Απόψεις Ιστορία

Αριστοτέλης Παπαγεωργίου: “Μαθαίνω διδάσκοντας… διδάσκω μαθαίνοντας την τοπική ιστορία / Η περίπτωση της δικής μου καταγωγής”

25/03/2022, 00:10

Συμπαγείς οι μνήμες του ’21. Και ανεξίτηλες! Εδώ, μαρτυρίες αυθεντικές μέσα από την καρδιά της Ρούμελης. Το κείμενο, τώρα, σε συνεχή ροή. Και ανανεωμένο. Πάντα με πεδίο ορισμού την τοπική ιστορία.

***

«…ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν»

Ἀριστοτέλης «Ἠθικά Νικομάχεια» 1103a 32 –33

Αριστοτέλης Παπαγεωργίου*

Είναι τελικά η γνώση το παράγωγο προϊόν και της μαθητείας; Συνιστά δηλαδή το παιδευτικό απότοκο συστηματικής και οργανωμένης καθοδήγησης; Εμπεριέχει τη στοχευμένη εξάσκηση; Αναμφίβολα ναι! Ο επιστημονικός ορθολογισμός συντέμνεται με την εφαρμοσμένη πρακτική. Η εκτίμηση αφορά το εκπαιδευτικό σύστημα και το όποιο ιδεολογικό σύστημα αρχών το επενδύει. Γιατί, όντως, στη διδακτική διαδικασία «όσα πρέπει να κάνουμε, αφού τα μάθουμε, αυτά τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα…». Αφοριστικά ακριβής η διατύπωση του Αριστοτέλη[1], ενέχει τόσο κύρος, που δε μου επιτρέπει να αποκλίνω στο ελάχιστο. Ο δάσκαλος εσαεί δεν έχει να κάνει τίποτε διαφορετικό, περισσότερο ή λιγότερο, παρά να εφαρμόζει με πειθαρχία και αφοσίωση το κέλευσμα. Ιδίως όταν καταγίνεται με ζητήματα τοπικής ιστορίας. Πρόκειται για στοχοθεσία και εμπράγματη διερεύνηση· όχι μόνο για θεωρητική αναπλαισίωση.

Στην παρούσα περίπτωση με απασχολούν εκφάνσεις της τοπικής ιστορίας. Η μελέτη εστιάζεται σε δύο ρουμελιώτικα χωριά: το Μαυρίλο στη δυτική Φθιώτιδα (σημ. Δήμος Μακρακώμης) και η Αμπελακιώτισσα (ή Κοζίτσα) στην ορεινή Ναυπακτία (Δήμος Αποδοτίας). Το Μαυρίλο είναι χτισμένο ακριβώς κάτω από την κορυφή του Τυμφρηστού (Βελούχι). Η Αμπελακιώτισσα, επίσης ορεινή και δασοσκεπής με έλατα, υπαγόταν επί Τουρκοκρατίας στον πάλαι ποτέ καζά (= νομό) των Κραβάρων. Γεωγραφικά βρισκόμαστε νοτίως της Ηπείρου και της Θεσσαλίας, στην καρδιά της Στερεάς Ελλάδας. Οι νότιες απολήξεις του ορεινού συγκροτήματος της Νότιας Πίνδου οριοθετούν τη χαρτογραφική συνεκδοχή. Σε ευρεία ζώνη οι δύο περιοχές εμπίπτουν σχεδόν στο αυτό γεωγραφικό μήκος. Μικρογεωγραφικά ως φυσικό χώρισμα ή και ως ενοποιητικός παράγοντας ορίζεται η Ευρυτανία. Δύο τυπικά δείγματα λοιπόν ορεινών οικισμών της ελλαδικής ενδοχώρας με μακραίωνη και αξιοσημείωτη ιστορία. Έχω την τύχη και την περηφάνια να έλκω την καταγωγή μου και από τα δύο. Εντοπίζονται ποικίλες αναφορές στη βιβλιογραφία, ενώ αφθονούν οι διαδικτυακές αναρτήσεις ακόμη και τα τηλεοπτικά αφιερώματα[2].

**Το εσωτερικό του αναστηλωμένου μπαρουτόμυλου στο Μαυρίλο**

Ποια παιδαγωγία καλούμαι να τεκμηριώσω; Ασφαλώς εκείνη που προσιδιάζει στις μαθησιακές ανάγκες και τις μεταγνωστικές προσδοκίες κατά περίπτωση. Υιοθετώ τη δυναμική του project[3]. Συνιστά το προσφορότερο παιδευτικό μοντέλο. Αναλόγως προσαρμόζω τα δεδομένα και καθορίζω τα ζητούμενα. Η προσέγγιση υπηρετεί την ολιστικότητα. Είναι πολυεδρική και εναλλάξιμη. Ψυχοκινητικά διασφαλίζεται η επάρκεια. Η γνώση προϋποθέτει τη δημιουργική ανάγνωση της πραγματικότητας. Μεθοδολογικά η επαγωγή και το κοχλιωτό ανάπτυγμα διδασκαλίας θεμελιώνουν στέρεες γνωστικές δομές. Συνδυάζεται ισόρροπα και σοφά το διανοητικό με το παιγνιώδες. Τα «ελευθέρια» μαθήματα (artes liberales) διακονούν αποτελεσματικά τη διαπαιδαγώγηση. Κωδικοποιούν ευανάγνωστα το τρίπτυχο εγρήγορση – μάθηση – συνειδητότητα.

Επανέρχεται εδώ η διαχρονική ανάγνωση του ιστορικού χώρου καθώς και το ανθρωπογεωγραφικό της αποτύπωμα. Εστιάζω επομένως στην ανθρώπινη παρουσία και την ιστορική της περιπέτεια σε κατατετμημένες γεωγραφικές ορίζουσες. Τα ιστορικά μνημεία αποτελούν τον ασφαλή οδηγό πλοήγησης. Ενίοτε και οι μυθικοί πυρήνες είναι λειτουργικοί. Περιβάλλουν το εκάστοτε ιστορικό αφήγημα, το μεταμορφώνουν και το ανασημασιοδοτούν. Όντας επινοημένες κατασκευές, υπηρετούν αναγνώσιμες και αναγνωρίσιμες σκοπιμότητες. Ποια είναι λοιπόν αυτά τα σημεία αναφοράς; Τι παρουσιάζει γνήσιο ενδιαφέρον για το μαθητή κάθε βαθμίδας; Ποια είναι τα σημεία εκείνα που δηλωτικά, στο πεδίο της ιστορικής ειλικρίνειας, «καθιερώνουν» το χώρο; Εν κατακλείδι τι παραμένει ως ιστορικό βίωμα στο διηνεκές;

√ Ξεκινώντας λοιπόν από το Μαυρίλο, θα σταθούμε στο εμβληματικό του τοπόσημο. Πρόκειται για τον αναστυλωμένο μπαρουτόμυλο. Πολλά είναι τα χωριά που διέθεταν είτε νερόμυλους είτε ανεμόμυλους. Αξιοποιούσαν εκ των ενόντων την υδροκίνηση ή την αιολική ενέργεια. Οι μπαρουτόμυλοι όμως συνιστούν ιδιοτυπία. Στο χωριό ήδη από τα μέσα του 17^ου αιώνα είχε αναπτυχθεί μία σοβαρή βιοτεχνία μπαρούτης[4]. Πιθανότατα το ίδιο το όνομά του να προέρχεται από συναφή παρετυμολογία: Μαυρίλο > μαύρη ύλη = μπαρούτη. Συν τω χρόνω η διαδικασία παρασκευής τελειοποιήθηκε και η εμπορία του αποδείχθηκε κερδοφόρα.

Με την έναρξη του Αγώνα Ανεξαρτησίας, τα «μπαρουτοτζίδικα» του Μαυρίλου τροφοδοτούσαν με πολεμική ύλη του Κλέφτες της Ηπείρου, της Θεσσαλίας και της Ρούμελης. Υπήρξε το ισοβαρές ανάλογο της Δημητσάνας στην Πελοπόννησο. Ασφαλώς η πώληση του προϊόντος στους Τούρκους απαγορευόταν ρητά. Ισοδυναμούσε με προδοσία! Σπουδαίο τεκμήριο αποτελεί αναμφίβολα η επιστολή του Αθανάσιου Διάκου προς τους προκρίτους της Λειβαδιάς. Η επιστολή χρονολογείται στις 11 Απριλίου του 1821 με τοπική ένδειξη το ηρωικό Χάνι της Αλαμάνας. Γράφεται επομένως δύο εβδομάδες πριν από το μαρτυρικό θάνατο του ήρωα. Εντυπωσιάζει η ένταση και η έκταση των πολεμικών ενεργειών αμέσως μετά την επίσημη κήρυξη της Επανάστασης στην Αγία Λαύρα. Προφανώς είναι το αποτέλεσμα συντονισμένων ενεργειών[5]. Πάντως το γράμμα του Διάκου από το 1905 σώζεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Σήμερα φυλάσσεται στο Εθνικό Αρχείο Αγωνιστών.

**Η σωζόμενη επιστολή του Αθανάσιου Διάκου**

Γράφει ο Αθανάσιος Διάκος (τηρείται παλαιογραφικά η φωνητική γραφή του πρωτοτύπου κατά τη διάταξη του κειμένου):

Την ευγενειαν σας προσκηνο

Σας ηδοποιώ οτη μας ηποσχεθηκαν εις στους μαβριλου να μας προφτάσουν 80 οκά παρούτη καισημερις εστηλαμεν τα ασπρα δια να μας τη φερουν· διατουτο αποαυτου τινιδιαορα οπου λαβεται το γράμαμου ναφορτοσαιται διοφορτόματα βοληα και μαι σιγουρον ανθροπον ναμας ταστήλται εις πατρατζηκη και από αφτου μην αμεληται δια τζεπχανεν, κάμαιται κάθελογις τροπους οπου ναμην κόβαιται ο τζεπχανες επητουτις βάλται σφήξιν χωρα και χωρια οπου ναμας ξεκινισεται ανθροπους αρκετους, οτι εδο δεν εμηναι κανένας εφιγαν πησου. Τορα αλην δουληαν δενσας εμηναι μονον αφτη η φροτηδα τον ανθροπον καιτουτζεπχανεν. Εμης ξεκηνισαμεν διαπατρατζηκη καιμαι τιν διναμην τουθεου αβριω τρίτη τοβαρουμεν κατά τοπαρον νεο αποκανενε μερος δεν έχωμαι οπού να σάς γράψω: ταυτα μένο

στήλται μαζί με τα μολήβια

και 600 κόλες χαρτί διαναδέσουμε φουσέκια

στήλται μας κάποσι μελάνι ξερί.

821 αθανάσις

Απρίλις 11 διάκος

αλαμάνα χάνι

Το κείμενο μεταγραμμένο και ορθογραφικά αποκατεστημένο

Την ευγένειά σας προσκυνώ

Σας ειδοποιώ ότι μας υποσχέθηκαν εις το Μαυρίλο να μας προφτάσουν 80 οκά[δες] [μ]παρούτι και σήμερις εστείλαμεν τα άσπρα δια να μας την φέρουν· διά τούτο από αυτού την ίδια ώρα όπου λάβετε το γράμμα μου να φορτώσετε δύο φορτώματα βόλια και με σίγουρον άνθρωπον να μας τα στείλ[ε]τε εις Πατρατζήκι και από αυτού μην αμελείτε δια τζεπχανέν, κάμετε κάθε λογής τρόπους, όπου να μην κόβεται ο τζεπχανές. Επί τούτοις βάλτε σφίξιν χώρα και χωριά, όπου να μας ξεκινήσετε ανθρώπους, ότι εδώ δεν έμεινε κανένας, έφυγαν πίσω. Τώρα άλλη δουλειά δεν σας έμεινε, μόνον αυτή, η φροντίδα των ανθρώπων και του τζεπχανέν. Εμείς ξεκινήσαμε δια Πατρατζήκι και με την δύναμιν του Θεού αύριο Τρίτη το βαρούμεν κατά το παρόν. Νέο από κανένα{α} μέρος δεν έχομε όπου να σας γράψω: ταύτα μένω. Στείλτε μαζί με τα μολύβια και 600 κόλλες χαρτί, δια να δέσουμε φουσέκια. Στείλτε μας κά[μ]ποση μελάνη ξερή.

Αθανάσι[ο]ς Διάκος

[1]821 Απρίλι[ος] 11

Αλαμάνα Χάνι[6]

Τι παρατηρώ, τι διαπιστώνω; Τι επισημαίνω τουλάχιστον ως προς την ανάλυση λόγου και περιεχομένου. Σε ποιο πεδίο παρωθώ ερευνητικά τις εκπαιδευόμενες και τους εκπαιδευόμενους;

Καταρχάς σε επίπεδο γλωσσικό: ένας λαϊκός κληρικός εκ των πραγμάτων δε δύναται να είναι διανοούμενος. Ο Διάκος γράφει πρωτόλεια, σόλοικα και ανορθόγραφα όμως το φλογερό πατριωτικό πάθος, που τον δονεί, είναι ανυπέρβλητο. Ενδιαφέρει σαφώς η φωνητική απόδοση των λέξεων, καθώς και η διατήρηση της ρουμελιώτικης ντοπιολαλιάς στο γραπτό λόγο. Συνίσταται κυρίως στην κλειστοποίηση του φθόγγου –ο (εις του Μαυρίλου, πίσου) και στην αποκοπή (να μας τα στείλτε, βάλτε).
Ως ιερωμένος ο συντάκτης της επιστολής εμφορείται από βαθιά θρησκευτικότητα (και με την δύναμιν του Θεού αύριο Τρίτη το βαρούμεν). Παρακινεί τους συναγωνιστές να δείξουν σθένος και αυταπάρνηση (βάλτε σφίξιν χώρα και χωριά) για την επιτυχή έκβαση του εγχειρήματος τους σε αυτήν την τόσο κρίσιμη φάση του ξεσηκωμού. Προτεραιότητα δίνεται στον πολεμικό εξοπλισμό (τζεπχανές) και στην πολύτιμη πυρίτιδα.

Πραγματολογικά τρεις ακόμη αναφορές έχουν βαρύτητα:

Πρωτίστως είναι τα «άσπρα» (στα τουρκικά akce, οι ακτσέδες των πηγών), βασική νομισματική μονάδα επί Τουρκοκρατίας. Ένα γρόσι υποδιαιρούταν σε 40 παράδες, που ισοδυναμούσαν με 120 άσπρα. Επρόκειτο λοιπόν για μέτρο οικονομικών συναλλαγών. Τα άσπρα ήταν νομίσματα ασημένια, εξ ου και η ονομασία τους. Λογοτεχνικά τα θυμόμαστε, μεταξύ άλλων, και από το δημοτικό τραγούδι «Της Πάργας». Εκεί περιγράφεται η εκδίωξη των κατοίκων μετά την πώληση της περιοχής στους Βρετανούς από τον Αλή Πασά το Μάιο του 1817: «Τ’ άσπρα πουλήσαν το Χριστό, τ’ άσπρα πουλούν και σένα…». Διαπιστώνεται λοιπόν ότι η αγορά και η ασφαλής μεταφορά πυρίτιδας από το Μαυρίλο στην Αλαμάνα ήταν πολυδάπανη.

Το κείμενο μού δίνει αφορμή να σταθώ περιπτωσιακά σε παλαιότερα μέτρα και σταθμά. Αναφέρονται ογδόντα οκάδες επεξεργασμένης πυρίτιδας. Εδώ βρισκόμαστε στις αρχές της τρίτης δεκαετίας του 19^ου αιώνα. Υπενθυμίζω ότι επρόκειτο για τη βασική μονάδα μέτρησης βάρους κατά την οθωμανική περίοδο. Η οκά διατηρήθηκε στο νεοελληνικό κράτος έως το 1953, οπότε αντικαταστάθηκε από το κιλό.

Σε επίπεδο ιστορικής γεωγραφίας με ενδιαφέρει διαχρονικά η κωμόπολη της Υπάτης[7]. Η αρχαία πρωτεύουσα των Αινιάνων Ύπατα ή Υπάτα (πιθανή προέλευση: υπό την Οίτην), η βυζαντινές Νέαι Πάτραι, η πρωτεύουσα του ομώνυμου καταλανικού δουκάτου μετά τις Σταυροφορίες, το οθωμανικό Badracik (Πατρατζήκι) ταυτίζεται γεωγραφικά με τη σύγχρονη κοσμοπολίτική λουτρόπολη της Φθιώτιδας. Πολύπτυχη η σύνδεση της πολιτείας αυτής, διοικητικά και πολιτισμικά, με το Μαυρίλο. Άλλωστε το ορεινό χωριό του Τυμφρηστού επί σειρά δεκαετιών υπήρξε έδρα του τοπικού δικαστή (καδή). Χωρίς αμφιβολία είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι συχνά οι Οθωμανοί μετά τις κατακτήσεις τους υιοθετούσαν αυτούσια τα τοπωνύμια, κατά τρόπο που να προσιδιάζει στο γλωσσικό τους ιδίωμα. Δηλαδή: Νέαι Πάτραι > Badracik > Πατρατζήκ(ι). Ή κατά αναλογία πρβλ. Αδριανούπολη > Edirne > Εντίρνε κοκ. Δε λησμονώ εν προκειμένω να αναφερθώ και στον εκλατινισμό ή τον εκσλαβισμό ορισμένων τοπωνυμίων της ευρύτερης περιφέρειας, καθώς και σε επιδράσεις αρβανίτικες ή τουρκικές (πχ Αλαμάνα, Ρεντίνα, Βελούχι, Γκούρα). Ενίοτε τα ετυμολογικά πορίσματα είναι βάσιμα, ενίοτε αμφιλεγόμενα, άλλοτε εμπίπτουν απλώς στο πεδίο της εικασίας.

√ Εφόσον αναφερόμαστε σε ιστορικές μαρτυρίες, αμιγείς και αδιαμεσολάβητες, ας αφήσουμε προς ώρας το Βελούχι και ας μεταφερθούμε στην ορεινή Ναυπακτία. Η περιοχή των Κραβάρων διοικητικά υπαγόταν στην ευρεία περιφέρεια (σαντζάκι) των Τρικάλων. Σε οθωμανικό κατάστιχο των ετών 1454–1455, που δημοσιεύτηκε πρόσφατα (2001) αναφέρονται οι φορολογικές υποχρεώσεις των χωριών της περιοχής προς την κεντρική διοίκηση[8]. Το χειρόγραφο φυλάσσεται στα Πρωθυπουργικά Οθωμανικά Αρχεία της Κωνσταντινούπολης. Ως τεκμήριο το κατάστιχο αυτό έχει εξαιρετική σημασία για την τοπική ιστορία της περιοχής. Αναφέρεται στις φοροπροσόδους των οικισμών που εντάσσονταν στο σαντζάκι των Τρικάλων. Ανάμεσα στα χωριά μνημονεύεται και η Κοζίτσα (σημερινή Αμπελακιώτισσα). Καθώς πρόκειται για τον πρωιμότερο κατάλογο των φορολογούμενων πληθυσμών (έστω φόρου υποτελών) της περιοχής, που σώζεται μετά την οθωμανική κατάκτηση, υφίσταται δυνητικά ως terminus post quem. Πιστοποιείται ότι ο ορεινός οικισμός της Κοζίτσας ήδη κατά τα μέσα του 15^ου αιώνα είχε μόνιμους κατοίκους. Προφανώς και νωρίτερα. Άρα διαπιστώνεται αδιάλειπτη κατοίκηση του χωριού σε ιστορική συνέχεια έξι αιώνων!

√ Καύχημα της Αμπελακιώτισσας είναι το ιστορικό της μοναστήρι, όπου φυλάσσεται και η ομώνυμη εικόνα της Παναγίας. Η Παναγία Αμπελακιώτισσα, η πνευματική κιβωτός της Ναυπακτίας, αποτελεί θρησκευτικό προσκύνημα πανελλήνιας εμβέλειας, ανάλογο προς τη σπουδαία Μόνη Προυσιώτισσας, την επονομαζόμενη και Αρχόντισσα ή Κυρά της Ρούμελης. Η ίδρυση της Μονής ανάγεται ακριβώς στα 1455, λίγο μετά την Άλωση.

Η εικόνα της Παναγίας θεωρείται θαυματουργή. Σύμφωνα με την παράδοση προερχόταν από τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας. Μετά τη λεηλασία και την κατάληψη του χωριού, οι Τούρκοι την πέταξαν στον Πηνειό. Ως εκ θαύματος η εικόνα βρέθηκε κρεμασμένη στα κλαδιά μιας βελανιδιάς στις 15 Αυγούστου του 1455. Τότε χτίστηκε το πρώτο μοναστήρι. Η σύνδεση αξιοσημείωτων περιστατικών με εμβληματικές θρησκευτικές ημερομηνίες είναι προφανής. Συντελούν στην ολική καθαγίαση του χώρου. Είκοσι χρόνια αργότερα, το 1475, στην κατοχή της Μονής περιήλθε και άλλο ένα πολύτιμο απόκτημα: η λάρνακα με το δεξί χέρι του Αγίου Πολυκάρπου. Ο Άγιος Πολύκαρπος, Επίσκοπος Σμύρνης κατά το 2^ο αιώνα, πέθανε μαρτυρικά παραδιδόμενος στις φλόγες μετά τη σύλληψή του από τους Ρωμαίους. Τεχνοτροπικά η Παναγία παρουσιάζεται στον όχι και τόσο συχνό τύπο της Δεομένης με τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος. Εντυπωσιάζει η ευγένεια της μορφής, η χρωματική διαύγεια, η καθαρότητα των γραμμών, η φυσικότητα στη φωτοσκίαση. Υψηλής ιστορικής και αισθητικής αξίας είναι και ο περίφημος χρυσοκέντητος Επιτάφιος της Μαριώρας («Πόνος Μαριώρας»). Θεωρείται κορυφαίο έργο μεταβυζαντινής κεντητικής. Όπως αναγράφεται κεντημένο πάνω στο ίδιο το έργο, φιλοτεχνήθηκε το 1735. Προέρχεται από το εργαστήριο της σπουδαίας κεντήτριας Μαριώρας Φερζουλάχη στην Κωνσταντινούπολη.

Λεπτομέρεια του Επιταφίου. Έργο της φημισμένης Πολίτισσας κεντήστρας Μαριώρας Φερζουλάχη («Πόνος Μαριώρας»), φιλοτεχνημένο το 1735

Στη Μονή της Αμπελακιώτισσας και την απόκρημνη περιοχή της συχνά κατέφυγαν και φιλοξενήθηκαν αγωνιστές της Επανάστασης, όταν αναζήτησαν κρησφύγετο. Πιστοποιημένα όλη η ορεινή Ναυπακτία, όπως και η γειτονική Αρτοτίβα, οι Πενταγιοί, η Γραμμένη Οξυά, τα δύσβατα Άγραφα συνδέονται με τις περιοδείες του μαρτυρικού Πατροκοσμά του Αιτωλού, κατά την πρώιμη φάση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Εδώ στις αρχές του 19^ου αιώνα, πριν την κραταίωση της Επανάστασης το 1821, έδρασαν πολεμιστές όπως ο Μπότσαρης και ο Κατσαντώνης. Στα μέρη αυτά τα απάτητα και κακοτράχαλα, που τόσο γλαφυρά εξύμνησε ο Καρπενησιώτης Ζαχαρίας Παπαντωνίου, η φυσική γεωμορφολογία επέτρεπε την τακτική του κλεφτοπολέμου. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει και ο Απόστολος Βακαλόπουλος[9] «Οι Έλληνες εφαρμόζοντας την τακτική του κλεφτοπολέμου, τη μόνη στρατιωτική τακτική που τους είχε κληροδοτήσει το παρελθόν, κατορθώνουν να καταπονούν τους εχθρούς με συνεχείς εκφοβισμούς και αιφνιδιαστικές επιθέσεις ή να τους παρασέρνουν σε ενέδρες. Δρουν με επιτυχία στα νώτα τους, τους αρπάζουν τις εφοδιοπομπές, τους κόβουν τον επισιτισμό και τους βλάπτουν με όλους τους δυνατούς τρόπους. Ιδίως η Δυτική Στερεά Ελλάδα με την ορεινή διαμόρφωση του εδάφους και την πλούσια βλάστηση παρουσιάζει θαυμάσιο έδαφος για τη διεξαγωγή του κλεφτοπολέμου.

Εκεί, λοιπόν, παρασχέθηκε άσυλο και περίθαλψη σε πολλούς εκδιωχθέντες πληθυσμούς μετά την έξοδο του Μεσολογγίου το 1826. Στο σημείο αυτό βαρύνουσα σημασία αποκτά μία ακόμη αυθεντική μαρτυρία. Στις 28 Μαρτίου 1826, ο Κύριλλος, ηγούμενος της Μονής, απευθύνει επιστολή προς το στρατηγό Κώστα Μπότσαρη[10]. Διαβλέποντας την αναπότρεπτη κατάληψη του Μεσολογγίου ζητά ενίσχυση της φρουράς, ώστε να αποφευχθεί προσεχώς ο κίνδυνος από πλιατσικολογήματα, από τυχόν λεηλασίες των ιερών σκευών. Αιτείται μάλιστα συνοδεία δέκα αντρών, για ασφάλεια των μοναχών, σε περίπτωση που αναγκαστούν να εγκαταλείψουν το Μοναστήρι και κατευθυνθούν προς την Άμφισσα (Σάλωνα). Υπό το βάρος των περιστάσεων το αίτημα των μοναχών απηχεί βαθιά ανησυχία. Η αγωνία τους αγγίζει την απόγνωση. Είναι δύσπιστοι. Φτάνουν στο σημείο να απειλήσουν με κατάρες και θεία οργή, αν δεν εισακουστούν… Το κείμενο μεταγράφεται ορθογραφικά αποκατεστημένο, όχι όμως τονικά ή γλωσσικά διορθωμένο:

Τω γενναιότατω στρατηγόν Κύριον Κονσταντή Μπότζαρη

όθεν τύχει

Γενναιότατε στρατηγέ Κύριε Κώστα ταπεινώς ευχόμεθα σε.

Δέομαι την Κυρίαν Θεοτόκον να σας διαφυλάξη από παντός εναντίου. Διό όπου στέλνομε τον πυρόν Μάζους, εκεί θα’ναι τα εδικά μας τα καράβια και κάμετε ταρτίπι (τερτίπι = οργάνωση) καλόν και δυνατέψη το Μισολόγγι. Παρακαλούμεν να μας γράψης – όχι και δεν ήρθατε και δε θα κάμετε κανά ταρτίπι δε θα αδειάσει το Μισολόγγι… Παρακαλούμε να μας στείλης δέκα νομάτους καλούς να μας βγάλουνε έως κείθε στα Σάλωνα, να μη μας ιδούν οι πλιατσικολόγοι και μας κάνης μεγάλη ευεργεσίαν, δια να μη μας χαθούνε ιερά σκεύη του μοναστηρίου και φανέρωσέ μας τα τρέχοντα. Σε παρακαλούμεν διά όλα και πες τα, μην καταραστούμεν, και μένω εις τους ορισμούς σας.

28 Μαρτίου 1826 Κοζίτσα

Κύριλλος εύχεται

Ανανίας εύχεται

√ Επιστροφή στις πλαγιές του Τυμφρηστού και τα κλέφτικα λημέρια του. Εμβληματικό μεταβυζαντινό μνημείο του Μαυρίλου είναι ο Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου. Πλούσιο και πολύσημο το εικονογραφικό του πρόγραμμα. Η συστηματική του ξενάγηση αποτελεί θρησκευτική και αισθητική εμπειρία. Ο ναός αποπερατώθηκε το 1728. Εστιάζω την προσοχή μου στην κτητορική επιγραφή του βόρειου τοίχου

Η επιγραφή σημειώνεται στο φόντο της παράστασης των τριών αδελφών Μυλωνά («Τα Μυλωνόπουλα»), που εμφανίζονται ως κτήτορες και αφιερωτές της εκκλησίας. Πρόκειται για το Χρήστο, τον Αλεξανδρή και τον Ιωάννη. Ο τελευταίος ήταν ιερέας και σακελάριος (= θησαυροφύλακας) του ναού. Εικονίζεται στο κέντρο και κρατά την εκκλησία ως ανάθημα, κατά την παγιωμένη βυζαντινή στερεοτυπία. Διακρίνεται ασφαλώς από τα άμφια και το σταυρό. Οι άλλοι δύο αδελφοί είναι ντυμένοι σύμφωνα με το πρότυπο ενδυμασίας των αρχόντων της εποχής. Φορούν τζουμπέ, το ριχτό παλτό με τα μανίκια και ένα είδος τουρμπάνι στο κεφάλι, το καλπάκι[11]. Επισημαίνω μεταξύ άλλων τη συμμετρία της χρωματικής αντίθεσης. Η πρώτη και η τρίτη μορφή εικονίζονται αντιδιαμετρικά στη λογική του θετικού – αρνητικού (μελανό – ερυθρό). Πρόκειται για ιδανική περίπτωση εξάσκησης του βλέμματος στην εικαστική σημειολογία της ιστορικής ανάγνωσης…

√ Παιδαγωγικά ένα σχέδιο εργασίας, για να είναι λειτουργικό, οφείλει πρωτίστως να υπηρετεί τη διάδραση, τη δημιουργική εμπλοκή των εκπαιδευομένων. Ειδικότερα σε θέματα ιστορικού ενδιαφέροντος η παραστατικότητα είναι καθοριστική. Πρέπει οπωσδήποτε να υπάρχει και το οπτικό ερέθισμα. Για αυτό το λόγο επιλέγονται λογοτεχνικές αναφορές, επισκέψιμα μνημεία ή παντοειδή κατάλοιπα του παρελθόντος με χωροχρονική εγγραψιμότητα. Τα λείψανα αυτά συν τω χρόνω ιχνηλατούν και ανασημαίνουν το παρελθόν. Ενεργοποιούν τη συλλογική μνήμη και κατά περίπτωση μεταλλάσσονται σε ζώσα ιστορία. Τελικά το πολιτισμικό γίγνεσθαι κάθε εποχής πιστοποιεί την ιστορική συνέχεια. Άλλωστε η βιβλιογραφία και προπάντων το διαδίκτυο προσφέρουν άφθονο πληροφοριακό υλικό. Η αναπαραγωγή του χωρίς τη δυνατότητα κριτικής εμβάθυνσης καταλήγει στείρα διαδικασία. Πρέπει να προσφέρεις στο μαθητή τη δυνατότητα αλλά και τον ενθουσιασμό της πρωτόλειας έρευνας. Να του παρέχεις ακόμη τα αναγκαία μεθοδολογικά εργαλεία, κατευθύνοντάς τον με επιστημονική συνέπεια. Να τον οδηγήσεις στη γνώση και τη χαρά της ιστορικής τεκμηρίωσης χωρίς την πλήξη του ακαδημαϊσμού ή της επιστημοσύνης! Το εκπαιδευτικό project είναι συνάμα υπεύθυνο και ανάλαφρο. Προάγει τη στέρεη μάθηση με τη φρέσκια ματιά, με τη ζωογόνα φαιδρότητα, ενός παιδιού, μακριά από τη σοβαροφάνεια.

Επί παραδείγματι θα μιλήσεις για τους πύργους του Μαυρίλου, σήμα κατατεθέν της οικονομικής ευρωστίας του χωριού το πάλαι. Η παρούσα ρυμοτομία δεν επιτρέπει να διαπιστώσεις κάτι περισσότερο, δε διασφαλίζει τη βιωματικότητα. Ίσως, σε ένα στάδιο πρωτογενές, κατά τη διδασκαλία στην τάξη, να επιχειρήσει ο εκπαιδευτικός να προβάλει τη στερεοσκοπική απόδοση των κτισμάτων, πάντα με την επικουρία των νέων τεχνολογιών. Μπορεί να μιλήσει για οικογένειες επιφανείς, όπως οι Αινιάνες, που η συμβολή τους στον Αγώνα και τη στερέωση του νεοελληνικού κράτους κατόπιν υπήρξε αξιοσημείωτη. Ή να μελετήσει την περίπτωση του άρχοντα Χατζή – Οικονόμου, που το επιτύμβιο επίγραμμα του τάφου του, συνθεμένο από το Ζαχαρία Αινιάν, στον περίβολο του Αγίου Δημητρίου, παρουσιάζει γλωσσικό και φιλολογικό ενδιαφέρον αμείωτο. Η στιχουργία εντυπωσιάζει με το γλωσσικό εξαρχαϊσμό και την τήρηση της κλασικής λυρικής μετρικής. Μπορεί να μιλήσει ακόμη για το χαρακτηρισμό «Πολιτοχώρια» που συνόδευε τους ορεινούς οικισμούς του Τυμφρηστού. Πολλοί κάτοικοι αναζητώντας καλύτερη τύχη κατέφευγαν ως μετανάστες στην Κωνσταντινούπολη. Η επιτυχής οικονομική δραστηριότητα εκεί επέτρεπε υψηλότερο επίπεδο διαβίωσης κατόπιν, κατά την επιστροφή τους στη γενέτειρα. Μπορεί να αναφερθεί και στα όρια της Μεγάλης Βλαχίας, που κατά τον Πουκεβίλ, εκτείνονταν έως το 19^ο αιώνα στην ευρύτερη περιφέρεια της Υπάτης.

Σε επίπεδο προφορικής ιστορίας μπορεί να στραφεί η έρευνα σε ζητήματα πιο πρόσφατα, όπως η ζοφερή περίοδος του Εμφύλιου Πολέμου. Το Βελούχι είναι αιματοβαμμένο. Τα χωριά υπέφεραν και συχνά εγκαταλείφθηκαν για μακρό χρονικό διάστημα. Οι συγκρούσεις υπήρξαν σφοδρές, κάποτε ανελέητες. Οι μαρτυρίες, αντικρουόμενες και συμπληρωματικές, φωτίζουν τη βαναυσότητα της περιόδου[12]. Απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή και ευαισθησία στην οργάνωση και αξιολόγηση υλικού. Οι δομημένες συνεντεύξεις και οι προφορικές μαρτυρίες, ιδίως όσων επιζούν έως σήμερα, προτάσσονται ανυπερθέτως.

Είναι ελπιδοφόρο το γεγονός ότι και στο Μαυρίλο και στην Αμπελακιώτισσα καταβάλλονται προσπάθειες να συστηθούν λαογραφικές συλλογές που εμπλουτίζονται διαρκώς. Εκτίθενται κυρίως χρηστικά αντικείμενα του καθημερινού βίου σε παλαιότερες εποχές. Εδώ όμως προέχει η φωτογραφική τοπική ιστορία. Το αποτύπωμα μνήμης στο film αφήνει ίχνος δραματικά ενεργό. Στο Μαυρίλο στεγάζεται στο κτήριο του παλιού Δημοτικού Σχολείου. Ασφαλώς θα ήταν προτιμότερο το χωριό να διαθέτει επαρκή μαθητικό πληθυσμό, ώστε να εξακολουθεί να λειτουργεί ως σχολείο. Η εσωτερική μετανάστευση έχει καταφέρει στην περιφέρεια πλήγμα ανεπούλωτο. Φαίνεται ότι όποιες απόπειρες αποκέντρωσης επιχειρήθηκαν κατά καιρούς δεν ευδοκίμησαν τελικά.

Πολιτισμικά projects λαογραφικού προσανατολισμού επιβάλλεται να προσεγγίζουν εκφάνσεις της παραδοσιακή ζωής με σεβασμό. Προέχει η περιφρούρηση, η ακεραίωση του αυθεντικού. Το φολκλόρ με την τεχνητή του επίφαση, τα ποικιλώνυμα σύγχρονα πανηγύρια με τη λάμψη του strass, τις σαμπάνιες που ανοίγουν στις παραγγελιές, τις πλαστικές καρέκλες, τη βροντώδη μουσική των παραμορφωτικών ντεσιμπέλ στα ηχεία, που επιπλέον προέρχεται και από την play list ενός συνδεμένου υπολογιστή, τα απερίγραπτα νεοδηματικά δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να νοθεύουν το γνήσιο, να εμπορευματοποιούν βάναυσα και να εκφυλίζουν… Φαλκιδεύουν το αυθόρμητο και το απεμπολούν. Νομίζω ότι είναι αναγκαίος ο ανασχεδιασμός. Δεν (ξε)πουλάω την παράδοση αλλά την προωθώ εύστοχα και σταθμισμένα, με όρους ορθολογικούς. Δεν απορρίπτω ανοήτως την εμπορικότητα αλλά και δεν υποκύπτω παθητικά στις επιταγές του τρέχοντος marketing.

Ποιος δεν αγαπά τα τοπικά προϊόντα της Ρούμελης; Τα μοναδικά κάστανα του Μαυρίλου, το μυρωδάτο τσίπουρο, τα τραγανά γλυκά του κουταλιού, την μπαμπανέτσα με το καλαμποκίσιο αλεύρι και τα φρέσκα κηπευτικά; Εύγευστες εικόνες σαν κι αυτές συνεπάγονται τερψιλαρύγγιες εμπειρίες. Ή, όπως συνηθίζω να λέω χιουμοριστικά, μεταφράζονται σε… φεστιβάλ χοληστερίνης!

Ας κλείσουμε ευφρόσυνα με όρους που μόνο η περιβαλλοντική αγωγή εγγυάται. Διαδρομές μέσα στα έλατα, προσεγγίσεις σε απροσπέλαστα πέτρινα γεφύρια, σε παλιούς νερόμυλους…

Και πάντα η καταιγιστική δύναμη, η λυτρωτική αφθονία του νερού. Ο Σπερχειός, ο αρχαίος θεοποιημένος ποταμός, πηγάζει ακριβώς από το Μαυρίλο κάτω από την κορυφογραμμή του Τυμφρηστού και εκβάλλει στο Μαλιακό κόλπο. Το όνομά του συνδέεται ετυμολογικά με το αρχαιοελληνικό ρήμα σπέρχω = ρέω ορμητικά (πρβλ. τα παράγωγα σφαίρα, σφυροκοπώ αλλά και το ριζικό ασπαίρομαι = (συν)ταράζομαι – στην ποντιακή διάλεκτο αχπαράομαι). Εκτός από τη μάχη της Αλαμάνας το 1821, δεν παραλείπω ποτέ να μνημονεύσω και την οριστική απώθηση των Βουλγάρων του τσάρου Σαμουήλ στις όχθες του ποταμού από το στρατηγό Νικηφόρο Ουρανό το 995 μΧ.

Ας αφήσουμε όμως, στο σημείο αυτό, την κλασική γραμματεία αλλά και τη νεότερη λογοτεχνία να μιλήσουν. Ξεκινώντας πατρογονικά, άρα από τον Όμηρο, στη ραψωδία Ψ (στίχοι 140 – 149) της «Ιλιάδας» διαβάζουμε:

ἔνθ᾽ αὖτ᾽ ἄλλ᾽ ἐνόησε ποδάρκης δῖος Ἀχιλλεύς·
στὰς ἀπάνευθε πυρῆς ξανθὴν ἀπεκείρατο χαίτην,
τήν ῥα Σπερχειῷ ποταμῷ τρέφε τηλεθόωσαν·
ὀχθήσας δ᾽ ἄρα εἶπεν ἰδὼν ἐπὶ οἴνοπα πόντον·
Σπερχεί᾽ ἄλλως σοί γε πατὴρ ἠρήσατο Πηλεὺς

κεῖσέ με νοστήσαντα φίλην ἐς πατρίδα γαῖαν
σοί τε κόμην κερέειν ῥέξειν θ᾽ ἱερὴν ἑκατόμβην,
πεντήκοντα δ᾽ ἔνορχα παρ᾽ αὐτόθι μῆλ᾽ ἱερεύσειν
ἐς πηγάς, ὅθι τοι τέμενος βωμός τε θυήεις.
ὣς ἠρᾶθ᾽ ὃ γέρων, σὺ δέ οἱ νόον οὐκ ἐτέλεσσας.

Τότε ο Αχιλλέας ο γοργοπόδαρος στοχάστηκε αλλά πάλε·
αλάργα απ᾿ την πυρά ετραβήχτηκε, και τα ξανθά του κόβει
μαλλιά, που μακροπλόκαμα έθρεφε στου Σπερχειού τη χάρη,
και με καημό μιλά αγναντεύοντας το πέλαο το κρασάτο:
« Σπερχειέ, του κάκου αλήθεια σου ‘ταξεν ο κύρης μου ο Πηλέας,
στην ποθητή πατρίδα αν γύριζα κει πέρα, τα μαλλιά μου
στη χάρη σου να κόψω, κάνοντας θυσία τρανή από πάνω:
πενήντα κριάρια πλάι στους όχτους σου βαρβάτα να σου σφάξω,
πα στις πηγές, οπού ‘ναι το άλσος σου κι ο ευωδιαστός βωμός σου.
Τέτοιαν ευκή είχε κάμει ο γέροντας, μα εσύ το ναι δεν το ‘πες!

Η Μαυριλιώτισσα ρομαντική ποιήτρια Αγανίκη Αινιάν – Μαζαράκη^[13] (1838 – 1892), τιμώντας τον τόπο καταγωγής της, θα αφιερώσει μελίρρυτους στίχους μεγαλήγορου και αρχαιόπρεπου λυρισμού:

Εις τον ωραίον Τυμφρηστόν όπου η φύσις θάλλει,
όπου υπάρχουν άγνωστα εις άλλους τόπους κάλλη,
εκεί,.. όπου τα αρχικά εμμένουν έτι ήθη,
εκεί όπου ηρωικά εισέτι πάλλουν στήθη,

όπου παντού απέριττον ευρίσκεις ευφυίαν
και εις παν σου βήμα απαντάς αγνήν φιλοξενίαν,

εκεί εν έαρ έζησα· κι εισέτι όσο ζήσω,
ουδέποτε θα δυνηθώ αυτό να λησμονήσω.

Όταν ο γίγας Τυμφρηστός χωμένος εις νεφέλας

εφαίνετο πως πόλεμον είχε με τας θυέλλας
κι εκτύπων κεραυνοί βαρείς τα δάση τα πυκνά του

κι αργυρωμένους ρυάκας εγέννων τα πλευρά του,

ω, πόσα τότε θέλγητρα η αλαζών του φύσις

δεν είχε!… Πόσας μ’ άφησεν ωραίας αναμνήσεις!…

Εκεί κι ο πλέον ασεβής εμπνέεται θρησκείαν
και προσεγγίζει τον θεόν και την αθανασίαν.

Ω… Τις περιπλανώμενος εδώ, σ’ αυτούς τους τόπους,

όπου τους πλέον ευφυείς εγέννησαν ανθρώπους

και υπό την πυκνήν σκιάν αειθαλούς ελάτης,
που χύνει η αγράμπελη το θείον άρωμά της,

ακούων την μελίφθογγον να ψάλλη η αηδόνα
και που και που την τρυφεράν φιλέρημον τρυγόνα,

δεν λησμονεί των πόλεων την νάνον καχεξίαν,
του φραγκικού πολιτισμού την τύρβην την αθλίαν;

Ωστόσο η αξεπέραστη απλότητα του δημοτικού τραγουδιού, η πυκνότητα νοήματος και η μεστότητα της στιχουργίας, η αμεσότητα της αίσθησης που αποπνέει, η ειδυλλιακή ατμόσφαιρα της λαϊκής βουκολικής ποίησης, όλα αυτά τελικά υπερισχύουν. Νομίζω ότι πιο διαυγής επίλογος δε θα μπορούσε να υπάρξει:

Βελούχι μου περήφανο[14]

κι οξιά ζωγραφισμένη,

λιώσε τα χιόνια γλήγορα

να χορταριάσει ο τόπος.

Να βγουν οι βλάχοι στα βουνά

να βγουν κι οι βλαχοπούλες,

να βγουν και τα βλαχόπουλα

λαλώντας τις φλογέρες.

Να βγουν τα λάγια πρόβατα

με τα λαμπρά κουδούνια,

να βγουν τ’ αρνάκια παίζοντας

μπροστά από τις μάνες.

————————————-

*Αριστοτέλης Αλ. Παπαγεωργίου

BSc Ιστορίας, Κλασικής Φιλολογίας,

Θεατρολογίας & MSc Παιδαγωγικής

————————————–

[1] Αισθάνομαι σε βάθος χρόνου πιο αδρό το χρέος της νοητής συνέχειας. Μέγιστος και πανεπιστήμων ο αρχαίος φιλόσοφος, δάσκαλος ο παππούς μου με το ίδιο ονοματεπώνυμο. Σήμερα νιώθω ότι προσπαθώ να επιτελώ το έργο μου με αξιοπρέπεια. Θέλει δουλειά ουσίας, συνέχειας και συνέπειας, για να είναι κανείς έγκριτος και συνετός παιδαγωγός.

[2] Ενδεικτικά και τελείως περιπτωσιακά καταγράφονται:

Ιωάννης Βορτσέλας (1973) «Φθιώτις», Κασταλία.
Χαράλαμπος Παπαγεωργίου (2014²⁾ «Στις πλαγιές του Τυμφρηστού», Ιβίσκος, Αθήνα.
Κωνσταντίνος Τσιάκας (1995) «Το Μαυρίλον Φθιώτιδος – Ιστορία, Μεταβυζαντινά μνημεία», Αυτοέκδοση, Αθήνα.
Ομοίως Κ. Τσιάκας (1995) «Τα μεταβυζαντινά μνημεία του Μαυρίλου Φθιώτιδος», Αυτοέκδοση, Αθήνα.
Χαρίλαος Μηχιώτης (1996) «Το εργαστήρι της φωτιάς – Οι μπαρουτόμυλοι του Μαυρίλου (1700-1914) – Ο τόπος, οι άνθρωποι, η ιστορία» Κασταλία.
Κώστας Παπαδημητρίου (1996) «Αμπελακιώτισσα – Χτες και σήμερα», Αυτοέκδοση, Αθήνα.
Κώστας Παπαδημητρίου (2009) «Το γενεαλογικό δένδρο των κατοίκων της Αμπελακιώτισσας», Πολιτιστικό Κέντρο Αμπελακιώτισσας, Ναύπακτος.
Κώστας Παπαδημητρίου (1998) «Το Μοναστήρι Παναγία Αμπελακιώτισσα: η ιερή κιβωτός της Ναυπακτίας», Ιερά Μονή Αμπελακιώτισσας

Βλ. επίσης τους διαδικτυακούς ιστότοπους:

Πρβλ. τέλος τα τηλεοπτικά αφιερώματα:

ΕΤ3 «Κυριακή στο χωριό»: https://www.youtube.com/watch?v=qiEXG2El-Hs με ημερομηνία μετάδοσης την 21–10–2012.
Ομοίως βλ. και την εκπομπή του τηλεοπτικού σταθμού ALPHA «Επιστροφή στο χωριό»: https://www.youtube.com/watch?v=qStBCy8JNI4που μεταδόθηκε την 16–11–2014.

[3] Για ζητήματα θεωρίας και παιδαγωγικής μεθοδολογίας βλ. πάντα Karl Frey «Η ‘Μέθοδος Project’ – Μια μορφή συλλογικής εργασίας στο σχολείο ως θεωρία και πράξη» Εκδ. Α/φών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1998 και Ηλίας Ματσαγγούρας «Η καινοτομία των ερευνητικών εργασιών στο Νέο Λύκειο», Ο.Ε.Δ.Β, Αθήνα 2011.

[4] Ο Δημήτριος Λουκόπουλος, φωτισμένος δάσκαλος και λαογράφος, στο έργο του «Στα βουνά του Κατσαντώνη»(1934), σελ. 49 κε σημειώνει σχετικά: «Τους μπαρουτόμυλους και σήμερα ακόμη τους λένε «μπαρουτοτσίδικα». Πρώτοι τεχνίτες που καταπιάστηκαν με την μπαρούτη στο χωριό ήταν ο Καλέντζος κι ο Τζιάκας στ’ Αληπασά τον καιρό. Ο τύραννος δεν άκουσε με καλό αυτί την καινούργια αυτή φάμπρικα που άνοιξαν οι Μαυριλιώτες. Τους κάλεσε στα Γιάννινα και τους φυλάκισε τους τεχνίτες. Ποιος ξέρει όμως γιατί, έπειτα τους έβγαλε πάλι απ’ τη φυλακή και τους έδωκε και την άδεια να βάλουν σ’ ενέργεια τα μπαρουτοτσίδικά τους». Πρβλ. και Κ. Τσιάκας (1995, 63).

[5] Οργανωτικά, η επιμελητεία του Αγώνα σε αυτήν την πρώιμη φάση (Μάρτιος – Αύγουστος 1821) κατευθυνόταν από το προσωρινό καθεστώς του Αρείου Πάγου της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος (μετέπειτα Προσωρινόν Πολίτευμα της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος) με έδρα τα Σάλωνα (Άμφισσα). Μετά την οριστική κατάληψη της Άμφισσας και την αποχώρηση των Τούρκων από την πόλη, ακολούθησε η κατάληψη της Λιβαδειάς, η μάχη της Αλαμάνας, η σύλληψη του Διάκου και ο βασανισμός του έως θανάτου από τον Ομέρ Βρυώνη, η απώθηση των στρατευμάτων του Ομέρ από τον Οδυσσέα Ανδρούτσο στο Χάνι της Γραβιάς. Κατόπιν, με την ανασύνταξη των τουρκικών δυνάμεων, η τελευταία πράξη του δράματος παίχτηκε στη νικηφόρα μάχη των Βασιλικών. Η μάχη αυτή σηματοδότησε και την αποκοπή της τουρκικής προέλασης προς την Πελοπόννησο, που γινόταν με σκοπό την ενίσχυση των εκεί δυνάμεων κατά την πολιορκία της Τριπολιτσάς. Πρβλ. και το ιστορικό δημοτικό τραγούδι του Αγώνα «Σαράντα παλικάρια».

[6] Οι Χ. Παπαγεωργίου και Χ. Μηχιώτης αναφέρονται σε μία ακόμη επιστολή – μη ταυτισμένη – που απευθύνει ο Διάκος προς το σύνδεσμο δράσης του Αγώνα στη Λιβαδειά: «Ο προσκυνητής προς του άρχοντας Λεβαδείας: Απέκρουσα Ομέρ Βρυώνην εις Πατρατζήκι. Ήδη μεταβαίνω εις Λαμίαν. Αποστείλατε δυναμένους κρατήσουν όπλα και βόλια. Μαύρην ύλην επρομηθεύθην εν Μαβρίλλου».

[7] Πρβλ. σχετικά την εισήγηση του Γ. Λιακόπουλου (2009) «Οι οθωμανικές επιγραφές της Υπάτης (Badracik)» στο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, 3 – Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης, Βόλος 12.3 – 15.3.2009.

[8] Βλ. διεξοδική παρουσίαση και ανάλυση του χειρογράφου από το Γ. Λιακόπουλο (2007) «Η απογραφή των Κραβάρων στο Οθωμανικό Φορολογικό Κατάστιχο ΜΜ10», «Ναυπακτιακά» 15, 2007 – 2009, σελ. 415–561.

[9] Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος (2005^κγ) «Νέα Ελληνική Ιστορία, 1204 – 1985», Βάνιας, Θεσσαλονίκη, σελ. 164.

[10] Βλ. σχετικά Παπαδημητρίου (1996, 49 κε). Προέρχεται από το Δ. Οικονόμο «Αρχείον του Στρατηγού Κώστα Μπότσαρη», Αθήναι 1934, σελ. 87 κε.

[11] Πρβλ. http://www.teelamia.tee.gr/PROSOPIKES%20ISTOSELIDES/mavrilo.htm. Επιστημονικά προκρίνονται οι καταγεγραμμένες εντυπώσεις του Μανόλη Χατζηδάκη. Ο κορυφαίος βυζαντινολόγος, με το έργο διεθνούς κύρους, επισκέφτηκε το Μαυρίλο το 1960 και μελέτησε επισταμένα το μνημείο. Την πληροφορία παραθέτει ο Χ. Παπαγεωργίου, όπ (2014, 93, σημ. 64).

[12] Πολλές οι βιβλιογραφικές παραπομπές εν προκειμένω. Τα ιστορικά τεκμήρια εκ προοιμίου πρέπει να προσεγγίζονται με σύνεση, επιστημονική νηφαλιότητα και τη δέουσα αποστασιοποίηση από το θυμοειδές. Ας σημειωθούν εδώ αφετηριακά:

Dominique Eudes (1975) «Οι καπετάνιοι – Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος 1943–1949», Μτφρ. Γ. Παπακυριάκη, Εξάντας, Αθήνα
Ευάγγελος Αβέρωφ – Τοσίτσας (1974) «Φωτιά και τσεκούρι – Ελλάς 1946 – 49 και τα προηγηθέντα», Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» Ι.Δ. Κολλάρου & Σίας, Αθήναι
Γεώργιος Χ. Μάνουκας (1961) «Παιδομάζωμα – Το μεγάλο έγκλημα κατά της φυλής», Έκδοσις Συλλόγου Επαναπατρισθέντων εκ του Παιδομαζώματος, Αθήναι
Μαρία Μπέϊκου (2010) «Αφού με ρωτάτε να θυμηθώ», Καστανιώτης, Αθήνα
Γιώργος Μαργαρίτης (2000 & 2001) «Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946 – 1949», Τόμοι Α & Β, Βιβλιόραμα, Αθήνα

[13] Πρβλ. στο https://independent.academia.edu/AristotelisPapageorgiou: Αριστοτέλης Παπαγεωργίου (2016) «Θαμπό της φωτοσκίασης απείκασμα – Η Μητιώ Μεγδάνη-Σακελλαρίου συναντά και συστήνει τον Κάρλο Γκολντόνι στην Κοζάνη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού» Για την Αγανίκη Αινιάν βλ. κυρίως υποσημείωση 1.

[14] Βλ. ή μάλλον άκου https://www.youtube.com/watch?v=78kNDw8ilhM