(συνέχεια από το προηγούμενο). Μιλήσαμε για το βουνό Βέρμιο όσον αφορά στην γεωγραφία, στην ιστορία και στην αρχαιολογία. Σήμερα θα συνεχίσουμε το αρχαιολογικό μέρος (οχυρώσεις, κάστρα, διαβάσεις κλπ).
…..Επίσης, ο συγγραφέας Α. Κολτσίδας στο βιβλίο του ‘Ιστορία της Βέροιας’, Α΄τόμος, Θεσ/νίκη 2012, σελ. 98, γράφει ότι «στην νεότερη νεολιθική περίοδο (προϊστορία) εντάσσεται και ανθρώπινη εγκατάσταση που εντοπίστηκε σε σπήλαιο του Ροδοχωρίου (βορειοανατολικό Βέρμιο), με δύσκολη όμως πρόσβαση για αρχαιολογική παρέμβαση. Περισώθηκαν μόνο κάποια αγγεία και κοσμήματα».
Και στις ημιορεινές περιοχές του νοτιοανατολικού Βερμίου εντοπίστηκαν χώροι με αρχαιολογικό ενδιαφέρον: στη περιοχή Ασωμάτων και Αγίας Βαρβάρας νεκροταφεία της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου και των Αρχαϊκών χρόνων (6ος – 5ος αι. π.Χ.), στη περιοχή Λευκόπετρας το αξιόλογο ‘Το Ιερό της Μητέρας – Αυτόχθονος – των Θεών’ (2ος – 4ος αι. μ. Χ.), καθώς επίσης και οικισμός με νεκροταφεία από τους προϊστορικούς χρόνους, στην περιοχή της Μικρής Σάντας (πρώιμη Εποχή του Σιδήρου).
Στην αρχή της πρώτης προχριστιανική χιλιετίας, μας λέγει η αρχαιολόγος Αγγελική Κοτταρίδη, ένα μεγάλο μέρος του σημερινού κάμπου της Ημαθίας ήταν θάλασσα και έλη. Αν προστεθούν και οι διάφοροι επιδρομείς, η ανεξέλεγκτη δραστηριότητα των ποταμών, ο παγωμένος βοριάς και οι θέρμες (αρρώστια), όλα αυτά ανάγκαζαν τους ανθρώπους να προτιμούν το βουνό. Άλλωστε, οι ορεινές και ημιορεινές περιοχές ήταν ο πιο κατάλληλος τόπος για την ανάπτυξη των αιγοπροβάτων που αποτελούσε τη βάση της οικονομίας των τότε πληθυσμών και όχι μόνο στην αρχαιότητα. Άρα οι άνθρωποι της πρώιμης εποχής του σιδήρου στην Ημαθία προτιμούσαν το βουνά (κυρίως τις ημιορεινά) από τον κάμπο. Το ίδιο μας λέει και η αρχαιολόγος Λιάνα Στεφανή ειδικά για το βόρειο τμήμα του νομού (περιοχή Βερμίου). Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο, όπως ειπώθηκε, ότι η επιλογή θέσεων των πόλεων (Βέροια, Αιγές, Μίεζα κλπ), που αποτέλεσαν σημαντικά διαχρονικά κέντρα, ήταν στους πρόποδες των βουνών της Ημαθίας
Η Α. Κοτταρίδη ακόμα μας πληροφορεί ότι κοντά στη Καλλίπετρα, στις νοτιοανατολικές πλαγιές του Βερμίου ανάμεσα στα Ασώματα και τη Λευκόπετρα, στη θέση ‘Τζαμάλα’, η οποία βρίσκεται νοτιοδυτικά ενός υψώματος (οχυρωματικού περιβόλου – ‘Ακρόπολης’) που δεσπόζει στο πέρασμα του Αλιάκμονα (στον πόρο της Βόσοβας), βρέθηκαν νεκροταφεία και οικισμοί της πρώιμης εποχής του σιδήρου (11ος – 7ος αι. π. Χ.) και λιγότερο της ύστερης εποχής του χαλκού (1.600 – 1.100 π. Χ.).
Επίσης δυτικά της Βέροιας σε απόσταση 14 περίπου χιλιομέτρων επάνω στο Βέρμιο (περιοχή Κουμαριάς) σε ύψος 700 – 1.200 μέτρων βρέθηκαν από την αρχαιολογία αρχαία κάστρα και οχυρώσεις. Συγκεκριμένα ο αρχαιολόγος Πουλακάκης Νεκτάριος στο άρθρο του ‘Ο Φ. Πέτσας και η νεότερη έρευνα σε οχυρωμένες θέσεις του Ανατολικού Βερμίου (περιοχή Κουμαριάς)’ περιληπτικά μας λέει:
Στη θέση ‘Μεγάλο Καστρί’ της κοινότητας Κουμαριάς του Δήμου Βέροιας (ύψος 1.241 μ.), στα ΝΔ του σύγχρονου οικισμού (Κουμαριά), σώζονται σε καλή κατάσταση λείψανα αρχαίων τειχών ακροπόλεως σε δυο γειτονικούς λόφους. Είναι σαφές ότι η θέση αυτή (Μεγάλο Καστρί) ήταν στρατηγικής σημασίας με έλεγχο των διαβάσεων προς το Κάτω Βέρμιο (Σέλι), Ξηρολίβαδο και Βέροια.
Επίσης εντοπίστηκαν στην ευρύτερη περιοχή Κουμαριάς τρεις νέες οχυρές θέσεις και κιβωτιόσχημος τάφος, που προφανώς ανήκε σε νεκροταφείο ΒΔ της θέσης ‘Μικρό Καστρί’. Συγκεκριμένα οι θέσεις αυτές βρέθηκαν σε λόφο στη θέση ‘Μικρό Καστρί’ (ύψους 692 μ.) ΝΑ της Κουμαριάς, στη θέση ‘Πάτωμα’ (ύψους 700 μ.) ανατολικά της Κουμαριάς και στη θέση ‘Κάστρο’ (ύψους 700 μ.), περιοχή Βρωμοπήγαδου (καθώς πηγαίνει κανείς προς τη Κουμαριά από τη Βέροια).
Όσον αφορά στη χρονολόγηση των παραπάνω οχυρώσεων, δεν υπάρχουν σαφή δεδομένα. Άλλοι τα τοποθετούν χρονικά γενικά στα προϊστορικά χρόνοι, άλλοι στην Εποχή του Χαλκού, κυρίως από την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου μέχρι την ύστερη αρχαιότητα και άλλοι στα ελληνιστικά – ρωμαϊκά χρόνια). Πάντως, υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι πιθανός υποψήφιος για αυτές τις οχυρώσεις, ιδιαίτερα του ανατολικού Βερμίου θα μπορούσε είναι ο Φίλιππος ο Β΄. Ένας σημαντικός λόγος είναι ότι ο συγκεκριμένος βασιλιάς ήταν υπέρ μια ισχυρής κρατικής διοίκησης. Είναι, άλλωστε, γνωστό ότι ο ίδιος πρώτη φορά χρησιμοποίησε την οχύρωση πόλεων ως μέσο για να εδραιώσει τον μακεδονικό έλεγχο στη κεντρική Ελλάδα.
O προαναφερθείς αρχαιολόγος (Πουλακάκης Ν.) συμπερασματικά καταλήγει ότι οι οχυρώσεις αυτές ανήκουν σε ενιαίο οργανωμένο δίκτυο ορεινών οχυρωμένων θέσεων που πιθανότατα είναι σύγχρονες (ύστερη κλασική – ελληνιστική εποχή) και πραγματοποιήθηκαν από μια ισχυρή κρατική διοίκηση. Ο σκοπός δημιουργίας αυτών των θέσεων ήταν διττός: α) η προστασία των αγροτικών – ποιμενικών πληθυσμών της περιοχής και β) η δημιουργία στρατιωτικών φυλακίων για τον έλεγχο των νοτίων διαβάσεων του Βερμίου όρους από τη Βοττιαία στη περιοχή της αρχαίας Ελίμειας και Εορδαίας.
Ο Πουλακάκης γράφει επί λέξη: ‘…Μια τέτοια διάβαση ξεκινάει από τη κοιλάδα της Κουμαριάς και μέσω του Ξηρολιβάδου φτάνει είτε στην Ακρινή στις δυτικές υπώρειες του Βερμίου, είτε μέσω Καστανιάς στον Πολύμυλο Κοζάνης…’ Προφανώς εννοεί τις δυο ξεχωριστές διαβάσεις από τον νότο (Βέροια) προς δυτικά στην περιοχή της Κοζάνης (Καστανιάς και Ξηρολιβάδου).
Αξίζει να σημειωθεί ότι η Δρ. αρχαιολόγος Καραμήτρου – Μεντεσίδη συμπεραίνει (μετά από πειραματική πραγματοποίηση διάβασης του όρους Βερμίου το 1997) ότι, για την επικοινωνία της Άνω Μακεδονίας με την Κάτω Μακεδονία, η ορεινή διάβαση από την Αιανή στη Μίεζα (μέσω Ακρινής και Σελίου) ήταν ευχερέστερη μέσω Βερμίου, σε σύγκριση με τους δρόμους μέσω Αλιάκμονα.
O γεωγράφος – χαρτογράφος και ιστορικός Μιχαήλ Χρυσοχόος ή Χρυσικός (1834-1921) στο βιβλίο του ‘Βλάχοι και Κουτσόβλαχοι’, Αθήνα 1909 σελ.43 γράφει:
«…το Βέρμιον μάλλον έχει δύο μόνο διόδους ή ατραπούς, αίτινες φέρουσιν από της Δυτικής Μακεδονίας εις την Ανατολική. Η μία από τα Τουρκοχώρια Δζουμά και Ντοτ-αλή, δια του Ξηρολειβάδου, όπερ κείται επί του οροπεδίου του Βερμίου κατακορύφως, φέρει εις την Βέρροιαν, ήτις είναι και η συνήθης συγκοινωνία. Η άλλη δια των Καλυβίων φέρει εις Νιάουσταν, μεταξύ δε αυτών κείται και το Σέλι, βλαχοχώρια επί των διόδων…».
Ο ιστορικός και πανεπιστημιακός Δ. Κ. Σαμσάρης συγκεκριμένα αναφέρει επί ρωμαϊκής περιόδου μια διακλάδωση της δευτερεύουσας οδικής αρτηρίας (κύριας Εγνατίας προς Σαραντάπορο και Θεσσαλία), που αποσπώταν από το χωριό Πύργοι και έβγαζε στην σημερινή Επισκοπή Νάουσας, αφού περνούσε από την αυχενοδιάβαση του Βερμίου και από τα χωριά Άνω Γραμματικό και Μαρίνα. Γενικά ο Σαμσάρης αναφέρει ότι η Εορδαία κατείχε στρατηγική θέση και είχε στον έλεγχο της σπουδαίους αρχαίους δρόμους και γιαυτό αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα του Μακεδονικού Βασιλείου (είπαμε ότι μερικοί την κατατάσσουν στην Κάτω Μακεδονία). Σχετικά με τις διαβάσεις στο Βέρμιο για την Βοττιαία αναφέρει τρεις: α) τη διάβαση Χάδοβας ή Καστανιάς στα νότια του βουνού, β) τη διάβαση Γραμματικού στα βόρεια και γ) τη διάβαση Έδεσσας στα ριζά του Βερμίου με το Βόρα στα βορειανατολικά.
Ο Α. Κουκούδης (‘Οι Βεργιάνοι Βλάχοι και οι Αρβανιτόβλαχοι της Κεντρικής Μακεδονίας, Εκδόσεις ‘Ζήτρος’, Θεσ/νίκη 2001, σελ. 88) αναφέρει τρεις διαβάσεις στο Βέρμιο (Χάδοβας ή Καστανιάς, Ξηρολιβάδου και Πύργων- Κάτω Γραμματικού).
Πάντως, λίγοι αναφέρουν ότι η Βασιλική οδός και η Βλαχόστρατα της Πίνδου του Φιλίππου Β΄, αφού ενώνονταν στον κάμπο της Κοζάνης, περνούσαν από το χωριό Ξηρολίβαδο. Ο καθηγητής γλωσσολογίας του ΑΠΘ Αντώνης Μπουσμπούκης σε εργασία ‘Βλάχοι – Αρμάνοι κιρατζίδες – αγωγιάτες’, Ημερολόγιο 2014 του ‘Πολιτιστικού Ομίλου Ξηρολιβάδου’ γράφει:
‘Τις μεταφορές στην ευρύτερή-μας περιοχή διευκόλυναν δύο μεγάλες αρτηρίες: η Εγνατία οδός, που έξω από τη Θεσ/νίκη έστριβε προς τα βόρεια, περνώντας από τ’ ανατολικά της Αχρίδας και η Βασιλική οδός (εννοεί βλαχόστρατα) του Φιλίππου, η οποία διέσχιζε τα οροπέδια του Ξηρολιβάδου και της Κοζάνης και μέσα από την χαράδρα της Τσούργιακας και τώρα Αϊτιάς της γρεβενιώτικης Πίνδου, στα νότια της Σαμαρίνας, οδηγούσε προς την Ήπειρο. Υπολείμματά της σώζονται στην Τσούργιακα και το Ξηρολίβαδο, απ’ όπου περνούσε ο μεγαλοκαρβανάρης Ρόβας και ξεκουράζονταν στο μεγάλο χάνι του Ξηρολιβάδου, που μπορούσε να χωρέσει κάπου 100 αλογομούλαρα’.
Από την Ανακοίνωση του Γ. Α. Πίκουλα στο 7ο Διεθνές Συμπόσιο (τίτλος: Αρχαία Μακεδονία), Θεσ/νίκη 14-18 .10.2002 με τίτλο ‘Οι Διαβάσεις της Πίνδου και ο Φίλιππος Β΄’ μαθαίνουμε ότι η Βασιλική Οδός κατέληγε στα Γρεβενά και στο κάμπο της Κοζάνης από το Σκαμνέλι – Γυφτόκαμπο – Βωβούσα – Περιβόλι κλπ και η Βλαχόστρατα από το Κεράσοβο – Σαμαρίνα – Φιλιππαίους – Πολυνέρι κλπ. Επάνω μάλιστα στη Βλαχόστρατα ο Φίλιππος ο Β΄ είχε τέσσερα κάστρα: το Καστρί Φιλιππαίων (βίλα του Φιλίππου), το Πολυνερίτικο, τον Αγιο Λιά και το Μεσολούρι. (συνεχίζεται).
Σημ: οι πηγές και η βιβλιογραφία βρίσκονται μέσα στo κείμενo.
(Το κείμενο-μελέτη του Γιάννη Τσιαμήτρου αποτελεί το 4ο μέρος από τα 5 με θέμα το Βέρμιον Όρος. Η φαρέτρα θα δημοσιεύσει και τα 5 μέρη, ένα κάθε Κυριακή. Η πρώτη δημοσίευση του σημερινού κειμένου έγινε στην εφημερίδα “Ημερήσια” της Βέροιας στις 16.04 2016 )
