“25 χρόνια Πούτιν και νοσταλγία της ΕΣΣΔ στη φετινή Πρωτοχρονιά των Ρώσων” / γράφει ο Γιώργης-Βύρων Δάβος

Οποιος γνωρίζει ρωσικά η φράση «Как встретишь Новый год-так и проведешь» (όπως περάσεις την Πρωτοχρονιά θα περάσεις όλον τον χρόνο) έχει, στον παραδοσιακά δεισιδαίμονα λαό της χώρας, μία εξέχουσα σημασία. Το πώς θα μπει ο χρόνος καθορίζει και την πορεία του- για τούτο, οι Ρώσοι δίνουν στη γιορτή της Πρωτοχρονιάς μια εξέχουσα σημασία. Κι εάν μάλιστα κάνει την αναγωγή με την προσωπική ιστορία του Βλαντίμιρ Πούτιν, τότε μάλλον για τον Ρώσο πρόεδρο η φράση θα πρέπει να τροποποιηθεί στο Новый век, «νέο αιώνα».

Γιατί εκείνη την παραμονή Πρωτοχρονιάς του 1999 κανένας Ρώσος που παρακολουθούσε από το τραπέζι του το καθιερωμένο μήνυμα για την αλλαγή του χρόνου από τον πρόεδρο Μπαρίς Γέλτσιν, δεν θα πίστευε ότι ο νέος χρόνος θα ξημέρωνε με νέο ηγέτη. Τον Βλαντίμιρ Πούτιν. Ο οποίος μάλιστα ένα τέταρτο του αιώνα μετά θα είναι εκείνος που -πέρα από ένα μικρό «τεχνικό» διάλειμμα στη θητεία του -θα έχει ταυτίσει το όνομά του με την πορεία της χώρας. Και φυσικά του συμβολικού περιεχομένου κάθε Πρωτοχρονιάτικου μηνύματος έκτοτε, καθώς χωρίς υπερβολή θα λέγαμε πως όπως περνά την Πρωτοχρονιά ο Πούτιν τη βγάζει και η χώρα όλον τον χρόνο.

Εκείνο το βράδυ της Πρωτοχρονιάς οι Ρώσοι είδαν κατάματα την απόλυτη παρακμή της εικόνας του Γέλτσιν. «Έκανα ό,τι μπορούσα» τους είπε, ανακοινώνοντας πως αφήνει την εξουσία. Όμως, ο παραπαίων Γέλτσιν έμοιαζε από καιρό ότι είχε αφήσει την εξουσία. Στην ουσία για πολλούς από την πρώτη μέρα δεν είχε την εξουσία, μιας και η Ρωσία αφότου διαλύθηκε η ΕΣΣΔ αποτελούσε ένα υποζύγιο στο άρμα της Δύσης, των εταιρειών της -που στην ακμή της παγκοσμιοποίησης έβλεπαν ένα νέο Ελντοράντο. Οι  αστείρευτες πλουτοπαραγωγικές πηγές, τα φθηνά εργατικά χέρια, η μεγάλη καταναλωτική αγορά (που όσο κι εάν ο πληθυσμός είχε καταρρακωθεί οικονομικά, πάλι οι «ελίτ» και οι νεόπλουτοι μέσα στα 290 εκατ. πάμπολλοι ήσαν και ως νεόπλουτοι ξόδευαν και ξοδεύουν αλόγιστα).

Ο Γέλτσιν όλον τούτον τον καιρό βρισκόταν στην εξουσία, αλλά ήταν εμφανές ότι δεν την ασκούσε. Μπορεί η πτώση της ΕΣΣΔ να έφερε τους Ρώσους μπροστά σε μία νέα πραγματικότητα (γκλάσνοστ, ελευθερίες), αλλά κυρίως μπροστά στο αδυσώπητο πνεύμα του καπιταλισμού και της οικονομικής ασυδοσίας του, χωρίς το κοινωνικό κράτος της προηγούμενης περιόδου. Οι αποτυχίες στον Τσετσενικό πόλεμο, αλλά, όπως σημειώνει η H. Carrère d’ Encausse στο La Russie Inachevée, Fayard, 2000, κυρίως η απώλεια της Ουκρανίας -που για τους Ρώσους, που τη θεωρούσαν πάντα αναπόσπαστο τμήμα της παλιάς Αυτοκρατορίας, αλλά και της πολιτιστικής τους ταυτότητας-αλλά και η προσωπική του εικόνα στις διεθνείς συναντήσεις, είχαν οδηγήσει τον Ρώσο πρόεδρο στην πλήρη ανυποληψία μέσα στη χώρα. Άλλωστε και η κλονισμένη υγεία του είχε αρχίσει ν’ απασχολεί το ηγετικό επιτελείο και τους συνεργάτες του, που ήδη είχαν αποφασίσει να τον αντικαταστήσουν, ορίζοντας από τον προηγούμενο Αύγουστο τον Βλαντίμιρ Πούτιν πρωθυπουργό κι εν αναμονή Πρόεδρο.

Ωστόσο, η κατάσταση του Γέλτσιν ήταν τέτοια που όλοι αντιλαμβάνονταν πως θα ήταν καταστροφικό να περιμένουν ως τη λήξη της θητείας του. Το βράδυ της Πρωτοχρονιάς του 1999, η παράδοση εξουσίας έμελλε να έχει συμβολισμό πραγματικού περάσματος από τη μία εποχή στην άλλη.

Βέβαια εκείνη την εποχή κάποιος στη Ρωσία θα ήταν προληπτικός για όποια αλλαγή ηγεσίας μεθοδευόταν στη χριστουγεννιάτικη περίοδο. Δεν ήταν ανήμερα στις 25 Δεκεμβρίου 1991 που ο Γκορμπατσόφ είχε παραιτηθεί από την προεδρία της ΕΣΣΔ, ανοίγοντας τον δρόμο για τον διαμελισμό της και την κατάντια της κραταιάς δύναμης, αυτής που κάποτε αποτελούσε το αντίπαλο δέος στον αμερικανικό καπιταλισμό, σε ανδρείκελο του πιο αρπακτικού μέρους του κεφαλαίου του; Δεν σήμανε την απαρχή της εποχής Γέλτσιν και της επιδείνωσης της ζωής των Ρώσων σε κάθε της κεφάλαιο; Σύντομα, η διακυβέρνηση Πούτιν θα ανέστρεφε την ανοικτίρμονα τάση και την παραίτηση των Ρώσων, αναστυλώνοντας την εθνική τους υπερηφάνεια.

Η «γενιά Πούτιν»

Σήμερα, υπάρχει μία ολάκερη γενιά, η επονομαζόμενη «γενιά Πούτιν», που κυριολεκτικά δεν έχει γνωρίσει άλλη πολιτικο-κοινωνική κατάσταση στη Ρωσία. Παρά τους ελέγχους σε πολλές πτυχές της καθημερινής δραστηριότητες, οι νέοι στην πλειονότητά τους αισθάνονται σιγουριά για την προσωπική τους ζωή ή το μέλλον, στο βαθμό που να μην ασχολούνται πλέον με την πολιτική. Άλλωστε πολιτικός αντίλογος με την παραδοσιακή έννοια του όρου δεν εκφράζεται. Ο μόνος φόβος τους, επί του παρόντος, είναι μήπως η έκβαση του πολέμου στην Ουκρανία τούς αναγκάσει να υπηρετήσουν τη θητεία τους ή να πάνε στο μέτωπο. Ωστόσο, μεγάλο μέρος της νεολαίας υποστηρίζει την πολιτική του Πούτιν και εμπνέεται από τα νέα εθνικά ιδεώδη, ίσως και, ακολουθώντας μία τάση της κοινωνίας, να νοσταλγεί -έστω κι εάν δεν την έχει βιώσει- την (αναθεωρημένη και εξωραϊσμένη) περίοδο της ΕΣΣΔ. Με την αμέσως προηγούμενη, καταστροφική για την οικονομία, την εθνική ταυτότητα κι υπερηφάνεια και τη γεωστρατηγική θέση της Ρωσίας περίοδο Γέλτσιν να έχει σχεδόν σβηστεί από το συλλογικό ασυνείδητο, ίσως η εθνικιστική αντίληψη για την ΕΣΣΔ να είναι ο μόνος αντίπαλος που μόνο έχει να αναμετρηθεί η 25ετία Πούτιν.

Δεν είναι τυχαίο που στις μέρες μας, παρά τον δυτικισμό μεγάλου τμήματος της καθημερινότητας, καταγράφεται μία τάση επιστροφής στη σοβιετική διακόσμηση και υπάρχουν συλλέκτες διατεθειμένοι να πληρώσουν πολύ υψηλές τιμές για ό,τι κειμήλιο εκείνης της εποχής υπάρχει προς πώληση. Εκδόσεις πρωτότυπες ή αναπαραγωγές, με υψηλό κόστος, βιβλίων έχουν αρχίσει να κυκλοφορούν στα πιο διάσημα βιβλιοπωλεία της ρωσικής πρωτεύουσας. Αλλά, πρωτότυπα μπορούν να βρεθούν και στις όλο και πιο περιζήτητες υπαίθριες αγορές, ιδίως στη γνωστή «αλυσίδα»  εξειδικευμένη στο Sdelano v SSSR ή made in the USSR -για να θυμίζει και το εξαιρετικά δημοφιλές ομώνυμο τραγούδι του Όλεγκ Γκαζμάνοφ.

Μπαίνοντας σε ένα από αυτά τα μαγαζιά/μουσεία κανείς βρίσκει από τα χριστουγεννιάτικα στολίδια της εποχής εκείνης, έως δίσκους βινυλίου, έπιπλα, καναπέδες, χιλιάδες βιβλία και καρφίτσες, κόκκινες σημαίες με το σφυροδρέπανο και την εικόνα του Λένιν, χαλιά, χαρτικά, πορσελάνες και εκατοντάδες σημαιάκια από διεθνείς αθλητικές αναμετρήσεις. Και φυσικά συλλεκτικά αρκουδάκια «Μίσα» από τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 1980 και τα πορτραίτα των μεγάλων προσωπικοτήτων του ΚΚΣΕ από τον Μπρέζνιεφ μέχρι τον Γκορμπατσόφ, από τον Γκρόμικο μέχρι τον Αντρόποφ.

«Να φτιάξουμε ένα δέντρο για τα παιδιά την Πρωτοχρονιά»

Στη Ρωσία, οι 24, 25 και 26 Δεκεμβρίου είναι εργάσιμες ημέρες σε κάθε κλάδο, ενώ οι διακοπές ξεκινούν από τις 31 Δεκεμβρίου έως τις 7 Ιανουαρίου -που με το παλιό ημερολόγιο συμπίπτει με τη ημέρα των Ορθοδόξων Χριστουγέννων. Είναι οι μέρες της σχόλης για τις οικογένειες που περιμένουν τον «Παππούλη Χιονιά» (Ντιέντ Μαρόζ) και την εγγονή του τη Χιονούλα (Σνεγκούροσκα) για να τους φέρουν τα «παγωμένα» δώρα.

Στην πρώτη εποχή της ΕΣΣΔ, βέβαια, οι θρησκευτικές και αστικές γιορτές μετατράπηκαν σε κοσμικές γιορτές και παραδόσεις κι ανταλλαγή δώρων (ποντάρκι) μετατέθηκε στις 31 Δεκεμβρίου. Ο στολισμός του δέντρου έχασε τη σημασία του και οι εορτασμοί των Χριστουγέννων θεωρούνταν «επιβλαβείς για το σοσιαλιστικό πνεύμα». Άλλωστε ο εορτασμός της Πρωτοχρονιάς ως θρησκευτικής και όχι παγανιστικής γιορτής είχε καθιερωθεί με διάταγμα του Μεγάλου Πέτρου το 1699. Από το 1929 ο στολισμός του ελάτου και η ανταλλαγή δώρων (τα ‘ποντάρκι) είχαν εγκαταλειφτεί έως το 1935. Τότε ένα άρθρο στην Pravda του Πάβελ Ποστίσεφ με τίτλο: «Να φτιάξουμε ένα δέντρο για τα παιδιά την Πρωτοχρονιά» έδωσε το έναυσμα για να επανέλθει η παράδοση και να επιστρέψουν από τη χρονιά εκείνη τα δέντρα της Πρωτοχρονιάς. Εντούτοις έπρεπε να περιμένουν οι Σοβιετικοί το 1949 για να κηρυχθεί κι επίσημα η ημέρα αυτή αργία.

Τα πρώτα στολίδια δέντρων που κυκλοφόρησαν στην αγορά μετά την άρση της απαγόρευσης φυσικά έπρεπε να αναγράφουν τις λέξεις «CCCP» και φράσεις όπως: «Ο κομμουνισμός θα νικήσει» και διάφοροι άλλοι εικονισμοί και συμβολισμοί εθνικού περιεχομένου κι υπερηφάνειας, που έδιναν περισσότερο κοσμικό χαρακτήρα κι όχι θρησκευτικό στην «αργία».

Έτσι, στη δεκαετία του 1930, τα δέντρα της Πρωτοχρονιάς στολίζονταν με εικόνες Πιονιέρων και στρατιωτών του Κόκκινου Στρατού. Φυσικά στη δεκαετία του 1940 κυριαρχούσε το στρατιωτικό θέμα, ενώ μετά οι διακοσμήσεις είχαν συμβολισμούς ευημερίας (σχήμα καλαμποκιού), ρολόγια με δείκτες που δείχνουν πέντε λεπτά έως τα μεσάνυχτα, λαχανικά και φρούτα, ζώα, κοσμοναύτες, τρένα, αεροπλάνα. Μπιχλιμπίδια με τη φωτογραφία του Λένιν και του Στάλιν εμφανίστηκαν στα δέντρα και δεν έλειπαν οι διακοσμήσεις σε σχήμα αστεριού και το αναπόφευκτο σφυροδρέπανο.

Σταδιακά από τα παλιά χαρτονένια κι αναλώσιμα υλικά (χαρτόνι, παπιέ-μασέ) η παραγωγή στολιδιών πέρασε στο γυαλί και στη δεκαετία του ‘60 οι σχεδιαστές εμπνεύσθηκαν από μεγάλα γεγονότα όπως η εκτόξευση του Sputnik και η πτήση του Γιούρι Γκαγκάριν στο διάστημα και πυραύλους. Άλλωστε ο πύραυλος ή το κόκκινο αστέρι του Κρεμλίνου βρισκόταν στην κορυφή του έλατου σε κάθε σπίτι. Στη δεκαετία του ‘70 πολλαπλασιάσθηκαν τα θέματα και  υπήρχε χώρος για τον «Βίνι Πουχ», τη σοβιετική έκδοση του Winnie the Pooh και τη «Πιατόσκα», σοβιετική πάλι μεταφορά της Peppa the pig. Το 1980 φυσικά  πρόσθεσε στα στολίδια του δέντρου τη χαριτωμένη αρκούδα «Μίσα».

Στις μέρες μας, οι Ρώσοι ετοιμάζονται για το μεγάλο τραπέζι της Πρωτοχρονιάς, αλλά με το διεθνές εμπάργκο εναντίον της χώρας τους πολλές από τις επιλογές τους για δώρα έχουν μειωθεί -ιδίως σε ό,τι αφορά πολλά δυτικά κι επίζηλα πάντα για τον καταναλωτή προϊόντα. Και πάρα πολλοί ελπίζουν, παρακολουθώντας και τις πρόσφατες δηλώσεις του Πούτιν στη συνάντηση με τον Σλοβάκο πρωθυπουργό Ρόμπερτ Φίτσο, ο ηγέτης τους τούτην την Πρωτοχρονιά, 25 χρόνια μετά την ανάρρησή του στην εξουσία, να τους χαρίσει το πιο πολύτιμο δώρο: μία ειρήνευση στο μέτωπο της Ουκρανίας;