Ελένη Αναγνώστου. Μια σημαντική καλλιτεχνική πορεία χωρίς εκπτώσεις / Συνέντευξη στη Δήμητρα Σμυρνή

“Στην εποχή μας κυριαρχεί η εικόνα, το εφήμερο και η εντύπωση. Όμως ακόμη και σήμερα υπάρχουν άνθρωποι σε κάθε γωνία, που με αυθεντικότητα, θετικότητα και ειλικρίνεια εργάζονται και δημιουργούν.” Ελένη Αναγνώστου

Η σοπράνο Ελένη Αναγνώστου  είναι αγαπημένο παιδί  της Βέροιας. Παιδί, γιατί την είδαμε να μεγαλώνει από μικρή και από τότε, με το αναμφισβήτητο ταλέντο της, να διακρίνεται στον δύσκολο χώρο του κλασικού τραγουδιού, χωρίς όμως να μένει μόνο σ’ αυτόν, να θέλει να εξερευνά με πάθος όλα τα μονοπάτια της μουσικής.

Φωνή εκφραστική, αυστηρά πειθαρχημένη στους κανόνες που το ίδιο το τραγούδι απαιτεί, συνοδεύεται πάντα από τη μελετημένη σκηνική της παρουσία, που δημιουργεί την ανάλογη ατμόσφαιρα στις εμφανίσεις της.

Θα μπορούσε να φύγει από τη Βέροια, να κάνει καριέρα σε μεγαλύτερους χώρους, της δόθηκαν οι ευκαιρίες. Προτίμησε την πόλη της.

Ακούραστη, δημιουργική, κοινωνική, με θαυμαστή υπερκινητικότητα και διάθεση προσφοράς σε όλους, και προπαντός σ’ εκείνους που την έχουν περισσότερο ανάγκη, αποτελεί ένα πρόσωπο της πόλης που όλοι θέλουν να το αποκαλούν ζεστά με το μικρό του όνομα, Ελένη.

Μιλά στη Φαρέτρα για  τα πρώτα χρόνια της μύησης στον κόσμο της Μουσικής, για τον ρόλο της οικογένειας στις επιλογές της, για τους δασκάλους της στον ιδιαίτερο αυτό χώρο.

Μιλά για τις χορωδίες της, τις πολύτιμες σχέσεις της με τους μαθητές της, είτε αυτοί ακολουθούν τα βήματά της στο Λυρικό Τραγούδι, είτε ανήκουν στο σχολείο της Πρωτοβάθμια Εκπαίδευσης όπου εργάζεται, είτε ανήκουν σ’ έναν κόσμο που η μουσική αποτελεί γι’ αυτούς γέφυρα για να περάσουν απέναντι, στην ομορφιά και τη γαλήνη (ΑμεΑ).

Μιλά για την ιδιαιτερότητα  και τις δυσκολίες του κλασικού τραγουδιού, αλλά και για το τραγούδι του σήμερα. Μιλά για κείνους τους συναδέλφους της που δίνουν τη μάχη τους σε μια δύσκολη εποχή,  μάχη χωρίς εκπτώσεις, όπως κάνει κι εκείνη.

Γεννιέσαι στη Θεσσαλονίκη αλλά μεγαλώνεις στη Βέροια, Ελένη, κι όλοι σε θυμούνται από πολύ νωρίς να έχεις συνδέσει τη ζωή σου με το τραγούδι. Ποιες ήταν οι παιδικές προσλαμβάνουσες παραστάσεις, που σε οδήγησαν σ’ αυτό;  Λειτούργησε η οικογένεια, κάποιοι συγκεκριμένοι άνθρωποι με την αύρα τους ή μόνο το ταλέντο, που το ένιωθες να θέλει να βρει διέξοδο;

Όταν τριών ετών έμαθα να χειρίζομαι μόνη μου το πικάπ με τους εκατοντάδες δίσκους που υπήρχαν στο σπίτι, οι δικοί μου διαπίστωσαν με μεγάλη έκπληξη ότι γνώριζα τους στίχους των τραγουδιών που άκουγε η μητέρα μου κατά τη διάρκεια της κατάκλισης στη δύσκολη εγκυμοσύνη της. Πέρα όμως από αυτό, υπήρχαν στο σπίτι συνεχώς ερεθίσματα, που είχαν να κάνουν με μια βαθιά εκτίμηση για την καλαισθησία, τις τέχνες και το λόγο.

Ο πατέρας μου πρώτα, που από την πρώτη νότα ξεχώριζε το κάθε τραγούδι και ήξερε και όλους τους στίχους απ´έξω. Και οι δυο γονείς μου, καθώς και τα αδέλφια τους, τραγουδούσαν σωστά με όμορφες φωνές στα ατελείωτα οικογενειακά γλέντια. Την ίδια στιγμή η θεία μου Γιώτα γράφει τα πρώτα της βιβλία, η Λίζα σχεδιάζει και διακοσμεί τα πιο όμορφα σπίτια, η γιαγιά Σοφία διαβάζει ασταμάτητα Φιλοσοφία, Ιστορία και Πολιτική

Ποιες ήταν οι πρώτες σπουδές σου στη μουσική,  με ποιους δασκάλους; Τι σου πρόσφεραν;

Ευλογήθηκα να έχω για δασκάλους μου ανθρώπους μοναδικούς και σπάνιους, που ο καθένας τους μου έδωσε πολύτιμα μαθήματα, όχι μόνο για την τέχνη του, αλλά και για τη ζωή. Δασκάλα μου στο πιάνο, σε ηλικία 7 ετών, ήταν η αείμνηστη Πόπη Χατζηδήμου. Με την βαθιά της γνώση και τις υψηλές της απαιτήσεις μού έδειξε από τα πρώτα βήματα ότι ο δρόμος της μουσικής απαιτεί ιδιαίτερη πειθαρχία και σεβασμό στην τεχνική και στην έκφραση.

Μετά το θάνατο της ολοκλήρωσα τις σπουδές μου στο όργανο με την Πόπη Φιρτινιδου. Αγαπημένη συμμαθήτρια, φίλη και συνεργάτιδα. Από τους πιο εργατικούς και ακέραιους ηθικά ανθρώπους που συνάντησα. Παράλληλα, στα Ανώτερα Θεωρητικά και από μικρή ηλικία, μαθήτευσα δίπλα στο Δημήτρη Αθανασιάδη, έναν εξαιρετικά ευφυή και κοσμοπολίτη άνθρωπο, που, ως δάσκαλος και διευθυντής μας, μας έφερε σε βιωματική επαφή με τα σύγχρονα ρεύματα της κλασικής μουσικής.

Γιατί επιλέγεις το λυρικό τραγούδι, ένα είδος αναμφισβήτητα δύσκολο, που  δεν έχει και τη μεγαλύτερη, δυστυχώς, ακτινοβολία στην Ελλάδα;

Η εικόνα μιας μαθήτριας να τραγουδάει εκφραστικά στο ημίφως, με την καθοδήγηση ενός εντυπωσιακού δασκάλου στο κτίριο του Μακεδονικού Ωδείου στη Διαγώνιο με καθόρισε… Αμέσως κατάλαβα ότι δεν ήθελα να κάνω τίποτε άλλο, πέρα από το να μπορώ να μεταδίδω αυτά τα έντονα συναισθήματα, που ένιωσα την ώρα εκείνη μέσα από τη φωνητική τέχνη. Ήταν πλέον μονόδρομος…

Πώς συνεχίζονται οι σπουδές, αφού το αντικείμενό τους έχει πια οριστικοποιηθεί και πώς αντιμετωπίζει η οικογένεια την ένταξή σου στον κόσμο της Τέχνης;

Η οικογένεια μου στάθηκε ιδιαίτερα υποστηρικτική. Με ώθησε και με εμπιστεύτηκε απόλυτα στην επιλογή μου να σπουδάσω κλασσικό τραγούδι. Η Θεοπίστη Μαραντιδου, η γυναίκα με την τεράστια φωνή και την τεράστια καρδιά και πίστη στο Θεό, ακριβώς όπως το όνομα της, ήταν ο άνθρωπος που με μύησε στην φωνητική τέχνη.

Σύντομα γνώρισα και τον Ρουμάνο Dan Iordacescu , έναν από τους σημαντικότερους βαρύτονους του 20ού αιώνα. Ήταν ο εντυπωσιακός δάσκαλος που είχα συναντήσει την ημέρα που αποφάσισα ότι θέλω να σπουδάσω τραγούδι . Ήταν ο άνθρωπος που με ώθησε να τολμήσω να ανοίξω τα φτερά μου και να ταξιδέψω, προκειμένου να κατακτήσω την τέχνη μου. Ατελείωτα χιλιόμετρα σε τρένα, λεωφορεία και σταθμούς, πάντα με ασήκωτες παρτιτούρες στο σάκο, ώστε να μη χάνεται λεπτό από την μελέτη, ακόμη και κατά τη διάρκεια του ταξιδιού.

Με ποια βήματα χτίζεις την καλλιτεχνική σου καριέρα και πόσο γρήγορος είναι ο βηματισμός;

Η επιθυμία για γνώση και δημιουργία ήταν κάτι που με έκαιγε και έτσι αφιερώθηκα στη μελέτη με πειθαρχία και προσήλωση. Η φωνή είναι πολύ τίμιο πράγμα. Ό,τι της δώσεις, θα το πάρεις πίσω απλόχερα. Έτσι, λοιπόν, και η εξέλιξη ήταν γρήγορη, μιας και με τις κατατακτήριες μου εξετάσεις τοποθετήθηκα στην μεγαλύτερη τάξη που θα μπορούσα, γεγονός που επιτάχυνε τις σπουδές μου.

Τα ρεσιτάλ σου και γενικότερα οι συμμετοχές σου σε παραστάσεις όπερας, οπερέτας, μιούζικαλ, δείχνουν πως ο ορίζοντας διευρύνεται και η Βέροια ίσως αποτελεί τροχοπέδη για την καριέρα σου. Σκέφτηκες ποτέ να την εγκαταλείψεις και να φύγεις στην Αθήνα;

Ποτέ δεν είδα την παραμονή μου στην Βέροια σαν τροχοπέδη. Ίσα-ίσα θεωρώ ότι η δράση μου εδώ μου έδωσε ευκαιρίες αλλά και τη δυνατότητα να αναλάβω θέσεις ευθύνης, κυρίως στον τομέα της διδασκαλίας, από νεαρή ηλικία. Για την καλλιτεχνική μου δραστηριότητα έχω τη δυνατότητα να ταξιδεύω, όπου χρειάζεται, κάνοντας όμως τη μελέτη και την προετοιμασία μου σε μια πόλη, που μου εξασφαλίζει αργούς ρυθμούς και ποιότητα ζωής.

Συνεργάζεσαι με πολλούς καλλιτέχνες της ελληνικής κλασικής αλλά και της έντεχνης μουσικής. Τι κέρδισες από τις συνεργασίες σου; Ποιες προσωπικότητες ξεχώρισες;

Μόνο ευγνωμοσύνη μπορώ να αισθανθώ για όλους τους ανθρώπους που με τίμησαν με την συνεργασία τους, ανεξάρτητα από το αν αυτή ήταν εύκολη ή δύσκολη. Θα μπορούσα ενδεικτικά να θυμηθώ το πόσο ενθαρρυντικός ήταν ο Λάκης Λαζόπουλος, τη γενναιοδωρία του Θάνου Μικρούτσικου για τα έργα που μου εμπιστεύτηκε, την ευγένεια του Βασίλη Παπακωνσταντίνου, την έντονη δημιουργικότητα του Θεόδωρου Αντωνίου και των συνθετών – μαθητών του. Την καλλιτεχνική διεύθυνση του Αντώνη Ζαγκλακούτη και του Γιάννη Καραχισαριδη, που είχαν όραμα για τον πολιτισμό της πόλης έχοντας σαν στόχο την αξιοποίηση του δυναμικού της. Κυρίως όμως την αγάπη των κυριολεκτικά χιλιάδων μαθητών, που είχα την τιμή να δουλέψω κοντά τους.

Πολύ μικρή αφιερώνεσαι με πάθος στη δημιουργία χορωδιών. Στα 21 σου εμφανίζεσαι με τους μαθητές σου στη Λυρική και στα 22 σου  συμμετέχετε στους “Αχαρνείς” στο Ηρώδειο. Μεγάλες επιτυχίες, αν προσθέσουμε ότι ήδη εκείνη την εποχή η παιδική χορωδία του Δήμου της Βέροιας ήταν η μεγαλύτερη πανελλαδικά, με αποτέλεσμα τηλεοπτικά αφιερώματα από ελληνικά και ξένα κανάλια. Πώς γεννήθηκε η επιθυμία να ασχοληθείς με τη δημιουργία χορωδιών;

Η φωνή είναι η μοναδική περίπτωση, όπου ο εκτελεστής είναι ταυτόχρονα και μουσικό όργανο, μιας και το άνθρωπο σώμα είναι ταυτόχρονα και το ηχείο. Ο ερμηνευτής καλείται να έχει πλήρη έλεγχο του σώματος και του νου του, ώστε να μπορέσει να έχει σταθερή απόδοση. Το γεγονός αυτό κάνει τις φωνές τόσο συγκινητικές, αλλά παράλληλα τόσο γυμνές και εκτεθειμένες. Πιστεύω βαθιά μέσα μου πως το χορωδιακό τραγούδι είναι ο πιο σύντομος τρόπος να εκφραστεί κανείς πηγαία και να απελευθερώσει συναισθήματα, έχοντας την ασφάλεια των φωνών άλλων ανθρώπων που τραγουδούν δίπλα του. Ισχύς εν τη ενώσει!

Ποια είναι εκείνα τα απαραίτητα χαρακτηριστικά  που προσδιορίζουν την ιδιαιτερότητα της σοπράνο; Πόσος κόπος, πόση άσκηση φωνής αλλά και πόση μελέτη στον τομέα της σκηνικής παρουσίας χρειάστηκαν;

Η σοπράνο είναι η κατηγορία της γυναικείας φωνής που κινείται στις πιο ψηλές περιοχές του πενταγράμμου. Όπως και σε κάθε τύπο φωνής, προϋπόθεση είναι η μουσική ακρίβεια, αποτέλεσμα σκληρής μελέτης και ικανότητας συγκέντρωσης. Θα τολμούσα να το παρομοιάσω με τον πρωταθλητισμό. Ο τραγουδιστής οφείλει να χειρίζεται με ακρίβεια το σώμα του, μελετώντας κινησιολογία και υποκριτική. Σημαντικό ρόλο παίζει και η αεροβική ικανότητα, μιας  και το σώμα έχει το ρόλο του οργάνου και πρέπει να είναι πάντα σε καλή κατάσταση.

Και η προφορά στην απόδοση των ξένων κομματιών σε πολλές γλώσσες; Πόσο κουραστική επιπλέον διαδρομή; Πώς επιτυγχάνεται;

Οφείλουμε να υπηρετούμε με απόλυτη ακρίβεια το κείμενο και αυτό απαιτεί γνώση της κάθε λέξης και σωστό τρόπο εκφοράς του, προκειμένου να γίνεται κατανοητό από τους ακροατές. Κουραστικό ναι, επιβεβλημένο όμως.

Σε έχουμε στη Βέροια ακούσει πολλές φορές και πάντα με συγκίνηση. Η πόλη σε θεωρεί δικό της, πολύτιμο κεφάλαιο και το ξέρεις. Εκείνο που είναι εντυπωσιακό δεν είναι η δυνατότητά σου να αποδίδεις και το κλασικό τραγούδι και το έντεχνο το ίδιο καλά. Είναι η ικανότητά σου να μεταμορφώνεσαι ανάλογα με το είδος και το τραγούδι, πρωτεϊκά. Αποτέλεσμα ειδικής διδασκαλίας ή φυσικής ικανότητας;

Συγκινητικό και κολακευτικό να ακούω κάτι τέτοιο. Έχω σπουδάσει μόνο κλασικό τραγούδι. Τα άλλα είδη που επιχειρώ να αποδώσω αποτελούν προσωπικό στοίχημα, ενεργοποιώντας αισθητηριακές μνήμες. Αντιμετωπίζω κάθε τραγούδι σαν ένα μονόπρακτο. Πάντα σκέφτομαι το ιστορικό πλαίσιο και την προσωπικότητα των δημιουργών. Προσπαθώ λοιπόν να αποκρυπτογραφήσω όσο περισσότερα στοιχεία μπορώ. Να νιώσω τη δόνηση και με τη σειρά μου να την αποδώσω.

Δίδασκες Λυρικό Τραγούδι στο Δημοτικό Ωδείο της Βέροιας για χρόνια. Πώς τελείωσε εκείνη η τόσο γόνιμη για τους μαθητές σου διδασκαλία, για ποιους λόγους;

Είμαι γέννημα-θρέμμα του Δημοτικού Ωδείου Βέροιας, και ως μαθήτρια και ως εκπαιδευτικός Μουσικής. Εργάστηκα για 21 χρόνια ως διευθύντρια της παιδικής χορωδίας και για 15 χρόνια ως καθηγήτρια μονωδίας. Παραιτήθηκα, όταν διαπίστωσα ότι δεν έχω κοινούς στόχους και κοινή αισθητική με τους ανθρώπους που διοικούσαν την επιχείρηση πολιτισμού. Μάλλον είχε ολοκληρωθεί ένας κύκλος. Ο χωρισμός αυτός δεν ήτανε αναίμακτος. Ήταν επώδυνος, όπως συμβαίνει σε όλες τις βαθιές σχέσεις. Χρειάστηκε να διεκδικήσω δικαστικά τα εργασιακά μου δικαιώματα και να οδηγηθώ μέχρι τον Άρειο Πάγο. Τελικά κατάφερα να δικαιωθώ σε όλα τα επίπεδα. Μια εξαιρετικά ψυχοφθόρα διαδικασία, που όμως μου έμαθε πολλά, ενδυναμώνοντάς με .

Τώρα εξακολουθείς να διδάσκεις, αλλά εκτός Ωδείου, και μάλιστα υπηρετείς ταυτόχρονα ως εκπαιδευτικός Μουσικής στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση. Πιστεύεις πως ένα παιδί από πολύ μικρό μπορεί ν’ αγαπήσει τη Μουσική ανάλογα με τις παραστάσεις που έχει  και τις κατευθύνσεις που του δίνονται και να στραφεί αργότερα σ’ αυτήν;

Πιστεύω ακράδαντα ότι ο πολιτισμός δεν αρχίζει και τελειώνει μέσα σε κλειστές πόρτες γραφείων. Ο πολιτισμός είναι μια πράξη βιωματική, ζωντανή και κινούμενη, που αλλάζει τη ζωή των ανθρώπων. Δημιουργεί συνάψεις στον εγκέφαλο, ιδιαίτερα στα παιδιά. Έτσι, λοιπόν, πέρα από την εργασία μου στη δημόσια εκπαίδευση έχω θέσει στον εαυτό μου στη διάθεση φορέων και ανθρώπων, που θεωρούν ότι μπορεί να ωφεληθούν από τις γνώσεις και την εμπειρία μου.

Το τελευταίο που είπες είναι γνωστό και συγκινητικό! Πέρα από τις χορωδίες σου, εδώ και 23 χρόνια διδάσκεις εθελοντικά σε ανθρώπους με αναπηρία. Τους βάζεις στον κόσμο της μουσικής και  τους προετοιμάζεις για παραστάσεις μουσικού θεάτρου. Ποια αμφίδρομα συναισθήματα δημιουργούνται ανάμεσά σας; Πόσο διευρύνει τον συναισθηματικό τους κόσμο η μουσική και πόσο πλουτίζει  εσένα μια τέτοια εμπειρία;

Με τους ανθρώπους αυτούς μεγαλώνουμε μαζί. Είμαστε στενοί φίλοι με τους ίδιους και τις οικογένειες τους. Η ανιδιοτελής αγάπη για μουσική, χορό, χαρά και επικοινωνία είναι παράδειγμα και παρακίνηση για όλους μας. Ακόμη και δίπλα στα πιο γνωστά ονόματα της θεατρικής και μουσικής σκηνής, οι άνθρωποι αυτοί λάμπουν με την αυθεντικότητα των συναισθημάτων τους και την αμεσότητα των εκφραστικών τους μέσων. Χαίρομαι πολύ που τους βλέπω να προοδεύουν και να ξεπερνούν κάθε φορά τον εαυτό τους και τις προσδοκίες μας.

Όταν ακούω μαθητές σου να τραγουδούν μόνοι ή πλάι σου, ξεδιπλώνοντας το ταλέντο τους αλλά και αποδεικνύοντας πόσο σημαντική είναι στην εξέλιξή τους η δασκάλα τους, σκέφτομαι πόσο ξεχωριστή είναι για σένα αυτή η αίσθηση της δημιουργικής συνέχειας. Πώς χτίστηκε αυτή η σχέση μαζί τους, πώς νιώθεις για το αποτέλεσμά της;

Η σχέση δασκάλου -μαθητή είναι αμφίδρομη, απαιτεί αφοσίωση, ειλικρίνεια, πειθαρχία και υπομονή. Εξελίσσει παράλληλα και τους δύο. Ειδικά σε ένα αντικείμενο, όπως το τραγούδι, που διαφέρει από τα υπόλοιπα μουσικά όργανα, γιατί το σύστημα παραγωγής ήχου βρίσκεται στο εσωτερικό του σώματος και είναι καλυμμένο από δέρμα. Ο δάσκαλος πρέπει να εξηγεί πάντα με παραστατικό τρόπο τις λειτουργίες και τις τεχνικές. Κάθε φορά διαφορετικά, ώστε να γίνεται όσο το δυνατόν πιο κατανοητός από το μαθητή του.

Πριν κλείσουμε, θα με ενδιέφερε πολύ να μου πεις πώς βλέπεις το σημερινό ελληνικό έντεχνο τραγούδι. Μεγάλωσες σε μια εποχή μεγάλων συνθετών, μεγάλων στιχουργών, μεγάλων τραγουδιστών. Έχω την αίσθηση πως σήμερα τίποτα δεν είναι όπως παλιά και προπαντός  έλειψαν οι μελωδικές γραμμές. Ποια είναι η άποψή σου;

Οι Σύγχρονοι δημιουργοί έχουν να αντιμετωπίσουν μία δυσανάλογη σύγκριση. Κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα στην Ελλάδα έχει συντελεστεί ένα θαύμα στις Τέχνες και τα Γράμματα. Μια Νεοελληνική Αναγέννηση θα τολμούσα να πω. Η ποίηση ενώθηκε με τη μουσική και πέρασε στο στόμα του λαού. Μεγάλες ιδέες έδωσαν ελπίδα στις ψυχές και φώτισαν ζωές.

Στην εποχή μας κυριαρχεί η εικόνα, το εφήμερο και η εντύπωση. Όμως ακόμη και σήμερα υπάρχουν άνθρωποι σε κάθε γωνία, που με αυθεντικότητα, θετικότητα και ειλικρίνεια εργάζονται και δημιουργούν. Μέσα σε μικρές και μεγάλες αίθουσες υπάρχουν άνθρωποι που ακάματα εργάζονται υπηρετώντας την τέχνη τους και την επιστήμη τους. Μπορεί τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης να μην προτιμούν να τους προβάλουν στην πρώτη γραμμή, ωστόσο αυτοί συνεχίζουν και επιμένουν να πιστεύουν  ότι τελικά θα καταφέρουν να κάνουν καλύτερο τον μικρόκοσμο τους και μέσα απ’ αυτόν τον κόσμο ολόκληρο.

Και ολοκληρώνοντας, κοιτάζοντας πίσω, όλον αυτόν τον δρόμο που έχεις διανύσει, σκέφτηκες τι είναι για σένα η μουσική και το τραγούδι; Πώς θα τα όριζες λιτά;

Για μένα το τραγούδι είναι ο κελαηδισμός μου μέσα σε έναν υπέροχα δύσκολο κόσμο. Θα μπορούσα να το συνοψίσω μέσα σε έναν στίχο του Ελύτη. «Τρι και τρι και τρι και τρι, τι πικρή που είναι η ζωή, τι γλυκιά και τι πικρή, τρι και τρι και τρι και τρι…»

Φωτογραφίες: faretra.info – Αρχείο Ελένης Αναγνώστου