται, ξεκινά η πορεία προς το ρέμα και τη στέρ­να, όπου γίνεται ο αγιασμός των υδάτων. Από πάνω ο Όλυμπος με τους παλιούς θεούς να κοιτούν – ίσως και να ζηλεύουν – την τελετή που έχει να θυμίσει κάτι από τις αρχαίες πομπές και την αντίστοιχη τελετουργία. Το σκηνικό είναι σίγουρα ό,τι επιβλητικότερο μπορεί να βρεθεί. Η άγρια ομορφιά του τοπίου, μαζί με το κρύο και τα σύννεφα που αλλάζουν θέσεις και σχήματα συ­νέ­χεια, είναι στοιχεία καθημερινά για τους κατοίκους. Τη μέρα αυτή, όμως, παίρνουν άλλη διάσταση με την καθολική συμμετοχή όλων στην τελετή. Σημαντική είναι η προθυμία και η χαρά με την οποία αντιμετωπίζουν νέοι και μεγαλύτεροι το γεγονός. Είναι κάτι που βγαίνει από μέσα τους, όχι γιατί έτσι πρέπει, αλλά γιατί έτσι αισθάνονται ότι είναι καλύτερα.

        Το πολύχρωμο πλήθος φτάνει στο ρέμα και, στη στέρνα που υπάρχει, αρχίζει η θρησκευτική τελετή του αγιασμού.

        Οι τολμηρότεροι νέοι ετοιμάζονται να βουτήξουν στα παγωμένα νερά. Αυτός που θα πιάσει πρώτος τον σταυρό κερδίζει την ευλογία. Ο ιερέας ψάλλει το «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου Σου Κύριε» και ρίχνει τον σταυ­ρό στο νερό. Η στέρνα γεμίζει από τους νέους που φορούν τα ρούχα τους, για να αντέξουν το κρύο νερό.

        Η τελετή τελειώνει με τους πιστούς να γεμίζουν τα μπουκαλάκια τους με αγίασμα και να παίρνουν τον δρόμο του γυρισμού. Είναι το αγιασμένο νερό, η θεϊκή ευλογία, που θα πάει σε κάθε σπίτι του Λιτοχώρου. Μια επιβράβευση με συναισθηματική αξία γι’ αυτόν τον διαφορετικό γιορτασμό των Θεοφανείων.

Σημείωση Φαρέτρας: Εκτός από τις φωτογραφίες που δημοσιεύτηκαν στο αφιέρωμα του ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΥ παραθέτουμε και από τον γιορτασμό των Φώτων στο Λιτόχωρο του 2019 ως μια απόδειξη ότι το έθιμο συνεχίζει αναλλοίωτο μέσα στο χρόνο.  Οι νέες φωτογραφίες είναι του Saki Nika.