“Ζητείται επειγόντως μορφή! – Από τη μόρφωση στην παραμόρφωση” / γράφει ο Άρης Ορφανίδης

«Μορφωμένος»: Η απώλεια της μορφής στον σύγχρονο άνθρωπο

Η λέξη «μορφωμένος» επαναλαμβάνεται συχνά στον δημόσιο λόγο, στην πολιτική ρητορική, στον κοινωνικό ανταγωνισμό των βιογραφικών σημειωμάτων. Όμως, πίσω από τη ρηχή καθημερινή χρήση της, ελλοχεύει ένα βαθύτατο φιλοσοφικό πρόβλημα: η απώλεια της ουσίας της μορφής από τον σύγχρονο άνθρωπο. Η φράση «Δεν υπάρχει μορφωμένος σήμερα» δεν αποτελεί υπερβολή ή ρομαντική νοσταλγία ή μια απλή διαμαρτυρία· αποτελεί διάγνωση υπαρξιακής αποσάθρωσης. Για να κατανοήσουμε αυτή την απώλεια, πρέπει πρώτα να εμβαθύνουμε στην έννοια της μορφής.

 Η μορφή ως φιλοσοφική έννοια

Από τον Πλάτωνα έως τον Kant, η μορφή δεν είναι ποτέ κάτι απλό ή επιφανειακό. Στην πλατωνική οντολογία, οι Ιδέες (μορφές) είναι οι αιώνιες και αμετάβλητες αρχές που θεμελιώνουν το Είναι των πραγμάτων. Η «μορφή του Αγαθού» (ἰδέα τοῦ ἀγαθοῦ) αποτελεί το υπέρτατο τέλος της γνώσης και της ύπαρξης. Στον Αριστοτέλη, η μορφή (εἶδος) είναι το ενεργό στοιχείο που πραγματώνει τη δυνατότητα (δύναμις) του κάθε όντος· είναι η αρχή της εντελέχειας — δηλαδή της τελεολογικής ολοκλήρωσης σύμφωνα με τη φύση του πράγματος.

Η μορφή, λοιπόν, δεν είναι στολίδι, δεν είναι απλώς και μονοσήμαντα εξωτερικό σχήμα αλλά βαθύτερη ουσία. Είναι αυτό που προσδίδει κατεύθυνση, προσανατολισμό και εσωτερική τάξη. Να είσαι «μορφωμένος» σημαίνει, κυριολεκτικά ετυμολογώντας, να έχεις λάβει μορφή — και μάλιστα μορφή ανθρώπου με ό,τι αυτό συνεπάγεται: ήθος, λόγο, κρίση, ευαισθησία, αυτογνωσία.

Η παιδεία ως μορφοποιητική διαδικασία

Η παιδεία στην αρχαιοελληνική παράδοση δεν ήταν μηχανισμός απόκτησης γνώσεων, αλλά διαδικασία δια-μόρφωσης και ανα-μόρφωσης της ψυχής και του νοός. Η αρχαιοελληνική παιδεία δεν ήταν αποθησαύριση πληροφοριών. Ήταν άσκηση της ψυχής προς το αγαθό. Ήταν πνευματικός αγών. Ο Πλάτων στον Φαίδρο και στην Πολιτεία παρομοιάζει την αγωγή και την παιδεία με τη στροφή της ψυχής προς το φως του όντως όντος, δηλαδή την Αλήθεια. Στον Πλωτίνο, η μόρφωση της ψυχής μοιάζει με γλυπτική: «Ὡς ἀνδριάντα καλὸν ἀπολαξεῖν τὴν ψυχήν» — να αφαιρέσεις το περιττό, ώστε να φανεί το βαθύτερο κάλλος της. Η παιδεία είναι η γλυπτική της ψυχής.

Ο Kant, στην Κριτική της Κριτικής Ικανότητας, μιλά για τον σκοπό της παιδείας ως αυτονομία: η ικανότητα του υποκειμένου να σκέφτεται και να ενεργεί σύμφωνα με αρχές που θέτει ο ίδιος με τη λογική του. Η μόρφωση, άρα, είναι η μορφοποίηση της βούλησης σύμφωνα με τον νόμο του λόγου και του καθήκοντος. Ο Kant θεωρεί την παιδεία ως διαδικασία εξόδου του ανθρώπου από την ετερονομία — τη δουλεία σε εξωτερικές αυθεντίες — και είσοδο στην αυτονομία του λόγου και εν τέλει της ύπαρξης.

Στο κέντρο αυτής της παράδοσης βρίσκεται η ένωση μόρφωσης και ηθικής. Η παιδεία δεν είναι εργαλείο αλλά αυτοσκοπός: συνίσταται στην ανάδυση ενός υποκειμένου ικανού να κρίνει, να επιλέγει και να αναλαμβάνει ευθύνη.

Η σύγχρονη παρακμή του «μορφωμένου»

Στον αντίποδα αυτής της βαριάς φιλοσοφικής παράδοσης, ο σημερινός κόσμος έχει αναγάγει τη μόρφωση σε συσσώρευση και σειριακή συναρμολόγηση πληροφοριών. Όχι σε συνθετική, κριτική, στοχαστική, γνωσιοκρατία με ηθικοπνευματικό πυρήνα. Σήμερα ο «μορφωμένος» είναι εκείνος που έχει πτυχία, γνωρίζει τεχνικές, μιλά πολλές γλώσσες ή χρησιμοποιεί τον κατάλληλο επαγγελματικό λόγο. Ασχέτως αν όλα αυτά  συνδέονται με εσωτερική συγκρότηση, πνευματική και ηθική θωράκιση, πράγμα που σαφώς συμβαίνει σπανίως.

Ο Heidegger, στο έργο του «Η Εποχή της Κοσμοεικόνας», γράφει πως ο άνθρωπος του νεώτερου κόσμου έπαψε να στοχάζεται το Είναι και έγινε χειριστής εργαλείων. Η παιδεία έγινε λειτουργικότητα. Η γνώση, υποχείριο της παραγωγικότητας. Η μόρφωση, κενή μορφή… ο ορισμός της α-μόρφωσης ήτοι της αμορφίας.

Στοχαστές όπως ο Nietzsche είχαν ήδη προειδοποιήσει: ο μορφωμένος άνθρωπος χωρίς βούληση προς το νόημα, γίνεται δουλικός υπηρέτης της μάζας, όχι δημιουργός αξιών. Ο ίδιος ο Nietzsche διακωμωδεί τη μόρφωση των Γερμανών του 19ου αιώνα ως φαινομενική καλλιέργεια χωρίς πυρήνα.

Παιδεία χωρίς μορφή = Πολιτισμός χωρίς νόημα

Όταν η παιδεία αποσυνδέεται από την εσωτερική μορφή, οι συνέπειες είναι υπαρξιακές και πολιτικές:

• Άνθρωποι με πληροφόρηση αλλά χωρίς κριτήριο
• Επαγγελματίες με δεξιότητες αλλά χωρίς συνείδηση ευθύνης
• Πολίτες με ψευδογνώσεις αλλά χωρίς αλήθεια και ήθος

Ένας πολιτισμός χωρίς μορφωμένους ανθρώπους καταλήγει σε επιφανειακή κουλτούρα και ηθική ένδεια. Δεν αναδεικνύει προσωπικότητες, αλλά εξειδικευμένες ανθρώπινες σκιές.

Επανόρθωση του νοήματος

Το αίτημα για τον «μορφωμένο άνθρωπο» δεν είναι νοσταλγία για ένα μεγαλειώδες παρελθόν. Είναι κραυγή πνευματικής επιβίωσης. Χρειαζόμαστε μια ριζική επιστροφή στην παιδεία ως άσκηση μορφής — και η μορφή αυτή να μην είναι πρότυπο εξουσίας, αλλά έκφραση της αλήθειας της ανθρώπινης ύπαρξης.

Να μιλήσουμε ξανά για τη μόρφωση που στοχεύει:

• Όχι απλώς στη γνώση, αλλά στην κατανόηση
• Όχι στην πληροφόρηση, αλλά στη σοφία
• Όχι στην εξειδίκευση, αλλά στην ολότητα

Η λέξη μορφωμένος θα αποκτήσει ξανά νόημα μόνον όταν ο άνθρωπος στραφεί στον εαυτό του ως έργο διαμόρφωσης, όχι για να φανεί, αλλά για να είναι.

«Μορφωμένος»: Μια λέξη χωρίς μορφή στον σύγχρονο κόσμο

Στη σύγχρονη εποχή της υπερπληροφόρησης, της τεχνικής εξειδίκευσης και των διαπιστευτηρίων, η λέξη «μορφωμένος» χρησιμοποιείται άκριτα και μηχανικά. Συνήθως δηλώνει εκείνον που έχει συλλέξει τίτλους σπουδών, που κατέχει πιστοποιημένες γνώσεις ή που είναι εγγράμματος. Όμως, πίσω από την επίφαση της γνώσης, αναδύεται μια θεμελιώδης απορία: είναι πράγματι μορφωμένοι οι άνθρωποι του καιρού μας και δη όσοι λογίζονται ως τέτοιοι;

Η ετυμολογική αλήθεια της «μόρφωσης»

Η λέξη «μόρφωση» ενσωματώνει την έννοια της μορφής — όχι απλώς εξωτερικής, αλλά εσωτερικής, ουσιώδους. Στην πλατωνική και αριστοτελική σκέψη, η μορφή είναι αυτό που προσδίδει ουσία και σκοπό στο ον. Δεν είναι απλώς το σχήμα ή η δομή, αλλά η κατεύθυνση προς την τελείωση, η εσωτερική αρχή οργάνωσης που καθιστά κάτι αυτό που είναι.

Έτσι, ο πραγματικά μορφωμένος άνθρωπος είναι αυτός που έχει διαμορφώσει την ψυχή του. Είναι εκείνος που έχει αναπτύξει:

• Λογική κρίση
• Ηθική συνείδηση
• Αισθητική ευαισθησία
• Υπαρξιακή επίγνωση

Δεν αρκεί η απομνημόνευση, η γνώση ή η απόκτηση εργαλειακών δεξιοτήτων. Η γνήσια αυθεντική και αληθινή μόρφωση είναι πράξη πνευματικής και ηθικής ανα-μόρφωσης και μετα-μόρφωσης.

Η απομάκρυνση από την ουσία

Ο σύγχρονος κόσμος, αντί να καλλιεργεί ανθρώπους με μορφή, ήτοι μορφωμένους, παράγει εξειδικευμένες μονάδες λειτουργικότητας. Οι περισσότεροι «μορφωμένοι» είναι πτυχιούχοι που αγνοούν τα θεμέλια του ανθρωπισμού, που δεν στοχάζονται, που δεν μπορούν να σταθούν απέναντι στην ηθική και ψυχοκοινωνική πολυπλοκότητα του βίου.

Η τεχνική γνωστική μονομέρεια κυριάρχησε σε βάρος της ολότητας. Η κοινωνία ζητά από τον άνθρωπο να είναι χρήσιμος, όχι μορφωμένος με την πλήρη έννοια. Η παιδεία έγινε μηχανισμός παραγωγής επαγγελματιών, όχι στοχαστών.

Η μορφή ως εσωτερική διάπλαση

Ο Πλωτίνος γράφει πως η ψυχή πρέπει να «γλύφει τον εαυτό της σαν άγαλμα». Αυτό σημαίνει πως ο άνθρωπος πρέπει να εργάζεται πάνω στην ψυχή του, να αφαιρεί τα περιττά και να καθαρίζει το βλέμμα του, ώστε να δει την Αλήθεια.

Αυτό το έργο μορφώσεως είναι εσωτερικό. Δεν προσφέρεται από κανένα πανεπιστήμιο· προϋποθέτει βούληση, ταπεινότητα, αυτογνωσία. Ο μορφωμένος άνθρωπος είναι αυτός που έχει μορφώσει τον εαυτό του με γνώση, με καλλιέργεια, αλλά και με ηθικό αγώνα. Είναι ο εαυτός του σε τελείωση.

Ο κόσμος χωρίς μορφή

Όταν λείπει η αληθινή μόρφωση, κυριαρχεί η ρηχότητα, η ιδεολογική σύγχυση, η συναισθηματική ανωριμότητα. Το τραγικό δεν είναι ότι δεν υπάρχουν γνώσεις, αλλά ότι δεν υπάρχουν κριτήρια. Η απουσία μορφωμένων ανθρώπων οδηγεί σε μια κοινωνία μορφολογικά άμορφη, χωρίς πνευματικό άξονα, χωρίς εσωτερική πνοή, χωρίς ηθική πυξίδα.

Ο άνθρωπος του σήμερα έχει εργαλεία, αλλά δεν έχει σκοπό. Έχει δεδομένα, αλλά όχι κρίση. Έχει πληροφορίες, αλλά όχι σοφία.

Επιστροφή στη μορφή

Αν θέλουμε να ξαναδώσουμε νόημα στη λέξη «μορφωμένος», πρέπει να επανεφεύρουμε την έννοια της μορφής. Παιδεία χωρίς εσωτερική καλλιέργεια είναι κούφια. Γνώση χωρίς ηθική συνείδηση είναι επικίνδυνη. Μόρφωση χωρίς μορφή είναι παραμόρφωση.

Ίσως η εποχή μας χρειάζεται λιγότερους ειδικούς και περισσότερους μορφωμένους με την αρχαία έννοια: ανθρώπους με πνευματική συνοχή, με ψυχική συμμετρία, με ηθική συγκρότηση, με ουσιαστική παρουσία.

Η μορφή ως αρχή συγκρότησης

Από τον Πλάτωνα ως τον Καντ, η έννοια της μορφής δεν αναφέρεται στο εξωτερικό περίγραμμα αλλά στην εσωτερική αρχή διάπλασης του όντος. Στον Πλάτωνα, οι Ιδέες — οι μορφές — είναι αιώνιες ουσίες, τα αληθινά όντα που καθιστούν τον κόσμο μεθεκτό στο νου και στη δικαιοσύνη. Ο Αριστοτέλης προχωρά παραπέρα: η μορφή είναι αυτό που καθιστά το κάθε τι αυτό που είναι· είναι η ενέργεια που οδηγεί στην εντελέχεια, δηλαδή στην τελείωση του όντος.

Η μορφή είναι, λοιπόν, το κριτήριο και η κατεύθυνση της ύπαρξης. Και στον άνθρωπο, μορφή σημαίνει δυνατότητα να συγκροτεί τον εαυτό του με βάση το λόγο, το ήθος, την αυτογνωσία, την αρετή. Το να είσαι «μορφωμένος» δεν σημαίνει απλώς να έχει γνώσεις, αλλά να έχεις λάβει μορφή ανθρώπου: να έχεις εσωτερικό μέτρο, βάθος και προσανατολισμό. Μήπως απέχει έτη φωτός η σημερινή αντίληψη περί του ποιος είναι μορφωμένος απ’ αυτό;!

Ο μορφωμένος άνθρωπος της εποχής μας: ένας παραμορφωμένος

Η παιδεία δεν είναι πλέον μορφοποίηση της ψυχής, αλλά επιδεξιότητα χωρίς εσωτερικό πυρήνα. Στον τόπο που γέννησε τη μορφή βασιλεύει η παραμόρφωση.

Η λέξη «μορφωμένος» χρησιμοποιείται καθημερινά, με αυτοπεποίθηση και σχεδόν αυτονόητα. Πτυχία, τίτλοι σπουδών, μεταπτυχιακά και γλωσσομάθεια συνοδεύουν συχνά την ταμπέλα αυτή. Όμως πόσες φορές αναλογιζόμαστε τι σημαίνει πραγματικά το να είναι κανείς μορφωμένος;

Η ρήση «Δεν υπάρχει μορφωμένος σήμερα» δεν είναι κυνική· είναι φιλοσοφική διάγνωση: στον σύγχρονο κόσμο, η έννοια της μορφής — αυτής της εσωτερικής διάπλασης που δίνει στον άνθρωπο σχήμα, κατεύθυνση και ηθική συγκρότηση — έχει καταρρεύσει. Στη θέση της επικρατεί μια επιφανειακή εικόνα επίπλαστης γνώσης, απογυμνωμένη από νόημα.

Και όμως, στην εποχή μας, η μόρφωση έχει αποσυνδεθεί από τη μορφή. Ο σημερινός «μορφωμένος» είναι συχνά φορέας εξειδικευμένων γνώσεων χωρίς ανθρωπολογική συγκρότηση. Γνωρίζει, αλλά δεν κατανοεί. Ομιλεί, αλλά δεν στοχάζεται. Διαχειρίζεται δεδομένα, αλλά στερείται κρίσης.

Αν η μορφή αποτελεί το εσωτερικό μέτρο του ανθρώπου, τότε ο αποξενωμένος από αυτό το μέτρο άνθρωπος δεν είναι απλώς αμόρφωτος — είναι παραμορφωμένος. Η παραμόρφωση δεν είναι η απουσία παιδείας, αλλά η στρέβλωσή της: η αποδοχή ενός ψευδούς προσχήματος ως μορφής, η προσκόλληση σε τεχνικές γνώσεις χωρίς εσωτερική διάπλαση, η υποκατάσταση του λόγου με τον μηχανισμό.

Ο σημερινός “μορφωμένος” — όπως συχνά αναδεικνύεται από τα συστήματα εκπαίδευσης, τα μέσα ή την αγορά — δεν είναι άλλο από ένας παραμορφωμένος άνθρωπος: φέρει την όψη της γνώσης αλλά στερείται της αρμονίας μορφής και ήθους.

Όπου η παιδεία δεν μορφοποιεί τον άνθρωπο σύμφωνα με το βαθύτερο αληθινό του Είναι, καταλήγει να τον παραμορφώνει σύμφωνα με τις απαιτήσεις μιας επιφανειακής χρησιμότητας. Και τότε δεν μιλάμε για μόρφωση αλλά για τεχνική παραμόρφωση της ανθρωπινότητας.

Ο Heidegger γράφει ότι στη νεωτερικότητα ο άνθρωπος έγινε χειριστής — όχι κάτοικος του Είναι. Ο Nietzsche διακωμωδεί τον αστό «μορφωμένο» των πανεπιστημίων ως κενό φορέα ιδεών, χωρίς δημιουργική δύναμη. Η γνώση εκπίπτει σε πληροφορία· η παιδεία σε πιστοποιητικό. Και έτσι γεννιέται ένας νέος τύπος ανθρώπου: ο Παραμορφωμένος.

Η παραμόρφωση δεν είναι άγνοια. Είναι η ψευδαίσθηση γνώσης δίχως μορφή. Η μορφή υπάρχει, αλλά είναι στρεβλή: είναι αυτό που απομένει όταν η μόρφωση αποκοπεί από το εσωτερικό της θεμέλιο. Ο παραμορφωμένος άνθρωπος είναι λειτουργικός αλλά ηθικά αποδιοργανωμένος, επικοινωνιακός αλλά υπαρξιακά άδειος.

Πολιτισμός χωρίς μορφή: κοινωνία χωρίς σκοπό

Η κρίση του μορφωμένου ανθρώπου είναι και κρίση πολιτισμού. Διότι χωρίς μορφή, δεν υπάρχει πολιτισμός με ουσία, παρά μόνον κατανάλωση συμβόλων. Στην παιδεία που δεν μορφοποιεί, αλλά παραμορφώνει, οι συνέπειες είναι ολέθριες:

• Γνώση χωρίς ευθύνη
• Κριτική χωρίς κατανόηση
• Ελευθερία χωρίς εσωτερικό έρεισμα

Ένας πολιτισμός χωρίς μορφωμένους ανθρώπους είναι σαν ναός χωρίς ιερό: απομένουν τα τείχη, αλλά έχει χαθεί το πνεύμα.

Τι μας απομένει;

Να ξαναμιλήσουμε για τη μορφή. Να σχηματοποιήσουμε τον βίο μας δίνοντάς του μορφή που πάει να πει: εσωτερική συνοχή και προοπτική.

Το ερώτημα δεν είναι πια αν υπάρχει μορφωμένος άνθρωπος. Το ερώτημα είναι αν μπορούμε να ξαναζητήσουμε τη μορφή. Να απαιτήσουμε από την παιδεία να μορφοποιεί. Από τη γνώση να υπηρετεί την κατανόηση. Από τον λόγο να μορφοποιείται σε πράξη.

Μόνον έτσι η λέξη «μορφωμένος» θα πάψει να είναι «μάσκα» και θα γίνει υπόσχεση του ανθρώπου προς τον εαυτό του: να γίνει αυτό που πραγματικά είναι πραγματώνοντας επ’ αγαθώ το δυναμικό του.

Αφιερώνεται στη μνήμη του Δασκάλου μου και αληθινά Μορφωμένου, μέγιστου Παιδαγωγού Χρίστου Τσολάκη.

…………………

Φαρέτρα