Γιώργης Έξαρχος – Βιβλιοφιλικά ταξίδια: “Το μπουζούκι και ο ταμπουράς”

Η «γέννηση» ενός βιβλίου –για να είμαι ακριβής: η γέννηση κάθε πνευματικού έργου– είναι μια διαδικασία και απότοκο πολλής δουλειάς, με αμέτρητες ανθρωποώρες σε λαβύρινθους του νου, της γνώσης, της μνήμης, των αισθημάτων, της σκέψης, της λογικής, των οραμάτων και, κυρίως, της με κάθε τρόπο απεικόνισης μιας «υποκειμενικής» προσέγγισης της (όποιας) αλήθειας, με διάθεση να καλύψει το βαθύτερο είναι του δημιουργού, και από εκεί και πέρα να πάρει τον δρόμο για την αυτόνομη πορεία του και την γνωριμία του με τον κόσμο. Είναι διαδικασία που κρύβει…ωδίνες, και πάντα o «τοκετός» δίνει χαρές.

     Μια τέτοια χαρά «γέννας» πήρα πριν από λίγο, με την έκδοση της μελέτης μου «Το μπουζούκι και ο ταμπουράς – Μελέτη με πρωτογενείς, πρωτοπαρουσιαζόμενες πηγές» (Εκδόσεις “Δίαυλος”, Αθήνα, σχήμα 17 Χ 24, σελίδες 460). Είναι το πρώτο από τα τέσσερα που περιμένω να εκδοθούν έως το τέλος του μήνα! Ποικίλα θέματα, διαφορετικοί εκδότες, και όλα τα έργα μου (βιβλία) άπτονται τον βαθύτερων δικών μου αναζητήσεων και αγωνιών, ως σκεπτόμενου και δρώντος πολίτη, και ως έκφραση κάποιου που θέλει ταπεινά να είναι και να παραμείνει άνθρωπος… Και τελώ σε αναμονή, για τα «161 Λαϊκά Παραμύθια των Αρμάνων-Βλάχων», την «Θεογονία Ησίοδου του Ασκραίου», τα «Σονέτα Πουτανιάρικα του Αρετίνου»… Καρποί μόχθου και έρωτα.

     Δεν έχω, βεβαίως, λησμονήσει τα «Βιβλιοφιλικά Ταξίδια» μου σε έργα άλλων συγγραφέων, και είναι πολλά αυτά που έχω μελετήσει και έχω να πω καλά λόγια, θα ρθει και αυτών ο καιρός τους, αλλά έχω μείνει τελευταία στις «Στιχοπλοκίες» μου, καθότι κάποιες μελέτες μου οφείλω να τις ολοκληρώσω, και απαιτούν σπουδή και χρόνο, προσοχή και τις κεραίες μου σε επιφυλακή. Έχουμε χρόνο μπροστά μας…

Στο εκδοθέν, αναγράφεται στο οπισθόφυλλο:

«Του Αναγνωσταρά εστάθη παράδοξος
ο τρόπος τον οποίον ωσεπιπολύ
μετεχειρίζετο προς εκείνους, όσους ήθελε να κατηχήση.
Κιθαρίζων το λεγόμενον κοινώς Π ο υ ζ ο ύ κ ι,
ετραγώδει ή κανένα του Ρήγα,
ή Κλεπτικόν Άσμα και ούτω διεγείρων τον ενθουσιασμόν,
ευκόλυνε την πιστήν αποδοχήν της Κατηχήσεως.
Ήτον άρα κατ’ ένα τρόπον ο Ορφεύς των Φιλικών.»
(Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρίας
υπό Ιωάννου Φιλήμονος, Εν Ναυπλία 1834)

Σκοπός κάθε επιστημονικής έρευνας ή μελέτης είναι η αναζήτηση της αλήθειας και όχι η επιβεβαίωση μιας ήδη γνωστής «αλήθειας» με την επιλεκτική, συχνά ιδεολογική ερμηνεία πηγών και στοιχείων.

     Αυτό προφανώς ισχύει και για τη μελέτη της ιστορικής προέλευσης του μπουζουκιού και των λοιπών λαϊκών μουσικών οργάνων. Η σύγχρονη μελέτη πρωτογενών και πρωτοδημοσιευόμενων στο παρόν πηγών, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι: «Το μπουζούκι δεν αποτελεί εξέλιξη του ταμπουρά αλλά μετεξέλιξη αρχαϊκότερου μουσικού οργάνου, ενός λαούτου κάποιας μορφής, που συνυπήρχε με άλλα ομοειδή μουσικά όργανα». Αυτά τα άλλα ομοειδή όργανα σε μετέπειτα περιόδους εξελίχθηκαν στα σήμερα εν χρήσει όργανα, γνωστά ως: τζουράς, μπαγλαμάς, μαντολίνο κ.λπ.

     Σχετικά με την ονοματολογία των οργάνων, πιθανή προέλευση του ονόματός του μπουζουκιού είναι η βενετσιάνικη λέξη Busichio, που σημαίνει Άρκευθος, είδος κέδρου, που από το ξύλο του κατασκευάζονται μουσικά όργανα.

     Ο ταμπουράς είναι εξέλιξη του ανατολίτικου μουσικού οργάνου tunbural, ή το πιθανότερο του οθωμανικού tanbura, και όχι της ασσυριακής πανδούρας ή πανδουρίδος.

     Το διακηρυσσόμενο: «Το όνομα ωστόσο, φαίνεται να έχει καθαρά αρχαιοελληνική προέλευση: πανδουρίς – πανδούρα ή τρίχορδον – θάνδουρον – φανδουρίς – θαμπούρα, θαμπούρι – ταμπούρι – ταμπούρα – ταμπουράς», προφανώς δεν ισχύει, καθότι στα βυζαντινά χρόνια η πανδούρα – θαμπούρα κ.λπ. ήταν αυλός, δηλαδή πνευστό όργανο, και όχι κάποιο νυκτόν έγχορδο.

Η καλύτερη περιήγηση για ένα βιβλίο είναι ο Πίνακας Περιεχομένων. Οπότε , η κατάθεσή του, εικάζω ότι θα συνδράμει στην απάντηση των πιθανών ερωτημάτων που ενδεχομένως έχουν προκύψει, σχετικά με το τι μπορεί να πραγματεύεται ο τόμος.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος……………………….…………………………..          009

«Busichio»………………………………………….          012

Edward Daniel Clarke………………………………          014

Λιβαδειά…………………………………………….          014

Δαύλεια-Οργανοποιία………………………………          016

Χορός Δερβίσηδων…………………………………          020

Νήσος Πάρος της Αδριατικής……………………..            021

Simone Pomardi…………………………………….          021

Δαυλίς………………………………………………          022

Αναγκαίες εξηγήσεις…………………………………        024

«Δόμνα Σαμίου»-Ταμπουράς……………………….                      026

Pierre Augustin Guys……………………………….          027

Εισαγωγή…………………………………………………………………….          029

Ιούλιος Πολυδεύκης…………………………………          029

Curt Sachs………………………………………………          030

Αθήναιος……………………………………………          031

Ησύχιος………………………………………………        036

Μαλάλας……………………………………………          037

Επίσκοπος Νεαπόλεως Λεόντιος / Όσιος Συμεών..            037

Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος…………………            038

Φαίδων Κουκουλές………………………………..           038

Paul Edouard Didier Riant…………………………           040

Φοίβος Ανωγειανάκης……………………………..           040

John Covel…………………………………………           041

Anadolu Üniversite………………………………..            042

Αλβανική Wikipedia………………………………            042

A.I. Ivela (Ρουμανία)………………………………           043

Λόγος περί πανδούρας……………………………………..           053

Πανδούριον κ.λπ…………………………………….. ………          053

Λεξικό Ησύχιου……………………………………           054

Λεξικό Φωτίου………………………………………. ………          055

Λεξικό Βαρίνου……………………………………… ………          055

Λεξικό Γαζή………………………………………..           055

Λεξικό Κούμα……………………………………….. ………          056

Διευκρίνιση……………………………………………  ……..           057

Χρύσανθος………………………………………………………..          058

Από τ’ αρχαία μουσικά όργανα: λαούτο και πανδούρα…..            065

Λόγος περί λαούτου………………………………..           065

-Λαούτο της Αντινόης………………………….           065

Λόγος περί των ονομασιών της πανδούρας………..           078

Πίνακας Χρονολογικός-Μαρτυρίες περί πανδούρας           080

Άλλο ο ταμπουράς και άλλο το μπουζούκι – Χρο-

νολογικές πληροφορίες………………………………….  ………          095

Ο ταμπουράς / Το μπουζούκι / Ανωγειανάκης……            097

-Πώς παίζεται…………………………………..            098

-Στον ελλαδικό χώρο……………………………          098

Τα έτη 379-395 Πανδούρος / Όσιος Θεόδουλος…..           100

Το έτος 630 Πανδούροι / Πασχάλιον Χρονικόν……          107

Τον 9ο με 10ο αι. Tunbural / Abu Nasr Muhammad          109

Τον 10o αι. Θαμπούρα Κιθάρα / Διγενής Ακρίτας…          111

Τον 15ο με 16ο αι. Tambura / Johannes Tinctoris….                      118

Το έτος 1667 Tabourat Tamboura (Sieur Poullet)…           124

Τα έτη 1630-1665 Tanbur Qaraduzen Sharki (Çelebi)        126

Το έτος 1776 Ταμπουράς Μπουζούκι / Gouffier…..          132

Το έτος 1780 Tamboure & Pandore / De la Borde…          136

Το 1783 (1748) Λαούτο Λύρα Γκάιντα Φλογέρα /

Pierre Augustin Guys.          141

-Επιστολή 39η – Για την Μουσική των Ελλήνων          142

-Το Ελληνικό Τραγούδι…………………………          142

-Ελληνικό τραγούδι-Στίχοι……………………..           151

-Επιτραπέζια Τραγούδια και Χοροί…………….          157

-Η ελληνική λύρα……………………………….          158

-Ακρόστιχον εις τραγούδι……………………….          160

-Νότες τραγουδιού………………………………          163

-Στίχοι τραγουδιού………………………………          164

-Επιστολή 13η – Χοροί…………………………          164

`                -Κρητικός χορός…………………………………          174

-Υπορχηματικός χορός………………………….          179

-Αρναούτικος χορός…………………………….          179

-Ιωνικός χορός…………………………………..          182

-Βλάχικος χορός………………………………..           183

-Επιστολή κυρίας Chenier – Ελληνικοί Χοροί…           183

`                -Κρητικός χορός………………………………..           185

-Αρναούτικος χορός…………………………….          186

-Βλάχικος χορός………………………………..           190

-Χορός Πρωτομαγιάς……………………………          191

-Χοροί του Θερισμού……………………………          192

-Ιωνικός χορός…………………………………..          192

-Γαμήλιοι Χοροί…………………………………          193

-16η Επιστολή – Οι Γάμοι………………………          200

Το 1809/10 Κιθάρα Βιολί Ρεμπέκ (J.Cam Hobhouse)        224

-Χοροί αγοριών………………………………….          225

-Το μουσικό όργανο Rebek/Rebec………………          227

Προ του 1821 Πουζούκι / Ι. Φιλήμων……………..           229

Τον Απρίλιο του 1822 Μποζούκι / Κασομούλης….           231

Τον Απρίλιο του 1827 Μπουζούκι Ταμπουράς……           236

-Ολισθήματα επικαλούμενων τον Ν.Κ. Κασ/λη…          238

Τον Απρίλιο του 1828 Βουζούκι Βαγλαμάς ………          241

-Ολισθημάτων συνέχεια στα του Ν.Κ. Κασ/λη…          245

-Ν.Κ. Κασομούλης – Άδων ερωτικά άσματα-1846        246

Κατά τον Κλ. Φωριέλ το 1824… Λύρα…………….          248

Κατά το 1833 Βάρβιτος Αυλός Κιθάρα / Νέεζερ….          250

Βόνιτσα 1834 Βάρβιτον Κιθάρα Κλαρινέτον / Νέζερ        251

Κατά το 1835 Μπουζούκι Μαντολίνο / M. Rorbye…          255

-Λεώνης Γκαΐλος-Οργανοποιός………………..            255

Το 1835 Ταμπουράς / Μακρυγιάννης & Γκούρας…          258

Ηλίας Πετρόπουλος και Ταμπουράς Μακρυγιάννη..           261

Κατά το 1842 Μπουζούκι Λαβούτο / Daniel Sanders…     263

Κατά το 1844 Μπουζούκι / Θεόδωρος Ορφανίδης…          265

Κατά το 1862 Ταμπουράς / «Καραγκιοζοπαίχτης»…          269

Κατά το 1876 Ταμπουράς / Δ. Βικέλας (Σαίξπηρ)..            271

Κατά το 1879 Μπουζούκια / Ιω. Φιλίππου (Σύρος)…         272

Κατά το 1882 Βουσούκιον / James Theodore Bent…          275

Κατά το 1882 Βουζούκι / Σχολή Νικολάου Καλαμά          277

Κατά το 1884/85 / Μπουζούκι Ταμπουράς / Παξός            279

Κατά το 1885 Μπουζούκια / Η.Α. Συνοδινός / Πάτρα        281

Κατά το 1888/89 Μπουζούκι Ταμπουράς / Γ. Σουρής        284

Κατά το 1890 Μπουζούκι Ταμπουράς / Κ. Πρέβελης         285

Κατά το 1890 Μπουζουκιού Αξιοποίηση/Π.Μελισσιώτης 288

Κατά το 1892 Μπουζούκια / Α. Καρκαβίτσας…….           293

Κατά το 1893 Μπουζούκι / Ν. Σπανδωνής…………          297

Κατά το 1893 Ταμπουράς / Κ. Κρυστάλλης………..          303

Κατά το 1902 Μπουζούκι / Αλ. Παπαδιαμάντης…..           305

Κατά το 1903 Μπουζούκι σε Βλάχικους Γάμους…..          311

Κατά το 1907 Μπουζούκι στην Ζωγραφική………..          313

Κατά το 1908 Μπουζούκι στην Τριφυλία – Τζανέας           314

-«Πρόοδος των Φιλιατρών», 22 Αυγ. 1896…….           316

-Οικογένεια Λυκούργου Τζανέα…………………          317

Κατά το 1912 Μπουζούκι στην Σιάτιστα…………..          320

-«Απεργία Οργανοπαιχτών», το 1936, Σιάτιστα..           322

Το 1917 Μπουζούκι Ταμπουράς / Κ. Χατζόπουλος           324

Το 1917 Κλαρίνο & Μπουζούκι / Γκέρλιτς Γερμανία        331

Το 1922 Μπουζούκι / Α. Καρκαβίτσας…………….          334

Το 1927 Μπουζούκι / «Από την Καλαμάτα»………          339

Το 1928 Ταμπουράς / Κ. Φαλτάϊτς (Καταφύγι / Πιέρια)    341

Το 1930 Μπουζούκι Ταμπουράς /Θ.Βελλιανίτης (Πάτρα) 343

«Πρωΐα» Αθηνών, 21 Ιανουαρίου 1930 / Μπουζούκι         344

-«Χαβάγια, κιθάρα, μανδολίνο, μπάντζο»………          345

-«Τετράς του Πειραιά»………………………….          348

Το 1949 Μπουζούκι / Μάνος Χατζιδάκις………….          350

Το 1961 Μπουζούκι / Δημήτρης Ψαθάς……………          363

Επιλεγόμενα………………………………………………..          370

Πανδουρίς και βάρβιτος (τρίχορδο;!)………………          371

Φάνδουρος κατά Νικόμαχο Γερασηνό…………….           372

Σκίνδαψος κατά το Λεξικό των Liddell-Scott………         372

Πηκτίς κατά Σώπατρον……………………………..          372

Πληροφορίες από τον John Covel…………………..         372

Πανδούρα, φάνδουρος, πάνδουρος, πανδούρια κ.λπ.          373

Ανακριβής ή ψευδής άποψη;……………………….          374

Διγενής Ακρίτας και θαμπούρα…………………….          374

Du Cange……………………………………………          376

Ιωάννης Ζωναράς / Πανδούριον……………………          376

Εμμ. Κριαράς / Μεσαιωνικό Λεξικό……………….          376

Πανδούρα «είδος πνευστού μουσικού οργάνου»…..          376

Πανδούριον:πνευστό μουσικό όργανο, είδος αυλού           377

«Πηκτίς δε, το πανδούριον»………………………..          377

Μπουζουνάρου, μπουζουριάζω, μπουζούκου κ.ά….          377

John Covel και… Συμπεράσματα…………………..          377

Γενικά συμπεράσματα και εκτιμήσεις………………          379

Βυζάντιο και… βυζαντινισμοί………………………         379

Επίγονος και επιγόνιον……………………………..          380

Μονόχορδα, δίχορδα κ.ο.κ…………………………          381

Η γκάιντα και η λύρα στους Πίνδιους Βλάχους……          381

Συναγωγές και συμπεράσματα…………………….           382

Συνοψίζοντας………………………………………………           385

Φωτογραφικό υλικό………………………………………..           395

Τραγούδια για μπουζούκια και ταμπουράδες………………           427

Α) Τραγούδια για το μπουζούκι…………………………                     429

Το μπουζουκάκι – 1932 Κώστας Σκαρβέλης………          429

Καραντουζένι – 1933 Μάρκος Βαμβακάρης………           429

Το χαρέμι στο χαμάμ – 1935 Ανέστος Δελιάς…….           429

Το μπουζούκι μου κρατάω –1935/36 Γιοβάν Τσαούς         430

Μπουζούκι μου διπλόχορδο –1937 Μ. Βαμβακάρης          430

Φαληριώτισσα – 1937 Γιάννης Παπαϊωάννου…….           431

Θα σπάσει το μπουζούκι μου – Σπύρος Περιστέρης           431

Το παλιό μου μπουζουκάκι – 1946 Βασιλειάδης, Χιώτης  431

Μπουζούκι γλέντι του ντουνιά – 1947 Μ. Βαμβακάρης     432

Εβίβα ρεμπέτες – 1947 Απ. Καλδάρας, Σπ. Περιστέρης     432

Το φτωχομπούζουκο – 1949 Μανώλης Χιώτης……          433

Παίξε μπουζούκι μου – 1950 Μ.Μάτσας, Σπ.Περιστέρης  433

Η ζημιά – 1950 Βασίλης Τσιτσάνης………………..          434

Θέλω στα μπουζούκια απόψε να με πας-1950 Μητσάκης  434

Παίξτε μπουζούκια – 1953 Β. Τσιτσάνης, Μ. Νίνου          434

Το μπουζούκι μόνο ξέρει – 1953 Πρόδρομ. Τσαουσάκης  435

Πάμε στα μπουζούκια – 1955 Ν. Φατσέας, Ν. Γούναρης   436

Παίξε μπουζούκι μου – 1960 Μανώλης Χιώτης…..           436

Το μπουζούκι στο Παρίσι 1960 – Μ. Βαμβακάρης…         437

Παίξε Χρήστο το μπουζούκι – 1962 Β. Τσιτσάνης..           437

Το φεγγάρι κάνει βόλτα –1963 Μίκης Θεοδωράκης           438

Μπουζούκι μπουζουκάκι μου-1963 Σακελ/ιος, Καπνίσης  438

Σήκω χόρεψε συρτάκι – 1966 – Σακελλάριος, Ζαμπέτας   439

Το μπουζούκι του Νικόλα – 1969 Νίκος Καρανικόλας      439

Αν ζούσαν οι αρχαίοι – 1969 Γιώργος Μητσάκης…          439

Εγνατίας 406 – 1973 Κ. Βίρβος, Γρ. Μπιθικώτσης             440

Αν μου σπάσουν το μπουζούκι-1975ΠΓιαν/πούλου, Ζ/τας 441

Στων αγγέλων τα μπουζούκια-2009Ελευθερίου, Ν/πουλος441

Παίξε μπουζούκι μου γλυκύ – 2016 Βαγγέλης Βουτσίνος  442

Β) Τραγούδια για τον ταμπουρά…………………………          445

Αρπαγή από Διγενή Ακρίτα (Κύπρου, «Δ.Σαμίου»)           445

Ο Κιμισκής (Ακριτικό Πόντου)……………………           446

Των Κλεφτών – 1804 (Δημώδες, Ν.Γ. Πολίτης)…..           447

Ηθογραφία – 1955 (Ποίηση, Ιωσήφ Ράπτης)………          447

Γιορτή ζεϊμπέκηδων –  1972 Πυθαγόρας, Καλδάρας          448

Δέκα παλικάρια – 1974 Παπαδόπουλος, Λοΐζος……           449

Τσάμικος – 1976 Ν. Γκάτσος, Μ. Χατζιδάκις…….            449

Ο ταμπουράςτουΣταύρου-1991Ζαχαριουδάκης, Απ/λάκης450

Ταμπουράς –  2014 Θ. Κοροβίνης, Δ. Αποστολάκης          450

Ταμπουράς – 2018 Φώτος Τζαβέλλας……………..           451

Βιβλιογραφία……………………………………………….          455

Βιογραφικό Γιώργη Έξαρχου………………………………          459

ΣΥΝΟΨΙΖΟΝΤΑΣ, τα όσα η εκδοθείσα μελέτη περιέχει, δίνω ένα περιληπτικό περίγραμμα της ύλης και των συμπερασμάτων, που δεν αφήνουν περιθώρια παρερμηνειών και που, πρωτίστως, αποκαθιστούν την αλήθεια, με όλα τα αναηκαία στοιχεία τεκμηρίωσής της, μακριά από τις «εθνικιστικές οιμωγές», και τις «δηθενιές» των «ιερατείων της γνώσης», που τείνουν να γίνουν η καινούρια μάστιγα του καιρού μας, με την επίκληση του αντιεπιστημονικού, «τι λένε οι ειδικοί»!… Και άιντε να εξηγήσεις με όρους επιστημονικούς ότι οι «ειδικοί» προέκυψαν από τον αυστηρό καταμερισμό της εργασίας, επιλογή του σύγχρονου καπιταλισμού, για αύξηση της παραγωγικότητας και την μεγέθυνση των κερδών!…. Ψιλά γράμματα…

Ο όρος πανδούρα εμφανίζεται μόνον σε 30 γνωστές περιπτώσεις πηγών μεταξύ του 4ου π.Χ. και του 10ου μ.Χ..αιώνα, σε ποικίλα πλαίσια που περιλαμβάνουν λεξικά, ταφικά μνημεία, πραγματείες θεωρίας της μουσικής, βίους αγίων, χρονογραφίες και ιστορικά κείμενα. Η παλαιότερη μαρτυρία για τον όρο προέρχεται απ’τον ποιητή Ευφορίωνα της Χαλκίδας (~275- μετά το 221 π.Χ.), ο οποίος ισχυρίστηκε ότι η πανδούρα παιζόταν στους Ισθμιακούς Αγώνες που γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια στην Κόρινθο (Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, V.II)., Αυτή η πληροφορία, ωστόσο, προέρχεται από τις αρχές του 3ου μ.Χ. αιώνα, από το έργο Δειπνοσοφισταί του Αθήναιου, ο οποίος παραθέτει και την άποψη του Ευφορίωνα. Μόνον ο Ιούλιος Πολύδεύκης (Julius Pollux: 2ος αι. μ.Χ.) και ο Νικόμαχος ο Γερασηνός (~60-120 μ.Χ.) δίνουν οργανολογικές πληροφορίες γι’ αυτό το μουσικό όργανο, που συνίστανται απλά στην σύγκριση της πανδούρας με το μονόχορδο στο οποίο τα διαστήματα καθορίζονται από την αρχή της διαίρεσης μιας μόνο χορδής, δηλ. στις μαθηματικές αναλογίες. Διέκριναν την πανδούρα από τα πολύχορδα, την λύρα και την άρπα, όπου τα διαστήματα είναι συνάρτηση του μήκους, του πάχους και της έντασης της χορδής.

Η εικονογραφία αποδεικνύεται ελάχιστα λιγότερο διφορούμενη: περίπου 12 εικόνες λαούτου υπάρχουν από τον ελληνιστικό πολιτισμό μεταξύ του 4ου-1ου π.Χ. αιώνα, κι αυτές παρουσιάζουν ποικίλες μορφές, είναι δε άγνωστο εάν οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τότε την πανδούρα ως γενικό ή συγκεκριμένο όρο. Η αυτοκρατορική ρωμαϊκή εικονογραφία λαούτου είναι πιο συνεπής ως προς την μορφολογία, αλλά το όργανο που εμφανίζεται διαφέρει πολύ από τους προηγούμενους τύπους λαούτου και θα μπορούσε να θεωρηθεί ως λαούτο. Επιπλέον, σχεδόν όλες οι ελληνορωμαϊκές εικόνες δείχνουν την υποτιθέμενη πανδούρα να την παίζουν γυναίκες, συχνά αριστοκράτισσες με έρωτες ή μυθολογικές φιγούρες.

Ο Ιρλανδός μουσικολόγος και αραβιστής Henry George Farmer (1882-1965) θεώρησε την πανδούρα / pandoura (που την έγραφε ως pandore) και το tanbur ή tanbura ως εναλλάξιμους όρους και χρησιμοποίησε με συνέπεια τον προηγούμενο όρο ως τέτοιο στα γραπτά του. Μάλιστα, υποστήριξε ότι το δεύτερο προήλθε απ’το πρώτο μέσω μετάθεσης, διαδικασία κατά την οποία τα φωνήματα, συνήθως μεσαία, μεταφέρθηκαν. Η θεωρία του έγινε έκτοτε τυπική άποψη και επαναλαμβάνεται από γνωστούς μουσικολογους όπως για παράδειγμα οι Curt Sachs, Galpin, Anthony Baines και Picken. Πρόκειται για την θεωρία η οποία αναπόδεικτα κυριαρχεί και στην Ελλάδα.

Η πανδούρα, κατά την διάρκεια των αιώνων της Ρωμανίας (του Βυζαντίου των σημερινών), έπαυσε να χρησιμοποιείται ως όρος, και για τα χορδόφωνα χρησιμοποιούνταν οι ελληνικές λέξεις, λύρα, lira / lyre, όρος που από τον 11ο αιώνα είχε φτάσει να δηλώνει τοξοειδές λαούτο ή κιθάρα / kithara, η οποία είχε ήδη εισέλθει στα αραβικά ως qithära ή qitärä, σήμαινε δε πολλά είδη ή γένη λαούτου. Η πανδούρα είχε από καιρό εξαφανιστεί ως κοινή ονομασία για το λαούτο, αν όντως είχε γίνει αυτό ποτέ. Απ’τις σωζόμενες εικόνες μιας υποτιθέμενης πανδούρας, δύο μόνο έχουν σημασία για την παρούσα μελέτη.

Η πρώτη είναι η παλαιότερη τέτοια εικόνα και δείχνει ένα λαούτο στα χέρια μιας Μούσας. Αυτό το μοτίβο εμφανίζεται σε ένα από τα τρία σωζόμενα μαρμάρινα πλαίσια από την Μαντινεία, στην κεντρική Πελοπόννησο, και χρονολογείται κάπου μεταξύ 375 π.Χ. έως την πρώιμη ελληνιστική περίοδο, περί το 330 με 300 π.Χ. Κοσμούσε κάποτε την βάση ενός αγάλματος των θεϊκών αδελφών Απόλλωνα και Αρτέμιδος και της μητέρας τους Λητούς, σε ναό του Απόλλωνα που μοιραζόταν με ιερό του Ασκληπιού, της ημίθειας θεότητας της ιατρικής και της θεραπείας, και γιου του Απόλλωνα.

Οι βάσεις απεικονίζουν έξι από τις εννέα Μούσες να παρακολουθούν μουσικό διαγωνισμό μεταξύ του Απόλλωνα με την κιθάρα του, μια συναυλιακή λύρα, και του Φρύγιου σάτυρου Μαρσύα, κυρίαρχου των διπλών αυλών – του δίαυλου. Ο Μαρσύας έχασε τον αγώνα, με συνέπεια ένας Σκύθης στρατιώτης να τον παραμερίσει.

Το άγαλμα του Απόλλωνα με ανάγλυφη παράσταση στο βάθρο του Μουσών κ.λπ., όπου και η Μούσα που παίζει πανδούρα, βρέθηκε στην Μαντινεία Αρκαδίας, το 1887, σε ανασκαφή της Αμερικάνικης Αρχαιολογικής Εταιρείας. Είναι έργο του μεγάλου καλλιτέχνη γλύπτη Πραξιτέλη (395-330 π.Χ.), κατά πώς αναφέρουν ξεκάθαρα οι αρχαίοι συγγραφείς: «Το δε έτερον Λητούς εστίν ιερόν και των παίδων. Πραξιτέλης δε τα αγάλματα ειργάσατο τρίτη μετά Αλκαμένην [5^ος αι. π.Χ.] ύστερον γενεά.τούτων πεποιημένα εστίν επί τω βάθρω Μούσα και Μαρσύας αυλών.»

Όπως έχει γράψει ο Ησίοδος (776-700 π.Χ.) στην Θεογονία, οι Μούσες ήταν εννέα, και η κάθε μία επιτελούσε το «έργο» της:

75   «ταῦτ᾽ ἄρα Μοῦσαι ἄειδον Ὀλύμπια δώματ᾽ ἔχουσαι,
ἐννέα θυγατέρες μεγάλου Διὸς ἐκγεγαυῖαι,
Κλειώ τ᾽ Εὐτέρπη τε Θάλειά τε Μελπομένη τε
Τερψιχόρη τ᾽ Ἐρατώ τε Πολύμνιά τ᾽ Οὐρανίη τε
Καλλιόπη θ᾽· ἡ δὲ προφερεστάτη ἐστὶν ἁπασέων.

80   ἡ γὰρ καὶ βασιλεῦσιν ἅμ᾽ αἰδοίοισιν ὀπηδεῖ.»

(Charles Waldstein, American School of Classical Studies at Athens, January 1890, Papers of the American School of Classical Studies at Athens, The Μαντινείαν Reliefs, American Journal of Archaeology. Vol. VII. March – June, 1891, Nos. 1-2, p. 1-18).

Για τον Μαρσύα, οι αρχαίοι συγγραφείς μας πληροφορούν:

«Εν γαρ τω αυλείν το πνεύμα εξογχοί τας γνάθους και αμόρφους ποιεί τους αυλούντας.» – «Ούτω δε ερριμένων των αυλών ο Μαρσύας υφίσταται· προσάπτει ουν τοις χείλεσιν ανελών αυτούς ο ποιμήν, οι δε ήδον θεία δυνάμει και άκοντος του χρωμένου. Τέχνης ο Μαρσύας ενόμισεν είναι την δύναμιν και χωρεί μεν κατά Μουσών, χωρεί δε κατά Απόλλωνος, λέγων ούδε θέλειν είναι λοιπόν, αν μη πλεονεκτήση του δαίμονος.»

«Αθηνά πεποίηται τον Σιληνόν Μαρσύαν παίουσα, ότι δη τους αυλούς ανέλοιτο, ερρίφθαι σφας της θεού βουλομένης.» (Gustave Pougeres, Bas-Reliefs de Mantinee. Apollon, Marsyas et les Muses. Ecole Francaise d᾽Athenes. Buletin de Correspondance Hellenique – Δελτίον Ελληνικής Αλληλογραφίας. Douziemes Annes. 1888. Αθήνησι Αδελφοί Περρή Εκδόται – Τυπογράφοι επί της Πλατείας του Πανεπιστημίου. Paris Ernest Thorin Libraire-Editeur, 7 Rue de Medi-cis, σ. 105-128).

Το γιατί ο Πραξιτέλης έβαλε μία Μούσα να κρατά λαούτο είναι ασφαλώς άγνωστο: είναι όμως η μόνη απεικόνιση του οργάνου στο ελληνικό καλλιτεχνικό σώμα –στην πραγματικότητα μέσα στην ίδια την Ελλάδα– και το ύφος της σύνθεσης φαίνεται να τοποθετείται στις τελευταίες δεκαετίες της Κλασικής περιόδου, μεταξύ περίπου 375-330 π.Χ., που έζησε ο συγκεκριμένος γλύπτης, πριν να κυριαρχήσει η ελληνιστική αισθητική. Το γλυπτό ανάγλυφο δίνει αξιόπιστη εικόνα του βασικού σχεδίου του οργάνου: οι ώμοι είναι κατεστραμμένοι, αλλά τα άκρα του ηχείου δείχνουν την γνωστή καμπυλότητα προς την ουρά του λαούτου. Η ταστιέρα, επίσης κατεστραμμένη, είναι αρκετά φαρδιά χωρίς ένδειξη μανταλακίων συντονισμού, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι δακτύλιοι συντονισμού εξακολουθούσαν να χρησιμοποιούνται. Στην βάση του αντηχείου μια τριγωνική μορφή προεξέχει από το κάτω άκρο του ηχείου και ο γλύπτης προσπαθεί να δείξει το σχήμα του σώματος. Η κορυφαία μορφή υποδηλώνει ότι αυτό το λαούτο είχε ευδιάκριτη ραχιαία κορυφογραμμή και πιθανόν κατασκευάστηκε στις ίδιες γραμμές με το πίσω μέρος της κιθάρας.

Τα ανεπαρκή στοιχεία από τους επόμενους αιώνες εμποδίζουν οποιαδήποτε συμπεράσματα σχετικά με μια συνεχή παράδοση κατασκευής λαούτου με χρήση αυτής της ραχιαίας κορυφογραμμής. Το τριγωνικό σχήμα της βάσης του λαούτου της Μαντινείας, υπαινίσσεται ένα είδος πεπλατυσμένης βάσης που χαρακτηρίζει και το γένος καραντουζένι (karadyzen), με άλλα λόγια και το νυν ονομαζόμενο μπουζούκι. Ο τύπος αυτός του λαούτου εμφανίζεται στο αφγανικό tanbur και σε μερικά άλλα της Κεντρικής Ασίας.

Η άλλη σχετική εικόνα πανδούρας είναι από μωσαϊκό δαπέδου του Μεγάλου Παλατιού της Κωνσταντινούπολης, χρονολογείται επί βασιλείας του Ιουστινιανού Α’ (~527-565 μ.Χ.) ή του Ιουστίνου Β’ (~565-578 μ.Χ.) και το ψηφιδωτό δείχνει σκηνές καθημερινής ζωής και μυθολογικές. Η εικόνα δείχνει γενειοφόρο ποιμένα, με κοντομάνικο χιτώνα που φτάνει ως τα γόνατα κάτω από την ζώνη (είδος πουκαμίσας – φουστανέλας), και φοράει στα πόδια μπότες δεμένες με κορδόνια. Πλάι στα πόδια του βρίσκεται ένας σκύλος και στα δεξιά του ένα άλογο βόσκει, ενώ μια φοράδα θηλάζει το πουλάρι της πιο δεξιά. Στα αριστερά του έχουν απομείνει μερικά κλαδιά δέντρου. Ο βοσκός χρησιμοποιεί ένα μεγάλο λαούτο με τρεις χορδές, με καρφωτό σκάφος στο ίδιο επίπεδο με την ταστιέρα, και σώμα σε σχήμα δάκρυ και πιθανώς με χωριστό μπράτσο. Αυτό το μοτίβο μοιάζει πολύ με το μοτίβο του βοσκού βασιλιά: ντυμένος με κοινή φορεσιά, κάθεται σε έναν βράχο με τον πιστό σκύλο του κοντά και με ένα δέντρο στην μία πλευρά. Δεν υπάρχει κάτι άλλο στην εικονογραφική σύνθεση που να θυμίζει τις όποιες βιβλικές αναφορές.

Στην Αυτοκρατορία της Ρωμανίας (την νυν λεγόμενη Βυζαντινή) η μορφή του Διγενή Ακρίτα, στα γνωστά ομώνυμα Έπη, ίσως μοναδικό δείγμα επικής ποίησης εκείνης της περιόδου, απεικονίζει τον πολιτισμό του συνοροφύλακα, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην μετάδοση τραγουδιών με tanbur (ταμπουρά) στους λαούς της Χερσονήσου του Αίμου. Αυτή η διαδικασία μετάδοσης φαίνεται να έλαβε χώρα ως επί το πλείστον στους πρώτους αιώνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά τα βασικά χαρακτηριστικά της διαδικασίας και η κουλτούρα των συνοριακών πολεμιστών είναι ήδη ορατά από την εποχή του Διγενή. Το tanbur εμφανίζεται πρώτη φορά σε ελληνικό κείμενο – πιθανώς και σ᾽οποιαδήποτε ευρωπαϊκή γλώσσα– στα χγρφ. του Έπους του Διγενή Ακρίτα ως θαμπούρι(ν), λατινιστί thampouri(n).

Το καθοριστικό χαρακτηριστικό της κουλτούρας του συνοροφύλακα είναι η συνεχής διέλευση των ορίων-συνόρων, με συνέπεια, να ανατρέπει κοινωνικά, γεωπολιτικά, ταξικά, γλωσσικά, θρησκευτικά δεδομένα που υπήρχαν εντός των συνόρων. Αυτή η κινητικότητα έδωσε στους ακρίτες συγκεκριμένο είδος γνώσης του ευρύτερου κόσμου και τους έφερε σε επαφή με άλλους πολιτισμούς με πολύ ιδιαίτερο τρόπο που ενθάρρυνε εμφάνιση της κουλτούρας των ακριτών.

Τα σύνορα αποτελούν μεταβατική ζώνη μεταξύ θεσμοθετημένων κρατών και οι άνθρωποι που ζουν εκεί δεν είναι αναγνωρίσιμοι πολιτισμικά. Η κουλτούρα των πληθυσμών που ζουν σε κρατικά σύνορα λειτουργεί ενωτικά μεταξύ των λαών και ενάντια στις ιεραρχικές δομές της κρατικής εξουσίας.

Το Έπος του Διγενή Ακρίτα δείχνει σημάδια προφορικότητας στην σύνθεσή του, ωστόσο η ύπαρξη πολλών εκδοχών του σε χειρόγραφα, δεν μπορούν να θεωρηθούν εκδοχές προφορικής ποίησης, Τα πολλά επεισόδια και οι κάποιες κοινές λέξεις, στα ευρεθέντα χειρόγραφα κείμενα, δείχνουν ότι αποκλίνουν οι «εκδοχές» με πολλούς τρόπους μεταξύ τους και μάλλον αντιπροσωπεύουν ξεχωριστές παραδόσεις. Τα κείμενα φαίνεται ότι είχαν κάποιο κοινό χαμένο πρωτότυπο, και οι έξι διασωθείσες εκδοχές σχετίζονται μεν μεταξύ τους με τον πυρήνα της υπόθεσης, όμως πολλά εσωτερικά και εξωτερικά στοιχεία τους υποδηλώνουν ότι τα χειρόγραφα προέρχονται από προηγούμενη σύνθεση ή από σειρά συνθέσεων μεταξύ του 10ου και 12ου αιώνα. Η αυθεντικότητα του καθενός κειμένου υπονομεύεται από το άλλο!

Ίσως πρόκειται για χαμένη ιστορία που διατηρήθηκε μέσω της προφορικής παράδοσης, καθότι το υπόβαθρο του έπους βρίσκεται σε γεγονότα του 7ου – 11ου αιώνα, όταν ο θεσμός του ακρίτα – στρατιώτη των συνόρων έφτασε στο απόγειο· πριν να επεκταθούν τα ανατολικά αυτοκρατορικά σύνορα της Ρωμανίας εις τους  Μουσουλμάνους Άραβες από τον στρατηγό Ιωάννη Κουρκούα (γ. πριν το 900 – θ. μετά το 946) και κάπου γύρω στο 1071, έτος της μάχης του Μαντζικέρτ στην ανατολική Μικρασία – Ανατολία. Στην μάχη αυτή με τους Σελτζούκους Τούρκους αιχμαλωτίστηκε ο Αυτοκράτορας Ρωμανός Δ’ Διογένης (1023/1030-1072, βασιλ.1068-1071) κι ο στρατός του ηττήθηκε. Ωστόσο, δεν υπάρχει ίχνος Τούρκων στον ποιητικό επικό κύκλο και έτσι η αρχή του προσδιορίζεται πριν ή λίγο μετά το 1071. Το κείμενο που εντοπίστηκε το 1879, χρονολογείται στα τέλη 13ου – αρχές 14ου αιώνα και αντιγράφηκε στο Otranto της νότιας Ιταλίας. Τα κείμενα των άλλων εκδοχών έχουν μετρικές ανωμαλίες, συντακτικά προβλήματα και εμφανίζουν εξοικείωση με τον πολιτισμό και την ιστορία των συνόρων. Το χειρόγραφο Escorial συντάχθηκε μεταξύ 1450-1500 και περιέχει σοβαρά ελαττώματα στην ορθογραφία, το ύφος, το λεξιλόγιο και την αφηγηματική δομή. Πάντως, όλες οι εκδοχές έχουν ένα κοινό υλικό κι ενδιαφέρουσα ορολογία, η οποία όμως δεν απαντάται σε όλα τα χειρόγραφα.

Ο Διγενής χρησιμοποιεί τον γενικό όρο λαβούτο για ένα όργανο λαούτου που παίζει, και εναλλακτικά παίζει και θαμπούρι ή κιθάρα, σε εκδοχές των χειρογράφων. Το χειρόγραφο Grottaferrata όμως γράφει παντού ότι ο Διγενής έπαιζε μόνον κιθάρα. Αυτό δείχνει ότι στις αρχές του 14ου αιώνα η κιθάρα ήταν ο λειτουργικός όρος για τα χορδόφωνα στην δημώδη ελληνική γλώσσα της Ρωμανίας και ίσως σήμαινε κάποιον τύπο λαούτου. Και περί τα τέλη του 15ου αιώνα, 47 έτη αφότου οι Οθωμανοί κατέλαβαν την Κων/νούπολη, η ελληνική δημοτική ποίηση χρησιμοποιούσε ελληνοποιημένη μορφή της λ. tanbur / tambur. Έτσι, το tanbur ή tambura εισέρχεται στο ελληνικό λεξιλόγιο στα τέλη του 15ου αιώνα, όταν οι οθωμανικές γλώσσες, ευρέως διαδεδομένες στην Ανατολία, πέρασαν και στους λαούς του Αίμου υπό τον έλεγχο πρώτα των Σελτζούκων και μετά των Οθωμανών.

Μόλις το σύστημα των ακριτών διαλύθηκε με την κατάκτηση της Ανατολίας από τους Σελτζούκους, μετά το 1071, πολλοί πρώην ακρίτες εντάχθηκαν στον Σελτζουκικό στρατό, και στις τάξεις του μπήκαν και Έλληνες και Φράγκοι μισθοφόροι, μιξοβάρβαροι, «γόνοι Ελληνίδων μητέρων και Οθωμανών πατεράδων» κι άλλοι «αποστάτες». Η χρήση του όρου θαμπούρι στο χειρόγραφο του Εσκοριάλ φαίνεται να αντικαταστάθηκε με τον παλαιότερο όρο, την κιθάρα, όρο αρχαϊκότερο που αντανακλά την σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, σε αφηγηματικό σύνολο γεγονότων πριν από την Μάχη του Μαντζικέρτ.

Σε κάποια σημεία της αφήγησης ο Διγενής κουβαλάει ή παίζει ένα χορδόφωνο, πάντα λαβούτο / λαούτο με λαβή (εκτός από την λύρα), που η βασική του λειτουργία είναι να μεσολαβεί στην επικοινωνία του με σημαντική γυναικεία φιγούρα. Τραγουδάει επίσης τραγούδια, αλλά όχι αποκλειστικά ηρωικού, επικού ή θρηνητικού χαρακτήρα.

Έτσι καταδεικνύεται η πρόσφατη εισαγωγή του ταμπουρά στον ελληνικό μουσικό πολιτισμό, ως δάνειο από τους Οθωμανούς, οπότε οι παλαιότερες απεικονίσεις «παραπλήσιων οργάνων» σε μαρμάρινα ανάγλυφα, τερακότες, αγιογραφίες και άλλες απεικονίσεις πρέπει να σχετίζονται με τρίχορδα όργανα, συγγενικά με το μπουζούκι.

Αυτό μαρτυρούν και τα εδώ κομιζόμενα κείμενα των πηγών.

Η παρτιτούρα είναι της μουσικού και φίλης Eljona – Eleni Sinjari. Την ευχαριστώ.

Η καλαίσθητη έκδοση περιέχει περισσότερες από 350 φωτογραφίες, εκ των οποίων μέγας αριθμός σε τετραχρωμία, και όλο το υποστηρικτικό «υλικό» που αποδεικνύει του λόγου μου το αληθές και το ότι δεν πρόκειται για… απλούς ισχυρισμούς και εικασίες, κάτι που κυριαρχεί σήμερα στις περισσότερες λεγόμενες «επιστημονικές μελέτες». Άι κάρτι, άι πάρτι…που έλεγαν σε παλιότερους καιρούς οι σοφοί…

—

Φαρέτρα