Βέρμιον Όρος
(συνέχεια από το προηγούμενο). Στα προηγούμενα σημειώματα γράψαμε για το Βέρμιο όσον αφορά στην γεωγραφία, στην ιστορία και στην αρχαιολογία. Σήμερα θα τελειώσουμε τη μελέτη με το αρχαιολογικό μέρος και με μια απλή αναφορά των οικισμών και των μοναστηριών της εν λόγω περιοχής διαχρονικά.
…..Μετά την παρένθεση για τις διαβάσεις του Βερμίου επανερχόμαστε στα αρχαία ευρήματα: Και στη νοτιοδυτική πλευρά του Βερμίου όρους [Δροσιά (Δρούσκα), Πύργοι (Κατράνιτσα), Μεσόβουνο (Κρίμσια), Καρυοχώρι (Κοζλούκιοϊ), Ερμακιά (Φραγκόσι), Σπηλιά (Βοεβοδίνα), Πολύμυλος, Ακρινή (Ινόμπαση), Βοσκοχώρι (Τσοπανλί) κ.ά.], όπως και στην βορειοανατολική του (Άγρας, Μαρίνα, Γεωργιανοί) έχουν εντοπιστεί οχυρώσεις – όπως οι προαναφερθείσες (Κουμαριάς). Βέβαια, εκτός από αυτές που αναφέραμε έχουμε αρχαίες θέσεις (οικισμοί κλπ) και κινητά ευρήματα (π.χ. επιγραφές) σε πολλές περιοχές της βορειοανατολικής πλευράς του Βερμίου (Μετόχι, Ραχιά, Φυτειά, Κομνήνιο, Στενήμαχος κ.ά.). Το ίδιο συνέβαινε και σε όλες τις πλευρές του Βερμίου, όπως βέβαια και στα Ημαθιώτικα Πιέρια και σε όλη τη Μακεδονία. Όσον αφορά στις οχυρώσεις, αυτές διαμόρφωναν ένα αμυντικό δίκτυο και είχαν, όπως ειπώθηκε, μεγάλη στρατηγική και οικονομική σημασία, καθώς εξασφάλιζαν την προστασία των οδών προσπέλασης μεταξύ των περιοχών της Κάτω και Άνω Μακεδονίας. Και ο γνωστός ακαδημαϊκός αρχαιολόγος Α. Κεραμόπουλλος (1870-1960), όπως και η προαναφερθείσα αρχαιολόγος Γ. Καραμήτρου-Μεντεσίδη, ερμηνεύει τις οχυρώσεις αυτές ως φυλακτήρια, δηλαδή χώρους καταφυγής σε καιρό πολέμου και παράλληλα ως χώρους ελέγχου διαβάσεων και συνόρων.
Η Γ. Καραμήτρου – Μεντεσίδη πιθανολογεί ότι στη θέση, που βρίσκεται σήμερα ο Πολύμυλος Κοζάνης (δυτικοανατολικό Βέρμιο), πρέπει να ήταν και η αρχαία πόλη Εύϊα. Η άποψη αυτή ισχυροποιείται από το γεγονός ότι η δυτική πύλη των τειχών της Βέροιας, με την οποίαν συνδέονταν ο ρωμαϊκός δρόμος Βέροιας – Κοζάνης (αρχαία Ελίμεια) ονομάζονταν Ευϊαστική. Το όνομα αυτό μνημονεύεται σε αναθηματική επιγραφή που φυλάσσεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας (περισσότερα: ‘Ιστορία της Βέροιας’ Α.Μ. Κολτσίδας, σελ.140, σημ. 209 & σχετική εκεί βιβλιογραφία).
Είναι σαφές ότι και μετέπειτα στην βυζαντινή περίοδο η ανθρώπινη παρουσία είναι αδιαμφισβήτητη. Η βεργιώτισσα Dr Φλώρα Καραγιάννη αρχαιολόγος, βυζαντινολόγος στο βιβλίο της με τίτλο ‘οι βυζαντινοί οικισμοί στ Μακεδονία μέσα από τα αρχαιολογικά δεδομένα, 4ος 15ος αι.’ μας πληροφορεί ότι βρέθηκαν από τη Βυζαντινή περίοδο οικισμοί στο Βοσκοχώρι Κοζάνης (νότιο Βέρμιο) στην Ακρινή Κοζάνης (νοτιοδυτικό Βέρμιο), κάστρο στους Πύργους Κοζάνης (στους δυτικούς πρόποδες του Βερμίου), νεκροταφείο στη θέση Αμπέλια του Δήμου Φιλώτα (δυτικό Βέρμιο). Πάντως, δεν έχουμε πολλές πληροφορίες για χωριά και οικισμούς στο Βέρμιο στην Βυζαντινή. Προφανώς θα πρέπει να υπήρχαν αρκετοί!!
Ωστόσο, στην εποχή της τουρκοκρατίας έχουμε μαρτυρίες ύπαρξης χριστιανικών (για εύλογους λόγους) οικισμών και χωριών στο Βέρμιο και δεν πρέπει να παραλειφθεί ότι στο Βέρμιο (όπως και στα Πιέρια) ήταν τα λημέρια των κλεφτών, τα καπετανάτα και τα αρματολίκια, που βοήθησαν στην ελληνική επανάσταση και στον Μακεδονικό Αγώνα αργότερα. Συγκεκριμένα, όταν στα 1537, επί σουλτάνου Σουλεϊμάν Α’, οι Οθωμανοί διαίρεσαν τις ορεινές ελληνικές χώρες σε 15 αρματολίκια, το αρματολίκι του Βερμίου ήταν ένα από αυτά.
Κρίνεται απαραίτητο να επισημανθεί ο προστατευτικός ρόλος που έπαιξε ο ορεινός όγκος του Βερμίου (όπως και των άλλων βουνών μας) στο διάβα των αιώνων της Ιστορίας. Εκεί κατέφευγαν οι πεδινοί πληθυσμοί της ευρύτερης περιοχής για να προστατευτούν από τους διαφόρους κατακτητές και επιδρομείς (Γαλάτες, Γότθοι, Βούλγαροι, Σαρακηνοί, Νορμανδοί, Κομάνοι, Φράγκοι Σταυροφόροι, Καταλανοί, Σέρβοι, Τούρκοι κλπ). Άλλωστε, έχει τονιστεί από ιστορικούς του Νεοελληνισμού (κυρίως του κορυφαίου σύγχρονου ιστορικού Απόστολου Βακαλόπουλου) και από ξένους περιηγητές η μεγάλη σημασία που είχαν οι ορεινοί όγκοι για την καταφυγή και σωτηρία των πληθυσμών.
Ο Α. Κουκούδης σε μελέτη του (‘Οι Βλάχοι στη Νάουσα του 1821: Στοιχεία και ενδείξεις διαχρονικής παρουσίας’), χρησιμοποιώντας πλούσια βιβλιογραφία, μας πληροφορεί ότι στο Βέρμιο πρέπει να ήταν γύρω στα 30 χωριά (μικροί και μεγάλοι οικισμοί), τα περισσότερα ήταν εδραία και είχαν οικονομική σχέση με τη Νάουσα και Βέροια.
Το πιθανότερο είναι ότι τα χωριά αυτά πριν από την επανάσταση του ‘21 να ήταν ελληνόφωνα (κεντρικά και νότια) και σλαβόφωνα (βόρεια και πεδινά). Υπάρχουν ενδείξεις και αναφορές ότι πιθανόν να υπήρχαν και βλαχόφωνα. Το σίγουρο είναι ότι κυρίως μετά την επανάσταση του ‘21 έχουμε βλαχόφωνα χωριά. Τα χωριά και οι οικισμοί, που αναφέρονται γενικά κατά την Οθωμανική επικράτηση, ήταν:
Χάδοβα (σημερινός Πολύμυλος), Βοσκοχώρι (Τσομπανλί), Ακρινή (Ινόμπασι) Ερμακιά (Φραγκότσι), Μεσόβουνο (Κρίμσια), Κατράνιτσα (Πύργοι), Παλιονιάουστα (σημερινή τοποθεσία Τούρλα), Κουτσούφλιανη (Άγιος Παύλος), Τουβαρίτσι, Άλγκερι, Περισιόρι, Φούρκα, Φλαμουριά (Στάρι Πόντ), Γραμματίκοβο (Κάτω Γραμματικό ή Γραμενίκι και Άνω Γραμματικό), Δέδοβον, Ράμνιστα, Τσαρμαρίνοβο, Φετίτσα ή Φινίτζα (Πολλά Νερά), Ροδοχώρι (Γκολέμα Ρόκα), Μεταμόρφωση (Δροσύλο ή Δρασίλοβο ή Δαρσίλοβο), Γιαννακοχώρι (Γιακίνα ή Γιαννάκοβο), Αγία Φωτεινή (Όσλιανη), Φυτειά (Τσόρνοβο), Κτίσματα (παλιός οικισμός), Κλαδάκι (παλιός οικισμός), Κωστοχώρι (Κουστοχώρι), Γυμνοχώρι (Γολίσιανη ή Γκολισιάνη), Τρίλοφος (Διαβόρνιτσα), Διχαλεύρι, Αρκοχώρι ή Αρκουδοχώρι, Λευκόγεια ή Ασπρονέρι (Μπέλλα Μπόντα), Νεοχώρι, Άνω και Κάτω Κοπανός, Στενήμαχος (Χοροβίνα ή Χω(ο)ροπάνι), Μαρούσια, Σέλι (Παλιό, Άνω, Κάτω ή Καλύβια του Μπαντραλέξη), Σκουτίνα ή Σκοτίνα, Καλύβια Ράϊκου, Καλύβια Σαμπανίτσας, Βολάδα ή Περιβολάδα, Κουμαριά (Ντόλιανη), Δοβρά (σημερινή θέση Καλή Παναγιά), Παλαιοχώρι (παλιός οικισμός), Καστανιά, Ξηρολίβαδο, Άνω Κάτω Λοζίτσι, Τουρκοχώρι, Κρεβατάς, Ντουρμάνι ή Δίρμανι, Τριπόταμος, Γεωργιανοί, Τσαρκόβιανη (σημερινή Μικρή Σάντα), Αϊγιάννης κ.α.
Σημ: στην προηγούμενη αναφορά των χωριών και οικισμών – από παραδρομή – πιθανόν να γίνεται επανάληψη λόγω των πολλών ονομασίων τους και μερικά να είναι πεδινά. Είναι, όμως, κοντά στις δυτικές και βόρειες πλαγιές του Βερμίου. Επίσης, οι πληροφορίες για τα χωριά δεν είναι μόνο από την προηγουμένως αναφερθείσα εργασία του Α. Κουκούδη.
Τα Μοναστήρια, που υπάρχουν/υπήρχαν στο Βέρμιο, είναι τα εξής:
- Αδελφότητα ΠέλεκανστοΚομνήμιο Βεροίας (γυναικείο).
- Μονή Αγίου Γεωργίου ΠεριστερεώταστοΡοδοχώρι Ναούσης.
- Μονή Αγίου Ιωάννη Βαζελώνα στον Αγιο Δημήτριο Κοζάνης (πρόποδες δυτικού Βερμίου).
- Μονή Θεοτόκου ΚαλλίπετραςστηΡάχη, στην κοιλάδα του Αλιάκμονα (ανδρικό).
- Μονή Ασωμάτων.
- Μονή Παναγίας ΔοβράστηΔοβρά Βεροίας (ανδρικό).
- Μονή Προφήτη Ηλίαστο φράγμα της Αγίας Βαρβάρας στον Αλιάκμονα (υπό ανασύσταση).
- Μονή Ταξιαρχών Ναούσης(ερείπια μόνο).
- Μονή Τιμίου Προδρόμου Ναούσης(γυναικείο).
- ΊδρυμαΠαναγία Σουμελάστην Καστανιά Ημαθίας, που είναι και το γνωστότερο.
- Ιερά Μονή Παναγίας του Μελισσίου στο Κωστοχώρι (παλιά, δεν υπάρχει πλέον).
- Μονή Αγίου Αθανασίου στο Κωστοχώρι (παλιά, δεν υπάρχει πλέον).
- Μονή Αγίου Νικολάου Φυτειάς (;) (είναι ο σημερινός ναός του Αγίου Νικολάου, ο οποίος αναφέρεται σε χειρόγραφες ενθύμησες ως ‘μονή του αγίου Νικολάου’).
Ο κατάλογος είναι ανοικτός…
Σημ: οι πηγές και η βιβλιογραφία βρίσκονται μέσα στo κείμενo.
(Το κείμενο-μελέτη του Γιάννη Τσιαμήτρου αποτελεί το 5ο και τελευταίο μέρος με θέμα το Βέρμιον Όρος. Η φαρέτρα δημοσίευσε και τα 5 μέρη, ένα κάθε Κυριακή. Η πρώτη δημοσίευση του σημερινού κειμένου έγινε στην εφημερίδα “Ημερήσια” της Βέροιας στις 23-04 2016. Την επόμενη Κυριακή θα δημοσιευτούν και τα 5 μέρη μαζί ως ενιαίο κείμενο)
Σημείωση: Εάν κάποιος αναγνώστης επιθυμεί να συμπληρώσει ή να διορθώσει κάτι, είμαστε ανοικτοί και πρόθυμοι (τηλ. 6946461136, Τσιαμήτρος Γιάννης).
